خودشناسی با نشانه های خیر و خوشبختی

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر کسی خودش را از بهتر دیگران می شناسد؛ زیرا به دیگران علم حصولی دارد، در حالی که نسبت به خودش علم حضوری و شهودی دارد. اما بسیاری از خودشان این پرسش را مطرح می کنند که وضعیت ما نسبت به آخرت چگونه است؟ آیا انسانی خوب و اهل بهشت هستیم؟ یا آن که انسان بد و اهل دوزخ و جهنم هستیم؟ امام باقر(ع) یکی از راه های خودشناسی و تعیین وضعیت را نشانه های خیر در شخص دانسته است. نویسنده برای تحلیل و تبیین این مطلب به سراغ آموزه های وحیانی اسلام رفته تا حقیقت این روش خودشنایی را بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

امکان تغییر سرنوشت

یکی از پرسش هایی که گاه انسان از خود می کند این است که آیا خوشبخت است؟ آیا این احساس خوشبختی، یک احساس حقیقی و مطابق با واقع است؟ آیا این خوشبختی را با خود به جهان دیگر خواهم برد؟ آیا در بهشت خواهم بود و از خوشبختی ابدی بهره مند خواهم شد؟

شاید این دست از پرسش ها برای اهل اسلام و ایمان بیش تر از دیگران مطرح باشد و بخواهند از اوضاع خود و وضعیت آینده خویش اطلاع یابند و در راهی گام بردارند که آینده اش روشن و سرشار از خوشبختی و موفقیت و رستگاری باشد.

آموزه های اسلامی راه های بسیاری را برای اطلاع آینده و سرنوشت بیان کرده اند. شاید بهترین راه از سرنوشت ،‌ خودشناسی باشد؛ زیرا هر کسی آینده و سرنوشت خویش را می سازد و رقم می زند و انسان ها می توانند حتی در ام الکتاب الهی تصرف کرده و سرنوشت بد و شقاوت آمیز خود را با سرنوشتی خوب و سعادت آمیز تغییر دهند؛ زیرا راه های بسیاری برای تغییر سرنوشت است.

به سخن دیگر، حتی اگر برای آدمی سرنوشتی محتوم و قطعی در ام الکتاب الهی رقم خورده باشد،‌ همان خداوند قادر و توانا و دانا می تواند آن را تغییر دهد،‌ زیرا هیچ چیز در هستی حاکم بر خداوند نیست و اگر سخن از واجب و فرضی بر خداوند است، به این معنا نیست که از اراده و مشیت الهی بیرون باشد. پس انسان ها می توانند همان سرنوشت تعیین شده و نوشته شده در ام الکتاب الهی را تغییر دهند.

از امام صادق(ع) دعایی نقل شده که انسان هر صبح و شام سه مرتبه آن را بخواند. در این دعا آمده است: اللهم امدد فی عمری و اوسع علی رزقی و انشر علی رحمتک و ان کنت عندک فی ام الکتاب شقیا فاجعلنی سعیدا فانک تمحو ما تشاء و تثبت و عندک ام الکتاب؛ خدایا بر عمر و روزی ام بیافزا و رحمت خود را بر پخش کن و اگر در ام الکتاب (کتاب قضای الهی) نزدت بدبخت و شقی هستم، پس مرا سعید و خوشبخت قرار ده؛ زیرا تو هر آن چه را بخواهی محو و اثبات می کنی و ام الکتاب نزد تو و در اختیار توست.(مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، تعقیبات نماز صبح)

پس انسان حتی می تواند از راه هایی از جمله دعا و نیایش،‌ سرنوشت محتوم و مکتوب خود در ام الکتاب قضای الهی را تغییر دهد.

اما حالا که انسان می تواند سرنوشت خود را در اختیار گیرد و آن را به راه هایی تغییر دهد، شناخت وضعیت کنونی و آینده خود بسیار اهمیت می یابد؛ زیرا اگر بداند که الان یا در آینده بدبخت است، باید این وضعیت را تغییر دهد؛ و اگر بداند در آینده خوشخبت و سعادتمند خواهد بود، دل گرم شده و تلاش مضاعفی را برای حفظ و بهبودی وضعیت حال و آینده خود داشت. پس شناخت از احوال خویش مساله بسیار مهم است که به شکل دغدغه ای برای مسلمان و مومن در می آید.

دوستی و دشمنی معیار شناخت حال و آینده

امام باقر(ع) یکی از راه های خودشناسی و شناخت وضعیت کنونی و آینده را بر اساس معیاری به نام حب و بغض قرار داده است. ایشان می فرماید: إذا أرَدْتَ أنْ تَعْلَمَ أنَّ فیكَ خَیراً، فَانْظُرْ إلی قَلْبِكَ فَإنْ كانَ یحِبُّ أهْلَ طاعَةِ اللّهِ وَ یبْغِضُ أهْلَ مَعْصِیتِهِ فَفیكَ خَیرٌ؛ وَاللّهُ یحِبُّك، وَ إذا كانَ یبْغِضُ أهْلَ طاعَةِ اللّهِ وَ یحِبّ أهْلَ مَعْصِیتِهِ فَلَیسَ فیكَ خَیرٌ؛ وَ اللّهُ یبْغِضُكَ، وَالْمَرْءُ مَعَ مَنْ أحَبَّ؛ اگر خواستی بدانی كه در وجودت خیر و خوشبختی هست یا نه، به درون خود دقّت كن اگر اهل عبادت و طاعت را دوست داری و از اهل معصیت و گناه ناخوشایندی، پس در وجودت خیر و سعادت وجود دارد؛ و خداوند تو را دوست می دارد. ولی چنانچه از اهل طاعت و عبادت ناخوشایند باشی و به اهل معصیت عشق و علاقه ورزیدی، پس خیر و خوبی در تو نباشد؛ و خداوند تو را دشمن دارد. و هر انسانی با هر كسی كه به او عشق و علاقه دارد، با همان محشور می گردد.( وسائل الشّیعة، ج 16، ص 183، ح 1)

در آموزه های وحیانی اسلام بارها بر این نکته تاکید شده است که ایمان جز تبری و تولی و حب و بغض نیست. این که انسان همه خدایگان را نفی کرده و از آنان تبری بجوید و دل به خدای یکتا و یگانه سپارد و تولی او را داشته باشد. از این روست که پیامبر(ص) می فرماید: قولوا لا اله الا الله تفحلوا؛‌ لا اله الا الله بگویید تا رستگار و خوشبخت شوید.

پیامبر گرامی (ص) می فرماید: هَلِ الدّينُ إلَّا الحُبُّ وَالبُغضُ ؟! قالَ اللهُ عَزَّوجَلَّ : إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِى يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ؛ آیا دین جز حب و بغض است. خداوند عز و جل می فرماید: اگر خداوند را دوست می دارید از من پیروی کنید تا محبوب خداوند شوید. (كنز العمّال ؛ ج 3 ، ص 476 ، حدیث 7504؛ آل عمران، آیه 31)

امام باقر(ع) در جایی دیگر می فرماید: الإِيمانُ حُبٌّ و بُغضٌ؛ ایمان دوستی و دشمنی است.( تحف العقول ، ص 295 ؛ بحار الأنوار ، ج 78 ، ص 175 ، حدیث 27)

فضيل بن يسار می گوید: سَأَلتُ أبا عَبدِاللهِ عليه السّلام عَنِ الحُبِّ وَ البُغضِ ، أمِنَ الإِيمانِ هُوَ ؟ فَقالَ : و هَلِ الإِيمانُ إلَّا الحُبُّ وَ البُغضُ ؟! ثُمَّ تَلا هذِهِ الآيَةَ : وَلَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ أُوْلَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ ؛ از امام صادق(ع) از حب و بغض پرسیدم که آیا از ایمان است؟ پس حضرت (ع) فرمود: و آیا ایمان جز حب و بغض است. سپس آن حضرت این آیه را تلاوت کرد: خداوند ایمان را محبوب شما کرد و آن را در دل های شما آراست و کفر و فسق و عصیان را در نظرتان مکروه داشت؛ آنان همان رشد یافتگان هستند.( الكافي ، ج 2 ، ص 125 ، حدیث 5 ؛ بحار الأنوار ، ج 69 ، ص 241 ، حدیث 16؛ حجرات ، آیه 7)

پس بر اساس آیات قرآنی دوستی و دشمنی دلها نشان دهنده وضعیت دین داری و ایمان افراد است. این معیارسنجش است که در دل هر انسانی است و به سادگی و آسانی می تواند بدان مراجعه نماید و از وضعیت خویش نسبت به ایمان و دین داری آگاه شود.

پس اگر در خود دید که دوستی و حب به خدا و دشمنی دشمنان خدا را دارد،‌ اهل اسلام و ایمان است و اگر به جای آن دوستی دشمنان خدا و دوستی دشمنان خدا را یافت بداند که اهل کفر و نفاق و شرک است.

نشانه های حب و بغض

از آن جایی که حب و بغض یک امر قلبی و باطنی است،‌ برای آن نشانه ها و آیاتی است که می توان میزان و مقدار حب و بغض قلبی را ارزیابی کرد. ارزیابی و سنجش میزان و مقدار از آن جا مهم است که نشان دهنده میزان رسوخ ایمان و اسلام در قلب و روح و جان آدمی است. هر چه حب و بغض قوی تر و راسخ تر باشد، نشانه های آن قوی تر و آشکارتر خواهد بود و به سادگی قابل تغییر و کندن نیست حتی اگر تحت شکنجه قرار گیرد یا دنیا بر او سخت و غیر قابل تحمل شود.

اگر ما میزان دوستی و دشمنی خود را بدانیم می توانیم برای تقویت و تحکیم ایمان و اسلام خود را تقویت حب و بغض بکوشیم و آینده خودمان را تضمین کنیم؛ چرا که سعادت دنیا و آخرت ما به همین حب و بغض و میزان آن بستگی دارد.

1. اطاعت و اتباع از محبوب: از مهم ترین نشانه ها و آیات حب و بغض می بایست به مساله اطاعت و اتباع از یک سو و عصیان از سو دیگر اشاره کرد. انسان هر چه بیش تر به چیزی علاقه داشته باشد و آن چیز محبوب آن باشد تلاش می کند تا به هر شکلی شده به آن نزدیک شود. اگر انسان اسلام و ایمان را دوست می دارد، تلاش می کند که به خدا و پیامبرش نزدیک تر شود. پس همیشه تلاش می کند تا نوعی همانندی میان خود و محبوب ایجاد کند. از این روست که تلاش می کند تا محبوب و خواسته هایش را بشناسد و خود را به او شبیه سازد و کارهایش را انجام دهد و خواسته هایش را برآورده سازد. این جاست که شناخت خدا و صفات او علاقه می شود تا خود را متاله سازد و خدایی شود. به همان میزان تلاش می کند تا علایق الهی را شناسایی کرد و به سمت آن برود و آن ها بر آورده سازد.

در جهت مقابل نیز می کوشد تا هر چه را خداوند ناپسند می داند و آن را دوست ندارد،‌ پرهیز کند تا موجب ناراحتی و عصبانیت و خشم او را فراهم نیاورد. از هر گونه عصیان پرهیز می کند و می خواهد مو به مو خواسته های خدا را بر آورده سازد. از این روست که در آیات قرآنی از جمله آیه 31 و 32 سوره آل عمران مهم ترین نشانه بلکه راه ابراز علاقه و محبت، اطاعت و اتباع دانسته شده است. به این معنا که اگر کسی خدا را محبوب خود قرار داده می بایست هر آن چه محبوب می گوید عمل کند و اطاعت نماید تا خودش نیز محبوب محبوب شود و این محبت دو سویه باشد.

2. اطاعت و اتباع محبوب محبوب و حبیب محبوب: از دیگر نشانه های محبت آن است که انسان نه تنها دوست دارد که از محبوب اطاعت و پیروی نماید،‌ بلکه هر کسی که محبوب محبوب یا حبیب محبوب است با او نزدیک شود تا از طریق جلب محبت محبوب محبوب، خود نیز محبوب شود. از آن جایی که پیامبر(ص) محبوب بلکه حبیب خدا است،‌ اهل ایمان می بایست اطاعت و اتباع از حبیب خدا را در دستور کار قرار دهند تا این گونه خودشان محبوب خداوند شوند. خداوند خود در آیات 31 و 32 سوره آل عمران از کسانی که خدا را دوست می دارند و می خواهند تا محبوب خداوند شوند خواسته است تا اطاعت و اتباع از پیامبرش را در دستور کار قرار داده و این گونه محبوب خداوند شوند.

البته از آن جایی که پیامبر(ص) اهل بیت عصمت و طهارت خویش را در جایگاه نفس خویش قرار داده(آل عمران، آیه 61) همین اطاعت و اتباع از آنان به عنوان محبوبان و حیبان الهی لازم و ضروری است تا محبوب خداوند شوند. از این روست که در آیات قرآنی، از جمله آیه 23سوره شوری مودت و محبت ذی القربی از اهل بیت (ع) را خواستار می شود و در آیات دیگر از جمله آیه 59 سوره نساء به عنوان اولوا الامر اطاعت ایشان را واجب می شمارد.

برخی گمان کرده اند که مراد خداوند تنها مودت و محبت قلبی است حتی اگر با آنان مخالفت کنند و حتی آنان را بکشند و یا اذیت و آزار رسانند؛ در حالی که وقتی کسی محبوب قرار گرفت می بایست از او اطاعت و اتباع شود تا این محبت دو سویه شود و حقیقت محبت خودنمایی کند.

3. تولی و تبری: از دیگر نشانه های محبت قلبی آن است که به شکل تولی و تبری خودش را نشان می دهد. به این معنا که شخص ولایت محبت و سرپرستی محبوب را می پذیرد و از دشمنان آنان تبری می جوید. پس اگر کسی مدعی محبت باشد و به جای تولای محبوب و حبیب محبوب، تولای دشمنان را داشته باشد، به یقین چنین کسی محبت دروغین دارد و مدعی محبت است. از این روست که در آیات و روایات تولای محبوب و محبوبان محبوب و نیز تبری و برائت جویی از دشمنان محبوب بارها بیان شده و حتی به عنوان یک واجب مطرح شده است. همان طوری که پیامبر(ص) می فرماید: الحُبُّ فِي اللهِ فَريضَةٌ ، وَ البُغضُ فِي اللهِ فَريضَةٌ؛ حب و بغض در راستای خداوند واجب و فرض است.( بحار الأنوار ، ج 69 ، ص 252 ، حدیث 32) هم چنین امام صادق(ع) می فرماید: حُبُّ أولِياءِ اللهِ وَ الوِلايَةُ لَهُم واجِبَةٌ ، وَ البَراءَ ةُ مِن أعدائِهِم واجِبَةٌ؛ محبت اولیای الهی و ولایت آنان و برائت از دشمنان آنان واجب است.( بحار الأنوار ، ج 27 ، ص 52 ، حدیث 3)

نشانه های خوشبختی

پس بر اساس آموزه های قرآنی معیار اساسی در دین و ایمان همان دوستی و دشمنی است و حب و بغض است. از این روست که پیامبر(ص) حب در راه خدا و بغض در راه خدا را افضل اعمال (كنز العمّال ، ج 9، ص 3، حدیث 24638 ؛ جامع الأخبار ، ص 352 و 978) و سبب قبولی اعمال دانسته است.( كنز العمّال ، ج 4 ، ص 256 ، حدیث 10417)

همین ملاک و معیار را می بایست در خوشبختی حال و آینده خود مورد ارزیابی قرار دهیم. پس اگر می خواهیم بدانیم که خیری در ماست و حال و آینده خوشبخت هستیم،‌می بایست به خودمان مراجعه کنیم و در قلب و اعمال خودمان میزان حب و بغض و نشانه های آن را شناسایی و ردگیری نماییم. پس اگر دیدیم که قلب و اعمال ما دوست دار خدا و اهل ایمان است و نسبت به دشمنان خدا و اهل کفر و شرک و نفاق دشمنی داریم،‌می توانیم به خودمان امیدوار باشیم؛ زیرا هر انسانی با آن چیزی محشور می شود که دوستش دارد. پس اگر اهل کفر و شرک و فسوق و معصیت را دوست داشتیم با آنها محشور می شویم که خودشان هیزم و سوخت دوزخ هستند.(جن، آیه 15؛ بقره، آیه 24؛ تحریم، آیه 6)

اما اگر دوست دار خدا و پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) هستیم و آنان را اولیای خود قرار داده و از ولایت آنان بهره می گیریم و اطاعت و اتباع از آنان داریم، با آنان در بهشت خواهیم بود و از هر گونه اندوه و ترسی در امان بوده و از همه برکات و نعمت های جاودانه الهی برخوردار خواهیم شد.

پیامبر(ص) به مردی می فرماید: لِرَجُلٍ ـ : ألا أدُلُّكَ عَلى مِلاكِ هذَا الأَمرِ الَّذي تُصيبُ بِهِ خَيرَ الدُّنيا وَ الآخِرَةِ ؟ عَلَيكَ بِمُجالَسَةِ أهلِ الذِّكرِ ، و إذا خَلَوتَ فَحَرِّك لِسانَكَ مَا استَطَعتَ بِذِكرِ اللهِ ، و أحبِب فِي اللهِ ، و أبغِض فِي اللهِ؛ آیا می خواهی تو را به ملاکی راهنمایی کنیم تا به آن خیر دنیا و آخرت را به دست آوری؟ بر توست که هم نشینی با اهل ذکر داشته باشی و هر گاه خلوت کردی زبانت را در حد توانت به ذکر الهی بجنبان و در راه خدا دوست و دشمن بدار.( كنز العمّال ، ج 15 ، ص 837 ، حدیث 43329)

پس هر کسی خیر دنیا و آخرت و خوشبختی در حال و آینده را می خواهد می بایست به معیار اصلی و اساسی دین و ایمان یعنی حب و بغض مراجعه کند و زندگی خود را در این چارچوب تعریف نماید.

مولوى مى گويد:

در جهان هر چيز, چيزى جذب كرد

گرم را گرمى كشيد و سرد سرد

قسم باطل باطلان را مى كشد

باقيان را مى كشند اهل رشد

ناريان مر ناريان را جاذبند

نوريان مر نوريان را طالبند

صاف را هم صافيان طالب شوند

درد را هم تيرگان جاذب شوند

زنگ را هم زنگيان باشند يار

روم را با روميان افتاد كار