خدمات اجتماعی دولت و امت

بسم الله الرحمن الرحیم

نظام سیاسی ولایی و امت اسلام در قبال یکایک افراد جامعه مسئولیت و وظایفی دارند که در حوزه خدمات اجتماعی خودنمایی می کند. توجه به بی خانمان ها، در راه ماندگان، بینوایان، بی پناهان و مانند آن ها از وظایف دولت و امت اسلام است که در آیات قرآنی به آن ها توجه داده شده است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا نقش و وظیفه امت و دولت را در حوزه خدمات اجتماعی تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مفهوم خدمات اجتماعی

خدمت به معنای «انجام کاری برای کسی» است. بنابراین خدمات انجام کارهایی است که انسان در نقش اجتماعی به دیگران ارایه می دهد.

خدمات به دیگران می تواند در دو صورت واجب و مستحب انجام شود؛ زیرا برخی از خدمات به دیگران واجب است، همانند خدماتی که به همسر و والدین و فرزندان ارایه می شود؛ البته خدمات واجب محدود به این افراد نیست، بلکه چنان که گفته می شود دامنه وسیع و گسترده تری دارد.

هم چنین خدمات در حوزه عمل اجتماعی می تواند به دو شکل: خدمات عمومی عام یا خدمات اجتماعی خاص انجام گیرد. «خدمات اجتماعی عام یا عمومی» عبارت از ارائه هرگونه خدمت مادی و معنوی به اقشار مختلف جامعه در جهت تأمین نیازهای مشترک و عمومی آنها است.

«خدمات اجتماعی به مفهوم خاص» خدمات اجتماعی است که در رابطه با «گروه های خاص» اجتماعی انجام می شود. منظور از «گروه های خاص» اجتماعی عبارت از اقشاری از جامعه هستند که به علل مختلف جسمانی، روانی، شخصیتی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی علاوه بر نیازهای مشترک با همه مردم، نیازهای ویژه ای دارند که ممکن است این نیازمندی کوتاه مدت، میان مدت یا دائمی و همیشگی باشد. از جمله گروه های خاص اجتماعی می توان از جانبازان و معلولان جسمی، روانی، عقب افتادگان ذهنی ، ایتام و خانواده های بی سرپرست، سالمندان تنها، خانواده های مستمند و کم درآمد، در راه ماندگان، ورشکستگان، پناهندگان و آوارگان، مصیبت زندگان و آسیب دیدگان از حوادث و سوانح طبیعی و غیر طبیعی، معلولین اجتماعی چون زنان ویژه، معتادین، بزهکاران، متکدّیان و مانند آن ها اشاره کرد.

در فرهنگ سیاسی امروز، رفاه اجتماعی به عنوان یکی از مهم ترین وظایف و تکالیف نظام سیاسی در راستای تامین آسایش عمومی تعریف و در قوانین اساسی و مدنی به آن توجه داده شده است. شماری از نهادهای دولت نهاد و مردم نهاد چون بهزیستی، تامین اجتماعی ، هلال احمر و مانند آنها برای تحقق این مهم تشکیل شده است.

نهادهایی که به خدمات عمومی و خاص اجتماعی می پردازند در سه حوزه اصلی «امدادی، حمایتی و بیمه ای» مشغول فعالیت هستند.

خدمات اجتماعی در نظام ولایی اسلام

نظام سیاسی اسلام که نظام ولایی است، بر اساس ساختار ولایت دوستانه و محبانه ، بر آن است تا شرایط مناسب رشد و کمال یابی را برای همگان فراهم آورد. از همین رو، توجه خاص و ویژه ای با محرومانی دارد که سطح عمومی آنان در تراز سطح همگانی نیست. به سخن دیگر، از وظایف نظام سیاسی ولایی و امت اسلام آن است تا شرایط برابری را برای همگان فراهم آورد تا بتوانند به سعادت دنیوی و اخروی دست یابند. بر این اساس لازم است تا کمبودهای برخی از افراد و اقشار به شکل خاص و ویژه جبران شود و بتوانند در سطحی قرار گیرند که کف برآورد شدن نیازهای عمومی آنان است. البته اگر شرایط به گونه ای شود که همه به سقف آن دست یابند مطلوب است؛ ولی از آن جایی که هرگز نمی تواند به این سقف در دنیا رسید، سخن گفتن از آن آرمان گرایی غیر واقع بینانه است؛ چرا که نمی توان یک معلول ذهنی را به سقفی رساند که یک دارای هوش کامل قرار دارد. از همین رو، در شناخت راهبردهای اجتماعی باید به این مهم توجه داشت که حقیقت گرایی باید واقع بینانه باشد و نمی توان از واقعیت ها چشم پوشید و برنامه ریزی را بر اساس حقایقی قرارداد که آرمانی دست نیافتنی در این دنیا است.

به هر حال، امت اسلام و نظام سیاسی آن باید تلاش جمعی داشته باشند تا همگان از کف خدمات اجتماعی برخوردار باشند و بتوانند نیازهای اولی و ابتدایی خود را بر آورده و برطرف سازند.

از نظر قرآن، هر یک از افراد امت به عنوان مسلمان، وظایف فردی و اجتماعی دارند که با انجام آن ها می توانند خود را از خسران و زیان ابدی نجات دهند و این گونه نیست که انجام وظایف شخصی به تنهایی بتواند شخص را اهل نجات از دوزخ کرده و به بهشت برساند؛ بلکه اگر به هر دو وظیفه عمل نشود و تنها به یکی بسنده شود، شخص امیدی به نجات نباید داشته باشد؛ پس اگر به وظیفه اجتماعی خود عمل کند و به وظیفه شخصی نپردازد همان اندازه زیانکار خواهد بود که وظیفه شخصی بدون اجتماعی بپردازد.(عصر، آیات 1 تا 3؛ انسان، آیات 5 تا 12 و آیات دیگر)

خداوند در سوره انسان بیان می کند که انجام خدمات اجتماعی به ویژه برای اقشار خاص و ویژه می تواند انسان را به مقام ابرار و نیکان برساند و از دوزخ و شقاوت نجات داده و به بهشت رضوان الهی وارد سازد. خداوند می فرماید: وَیطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیتِیمًا وَأَسِیرًا إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزَاءً وَلَا شُکُورًا؛ و هم بر دوستی (خدا) به فقیر و اسیر و یتیم طعام می دهند، می گویند: ما فقط برای رضای خدا به شما طعام می دهیم و از شما هیچ پاداش و سپاسی هم نمی طلبیم.(سوره انسان، آیه 8 و 9)

بی گمان توجه و عنایت خاص به گروه هایی اجتماعی چون مسکین و کارافتاده و نیز یتیمان بی سرپرست و اسیران جنگی در بند، وظیفه اجتماعی است که انسان برای جلب رضایت الهی باید انجام دهد. البته لازم نیست انسان ایثارگری کند و لقمه دهان خود و کودکانش را بردارد و در دهان اقشار خاص بگذارد، بلکه بخشی از اموالی که خداوند به او بخشیده را در این راه هزینه کند.

از همین روست که خداوند در آیاتی از جمله 19 سوره ذاریات و 24 و 25 سوره معارج از حقوقی سخن می گوید که در اموال هر کسی برای سائلان و محرومان ثابت است. به این معنا که به شکل مشاع، حقی در هر مالی برای این دو قشر اجتماعی است. خداوند می فرماید: وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ؛ و در اموالشان براى سائل و محروم حقى معين بود.(ذاریات، آیه 19)

بنابراین، در خدمات اجتماعی به ویژه هزینه هایی که عرضه می شود، نباید منتی بر این دو قشر گذاشته شود؛ زیرا پرداخت آن لازم و ضروری است؛ چرا که پرداختی از حق معین آنان به خود آنان است. به سخن دیگر، هر کسی باید به این وظیفه اجتماعی توجه و عنایت داشته باشد؛ زیرا وظیفه اجتماعی و مسئولیت عمومی در قبال دیگران است و نباید هیچ منت و اذیتی را به دنبال داشته باشد؛ چرا که کاری انجام نداده است؛ جز آن که واسطه فیض الهی شده است، و خداوند برای همین واسطه گی عنایت و پاداشی برای او در نظر می گیرد.

خداوند درباره پرداخت صدقات مالی که امر واجب است، پاداش هایی را در نظر گرفته که مهم ترین آن ها طهارت باطنی انسان است: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛ از اموال آنان صدقه‏ اى بگير تا به وسيله آن پاك و پاكيزه‏ شان سازى و برايشان دعا كن زيرا دعاى تو براى آنان آرامشى است و خدا شنواى داناست.(توبه، آیه 103)

البته چنان که گفته شد هر کسی به همین وظیفه و تکلیف شرعی و واجب خود عمل کند، دیگر نیازی نیست که ایثارگری کند و از دهان خود بردارد و به دهان دیگران بگذارد، اما از آن جایی که همگان به این مسئولیت اجتماعی خود عمل نمی کنند، مومنان خاص بر خود لازم می بینند تا از خودگذشت کنند و با ایثارگری لقمه را از دهان خود برداشته و به دهان دیگران بگذارند؛ چنان که اهل بیت(ع) این گونه بودند. هر یک از آنان به اختیار خودش ایثارگری کرد و این گونه نبود که همسر و فرزندان به حکم شوهر و پدر این کار را کرده باشند؛ زیرا هر کسی می تواند به اختیار از خویش بگذرد، اما اجازه ندارد از حق دیگری این کار را انجام دهد و لقمه را از دهان زن و بچه خویش بگیرد و به دیگران بدهد. واژه « عَلَى حُبِّهِ» به هر دو معنای نیازمندی شدید به آن چیز و نیز محبوب بودن آن چیز است. پس هم چیزی محبوب را با آن که به شدت به آن نیاز داشتند ایثارکرده و به دیگران بخشیده اند.

همین رویه را مومنان خاص از جمله انصار مدینه النبی(ص) در پیش می گیرند. آنان هم از اهل بیت عصمت و طهارت (ع) سرمشق گرفته و در حالی که خود به شدت به چیزی نیازمند هستند، برای اقشار خاص اجتماعی هزینه کرده و خدمت رسانی می کنند. خداوند می فرماید: مَّا أُوتُوا وَیؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ یوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ گرچه حاجتمند هستند، ولی مستمندان را بر خویش مقدم می دارند و هر کس از بخل ضمیر و باطنی خویش محفوظ بماند ، حتماً رستگار می گردد.(حشر، آیه 9)

در روایات نیز به مساله خدمات اجتماعی عام و خاص توجه داده شده است. از امام حسن مجتبی (علیه السّلام) نقل شده است که فرمود: «از پدرم شنیدم که جدّم رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمود کسی که در برآوردن حاجت برادر مسلمان خود بکوشد چنان است که خدا را نه سال عبادت کرده است که روز را به روزه و شب را به عبادت به سر برده باشد. (گناهان کبيره ، دستغیب، ج2، 1348، ص88).

در قسمتی از فرمایش امام صادق (علیه السّلام) می خوانیم: «کسی که صبح سرش را از خواب بردارد و فقط به فکر کارهای شخصی خویش باشد، خیال کند که خداوند او را فقط برای این آفریده که از بامداد تا شامگاه از آن وقت که هوا روشن می شود تا موقع تاریکی به دنبال منافع شخصی خود باشد و به فکر کارهای اجتماعی و مصالح امت اسلام نباشد چنین کسی مسلمان یعنی عضو جامعه اسلامی نیست.» (اصول کافی ، ج 3 ، ص 238 ، باب همت گماشتن به امور مسلمین)

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: مِنْ أَفْضَلِ الأَعْمالِ عِنْدَ اللَّهِ إِبْرادُ الْكِبادِ الْحارَّةِ وَ إِشْباعُ الْكِبادِ الْجائِعَةِ وَ الَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله بِيَدِهِ لا يُؤْمِنُ بِي عَبْدٌ يَبِيتُ شَبْعانَ وَ أَخُوهُ- أَوْ قالَ جَارُهُ- الْمُسْلِمُ جائِعٌ؛ برترین اعمال از نظر خداوند، خنک ساختن دل های سوخته تشنگان و سیر کردن شکم های گرسنه است قسم بر آن که هستی محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در اختیار اوست ایمان به من نیاورده آن که سیر بخوابد و برادر مسلمان یا همسایه او گرسنه باشد.» (بحارالانوار ج 74، ص 369).

امام كاظم – علیه السّلام – فرمود: اِنَّ خَواتیمَ أعمالِكُم قَضاءُ حَوائجِ إخوانِكُم والإحسانِ إلیهِمْ ما قَدَرْتُم و الاّ لَمْ یُقْبَلْ مِنْكُم عَمَلٌ؛ همانا مُهر قبول اعمال شما، برآوردن نیازهای برادرانتان و نیكی كردن به آنان در حد توانتان است و الا (اگر چنین نکنید)، هیچ عملی از شما پذیرفته نمی شود. بحار الانوار، ج 75، ص 379

امام صادق – علیه السّلام – فرمود: قال الله عزّوجل: ألخَلقُ عِِیالی فَأَحبُّهُمْ إِلیَّ أَلْطَفُهمْ بِهمِ وَ أَشعاهُمْ فی حَوائِجِهِمْ؛ خدای متعال می‌فرماید: مردم خانواده من هستند، پس محبوبترین آنان نزد من كسانی هستند كه با مردم مهربان‌تر و در راه برآوردن نیازهای آنان كوشاتر باشند. (الكافی، ج 2، ص 199)

رسول خدا – صلی الله علیه و آله – فرمود: مَنْ قَضی لِمُؤمنٍ حاجةً‌ قَضی اللهُ لَهُ حوائجَ كثیرةً أَدْناهُنَّ الجنَّةُ؛ هر كس یك نیاز مؤمنی را روا سازد، خداوند حاجت های فراوان او را روا سازد كه كمترین آن بهشت باشد. (قرب الاسناد، ص 119)

امام كاظم – علیه السّلام – فرمود: اِنّ لِلّهِ عباداً فی الأرضِ یَسعَونَ فی حوائجِ النّاسِ هُمُ الآمِنونَ یَومَ القِیامَةِ؛ همانا خدا را در زمین بندگانی است كه برای رفع نیازهای مردم می‌كوشند، اینان در روز قیامت (از عذاب)، در امان هستند. (بحار الانوار، ج 74، ص 319)

امام صادق – علیه السّلام – فرمود: مَنْ كانَ فی حاجَةِ أخیهِ الْمؤمِنِ المسلِمِ كانَ اللهُ فی حاجَتِهِ ما كانَ فی حاجَةِ أخیهِ؛ كسی كه در فكر برآوردن نیاز برادر مؤمن مسلمان خود باشد تا زمانی كه در فكر نیاز او هست، خداوند نیز در (فکر) نیاز وی باشد و نیازش را بر طرف می کند.( امالی شیخ طوسی، ص 97، ح 147)

امام صادق – علیه السّلام – فرمود: أَلماشی فی حاجَةِ أَخیهِ كَالسّاعی بَیْنَ الصّفا وَ المروَةِ؛ كسی كه در راه برطرف ساختن نیاز برادر خود قدم بردارد، مانند كسی است كه سعی میان صفا و مروه به جای آرد. (تحف العقول، ص 303)

پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله – فرمود: مَنْ مَشی فی عَونِ أخیهِ و مَنْفَعَتِهِ فَلَهُ ثوابُ الْمجاهدینَ فی سَبیلِ الله؛ كسی كه برای كمك به برادر خود و سود رساندن به او اقدام كند، پاداش مجاهدان در راه خدا به او داده خواهد شد.( ثواب الاعمال، ص 340)

هم چنین رسول خدا – صلی الله علیه و آله – فرمود: مَنْ قَضی لأخیهِ المؤمنِ حاجةً كانَ كمَن عَبَدَ اللهَ دَهرَهُ؛ هر كس یك نیاز برادر مومن خود را برآورد، مانند کسی است كه عمر خویش را به عبادت خدا سپری کرده باشد.( امالی شیخ طوسی، ص 481، ح 1051)

در جایی دیگر رسول خدا – صلی الله علیه و آله – فرموده است: أیّها مُسلمٍ خَدَمَ قوماً مِنَ المسلمینَ إلاّ أعْطاهُ اللهُ مِثلَ عَددِهِم خُدّاماً فی الجَنَّةِ؛ هر مسلمانی كه گروهی از مسلمانان را خدمت كند، خداوند به تعداد آنان در بهشت به او خدمتكار دهد.( الكافی، ج 2، ص 207)

هم چنین رسول خدا – صلی الله علیه و آله – می فرماید: خِدمَةُ المُؤمِنِ لِأخیهِ المُؤمِنِ دَرَجَةٌ لا یُدرَكُ فَضلَها إلاّ بِمِثلِها؛ خدمت كردن مؤمن به برادر مؤمن خود، مقامی است كه فضیلت و ثواب آن جز با آن (خدمت کردنبه برادر مؤمن) به دست نیاید. (مستدرك الوسائل، ج 12، ص 429)

امام صادق – علیه السّلام – فرمود: لَقَضاءُ حاجةِ إِمرئٍ مُؤمنٍ أفضلُ مِنْ حَجَّةٍ و حَجَّةٍ و حَجَّةٍ، حتّی عَدَّ عَشَرَ حِجَجٍ؛ برآوردن نیاز مؤمن به یقین برتر از یك حج و یک حج و یک حج است. (امام – علیه السلام – تا ده حج شمردند.( امالی شیخ صدوق، ص 197)

رسول خدا – صلی الله علیه و آله – فرمود: مَنْ سَعی فی حاجَةِ أَخیهِ المؤمنِ فكأنَّما عَبَدَ اللهَ تِسْعَةَ آلافِ سنَةٍ، صائماً نهارُهُ قائماً لَیلَهُ؛ كسی كه در راه برآوردن نیاز برادر مؤمن خود بكوشد، گویی نُه هزار سال با روزه گرفتن و شب زنده داری كردن، خدا را عبادت كرده باشد. (بحار الانوار، ج 74، ص 316)

این ها بخشی از آموزه هایی است که در روایات برای تشویق مردم به حضور در مشارکت های اجتماعی و خدمات اجتماعی بیان شده است. البته در روایات از کسانی که از حوزه خدمات اجتماعی و مشارکت در آن کنار می کشند به شدت سرزنش شده و کیفر و مجازاتی برای آنان بیان شده است که در این جا به آن ها اشاره نمی شود.

به هر حال، نگرش اسلام به حوزه خدمات اجتماعی چنان است که از اسلام به عنوان یک دین اجتماعی یاد شده که به مشارکت اجتماعی مردم و نقش و مسئولیت های آنان در حوزه های مختلف اجتماعی چنان توجه و بها داده شده که اگر کسی آن را انجام ندهد گویی از مسلمانی خارج و بیرون شده است. حوزه مسایل اجتماعی از چنان اهمیتی برخوردار است که حتی در عبادیات شخصی و محض نیز می توان رگه های پررنگ اجتماعی را شناسایی و ردگیری کرد.

از نظر آموزه های اسلامی، احکام به سبب حکمتی که در متعلق آن است، به پنج دسته سامان دهی شده است. با بررسی در فلسفه اعمال و احکام عبادی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی اسلام می بینیم که غالباً ریشه این احکام در مصالح و مفاسدی است که در متعلق احکام وجود دارد و خداوند از طریق این احکام بر آن است تا آن مصالح تامین و مفاسد دفع شود. هم چنین تزکیه نفس و حرکت رشید در جوهر نفس مهم ترین برآیندی است که در انجام احکام مد نظر است. در همین رابطه هم چنین تزکیه جمعی و تنزیه جامعه و اصلاح امور مسلمین نیز مد نظر و اهتمام شارع مقدس است؛ چنانچه از صدقات و انفاقات به عنوان عامل «تطهیر نفوس انسانی و یاری و امداد به نیازمندان و مستحقان زکات» و از نماز به عنوان عامل تقرب جویی به خدا و تجلی صفات خداوندی در شخص و نیز «بازدارنده بسیاری از جرم های اجتماعی و منکرات و فحشاء»(عنکبوت، آیه 45)، از روزه به عنوان «وسیله پیرایش روان»(بقره، آیه 283) و زمینه تجربه فقر و گرسنگی در دنیا و آخرت، از حج به عنوان عامل تقوا و بستر «آشنایی و معرفت اجتماعی همگانی»، از زکات به عنوان « یک تعاون و همکاری اجتماعی برای نیازمندان و ادای حق معین الهی از دارایی» یاد می شود. هم چنین در ادای کفّاره گناهان ضمن برشمردن آن به عنوان همکاری و تعاون اجتماعی، چنان سخن گفته می شود که گویی کسی که گناهی انجام می دهد یا در عبادتش کوتاهی می کند به حقوق اجتماعی تجاوز کرده است و این تجاوز جز با یک همکاری و خدمات اجتماعی محو نمی شود. پس آن تجاوز تنها با خدمات اجتماعی و پرداخت مالی جبران شده و خلل موجود زایل می شود. (نگاه کنید: ابوزهره، محمد، 1358، ص51؛ زاهدی اصل، محمد؛ (1387)، مقدمه ای بر خدمات اجتماعی در اسلام، تهران، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ دوم)

از نظر قرآن، خدمات رسانی اجتماعی چیزی جز ادای حق اجتماعی امت و دولت نیست که به عنوان وظیفه الهی و شرعی بر گردن آنان است. فلسفه این کار نیز چیزی جز توزیع عادلانه ثروت و مواهب الهی و گردش سالم اقتصادی ومنابع نیست که باید انجام شود و همگان در تحقق این عدالت قسطی مسئولیت دارند و باید بدان قیام کنند.(حشر، آیه 7؛ حدید، آیه 25)

کسانی که بخواهند به تقوای الهی دست یابند باید خدمات رسانی اجتماعی را یک وظیفه الهی دانسته و بدان اقدام نمایند. این خدمات رسانی به ویژه به اقشار خاص و مستحقان آن امری مورد تاکید است(حشر، آیه 7)؛ چرا که امر «اتقوا الله» در ذيل آيه 7، پس از بيان حكم «فىء» و اين كه هرچه پيامبر(صلى الله عليه وآله) امر كرد، بايد پذيرفت و از هر چه نهى كرد، بايد امتناع ورزيد، مى‌تواند به منزله ذكر عام پس از خاص باشد؛ يعنى عمل به حكم فىء و هزینه کردن آن در موارد استحقاق، از مصاديق تقوای الهی است.

منابع تامین خدمات اجتماعی

از نظر قرآن، انجام خدمات اجتماعی به ویژه نسبت به اقشار خاص یک وظیفه و تکلیف شرعی همگانی بر امت و دولت اسلامی است.(اسراء، آیه 26؛ روم، آیه 38؛ توبه ، آیه 60؛ حشر، آیه 7) البته خداوند منابع تامین بودجه برای خدمات اجتماعی را تعیین و بیان کرده است. در حقیقت اگر خداوند ردیفی برای بودجه و برنامه ای برای خدمات اجتماعی تعریف کرده است، هم چنین منابع تامین مالی آن را نیز بیان داشته است. این منابع تامین خدمات اجتماعی عبارتند از:

1. زکات: مهم ترین منبع تامین بودجه ردیف خدمات اجتماعی عام و خاص زکات است. خداوند علیم و حکیم با تعیین زکات بودجه خدمات اجتماعی خاص را فراهم آورده است. (توبه، آیه 60)
2. صدقات: صدقات واژه عام تر از زکات است؛ زیرا زکات به برخی از چیزها تعلق می گیرد؛ اما صدقات هر آن چیزی است که انسان در راه خدا به دیگری می دهد. بنابراین شامل صدقات واجب مالی چون زکات و خمس و صدقات مستحب مالی می شود. صدقات را می توان در دو حوزه خدمات اجتماعی عام و خاص به کار برد.(ذاریات، آیه 19؛ معارج، آیات 24 و 25؛ آیات دیگر)
3. خمس: خمس یک پنجم از مازاد درآمدسالانه پرداخت می شود و به منصب ولایت و امامت اختصاص دارد. البته از مصارف آن خدمات اجتماعی عام و خاص است که در آیاتی از جمله 41 سوره انفال بیان شده است. باید توجه داشت که «غنمتم» در هر نوع فائده عموميّت دارد و اختصاصی به غنایم جنگی ندارد؛ (مفردات الفاظ قرآن کریم، ‌راغب، ذیل واژه غنم) پس این فواید شامل هر نوع درآمدى مى‌شود که انسان به دست می آورد. البته مقصود از «ابن‌السّبيل» در آيه فوق براساس روايات متعدّد، در راه‌ماندگان از ذرّيّه پيامبر(صلى الله عليه وآله) است و باید خمس به این اقشار تعلق گیرد. (نورالثقلين، ذيل آيه) البته دست امام معصوم (ع) و نواب ایشان نسبت به مصرف خمس باز است و می توانند در موارد عام تر هزینه کنند که امروز اینگونه عمل می شود. هم چنین از آیه 26 سوره اسراء و 38 سوره روم می توان این معنا را به دست آورد؛ زیرا مقصود از «ذاالقربى» ذرّيّه پيامبر(صلى الله عليه وآله) است. روايتى از امام زين‌العابدين(عليه السلام) نيز همين مطلب را تأييد مى‌كند. نقل شده پس از نزول آيه فوق حضرت رسول(صلى الله عليه وآله) فدك را به حضرت فاطمه(عليها السلام) اعطا كرد (مجمع‌البيان، ذيل آيه) اين شأن نزول قرينه است كه اين آيه مدنى است نه مكى و بنابراين مقصود از حق ابن‌سبيل نيز مى‌تواند خمس باشد.
4. فیء و انفال: از دیگر منابع درآمدی برای خدمات اجتماعی، انفال و فی است که اموال اختصاصی دولت از جنگل ها و مراتع و دریاها و معادن و دیگر منابع عمومی است.(انفال، آیه 1؛ حشر، آیه 7)

آداب خدمات اجتماعی

خدمات اجتماعی عام و خاص آن دارای آدابی است که باید مراعات شود. این آداب نسبت به خدمات اجتماع خاص به اقشار خاص به طور طبیعی باید بیش تر رعایت شود؛ زیرا این اقشار از جهاتی رنج می برند و کوتاهی در آداب خدمات رسانی می تواند به عدم تاثیر خدمات رسانی یا تشدید مشکلات آنان بیانجامد. از مهم ترین آداب در خدمات رسانی اجتماعی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. اخلاص: اخلاص شرط خدمت رسانی است؛ بنابراین باید تنها خدا را در خدمت رسانی مد نظر قرار داد.(بقره، آیه 177؛ روم، آیه 38)
2. اعتدال: میانه روی و اعتدال به دور از افراط و تفریط از دیگر آداب خدمت رسانی اجتماعی است که در قرآن به آن توجه داده شده است.(اسراء، آیات 26 و 29)
3. رغبت و میل: انسان با میل و رغبت باید به خدمات رسانی اجتماعی بپردازد. بنابراین، خدمات رسانی با حالتی از بی میلی نه تنها تاثیر مثبتی ندارد بلکه می تواند تاثیر سوء در فرد و خدمات پذیرنده به جا بگذارد.(بقره، آیه 177) البته برداشت فوق بنابر اين است كه ضمير «على حبّه» به «المال» برگردد، نه به دهنده و خدمات رسان.
4. رفتار نیک و پسندیده: خدمات رسانی باید با نیک رفتاری و خوش گفتاری همراه باشد و شخص خدمات رسان گشاده رو و مسرور از انجام عمل خدمت رسانی باشد.(بقره، آیه 215) در جمله «ما تفعلوا من خير» از انفاق، به خير تعبير شده است كه اشاره دارد به اين‌كه رفتار انفاق‌كننده نيز بايد پسنديده باشد.
5. مرغوبیت خدمات رسانی: خدمتی که انجام می شود باید مرغوب باشد و خدمات گیرنده از آن خشنود شود و بدان رغبت نماید.(بقره، آیه 215) بنابراين‌كه «خير» در جمله «ما انفقتم من خير» قيد احترازى، و «من» ابتدايى باشد نه بيانى، معنا چنين مى‌شود: «آن‌چه انفاق مى‌شود، بايد خير باشد». البته خداوند در آیات دیگر از قرآن وقتی از انفاق سخن می گوید از مردمان می خواهد از آن چیزی انفاق کنند که محبوب خودشان باشد و اگر خودشان مثلا بدان محتاج بودند از گرفتن آن خشنود شوند نه آن که بی رغبت و از روی ناچار بگیرند. پس هر چیزی که می دهد از بهترین ها و نیز خواستی و محبوب باشد: لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ؛ هرگز به نيكوكارى نخواهيد رسيد تا از آنچه دوست داريد انفاق كنيد.(آل عمران، آیه 92)
6. پرهیز از تکبر و خیال بافی: کسی که خدمات اجتماعی را ارایه می دهد، باید به دور از تکبر و خیال بافی این کار انجام دهد و گمان نکند که کاری مهم انجام می دهد و خود را برتر و خدمات گیرنده را حقیر و خوار بشمارد.(نساء، آیه 36)
7. پرهیز از تفاخر: خدماتی رسانی باید به دور از هرگونه تفاخر و فخرفروشی باشد و شخص با این خدمات رسانی نباید بر گیرنده خدمات یا دیگران فخر فروشد.(همان)
8. آسان و نرم گفتاری: لزوم گفتارى نرم و وعده‌اى نيك در مواجهه با خدمات گیرنده در صورت ناتوانى از تأمين نيازهاى وى می توان باری از دوش خدمات گیرنده بردارد. اگر نتوانستیم نیازهای خدمات گیرنده را برطرف کنیم یا توانش را نداشته یا به آن میزان نیاز از عهده آن بر نیامدیم باید با زبان خوش با او رفتار کنیم تا مصبیتی بر مصیبت های او افزوده نشود و به گونه ای نباشد که عطایش را به لقایش ببخشد؛ بلکه با گشاده رویی و خوش بیانی و نرم گفتاری کار را بر او آسان کنیم و عسرش را به یسر و آسانی تبدیل نماییم.(اسراء، آیات 27 و 28)
9. وظیفه شماری: خدمات دهنده باید خدمات رسانی را به عنوان وظیفه از سوی خود و حقی برای خدمات گیرنده بداند. بنابراین نباید منتی بگذارد: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد، صدقه ‏هاى خود را با منّت و آزار، باطل مكنيد، مانند كسى كه مالش را براى خودنمايى به مردم‏، انفاق مى ‏كند و به خدا و روز بازپسين ايمان ندارد. پس مَثَل او همچون مَثَل سنگ خارايى است كه بر روى آن‏، خاكى (نشسته‏) است‏، و رگبارى به آن رسيده و آن (سنگ‏) را سخت و صاف بر جاى نهاده است‏. رياكاران‏ نيز از آنچه به دست آورده‏ اند، بهره‏ اى نمى ‏برند؛ و خداوند، گروه كافران را هدايت نمى ‏كند.(بقره، آیه 264)

مستحقان خدمات اجتماعی خاص

چنان که گفته شد، خدمات اجتماعی به دو دسته عام و خاص تقسیم می شود. خدمات اجتماعی عام همانند مشارکت در انتخابات و بیعت، مشورت و مشاوره و مانند آن ها که در جایی خود بحث می شود. اما در میان افراد امت کسانی هستند که به سبب ضعف ها و کمبودهای جسمی و روانی و عاطفی نیازمند توجه خاص و ویژه هستند. اینان در یافت کنندگان خدمات خاص اجتماعی از سوی دولت و امت هستند که در این آیات قرآنی از این اقشار اشاره شده است:

الف: إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ؛ صدقات تنها به تهيدستان و بينوايان و متصديان [گردآورى و پخش] آن و كسانى كه دلشان به دست آورده مى ‏شود و در [راه آزادى] بردگان و وامداران و در راه خدا و به در راه مانده اختصاص دارد [اين] به عنوان فريضه از جانب خداست و خدا داناى حكيم است (توبه، آیه 60)

ب: يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ ؛ از تو مى ‏پرسند چه چيزى انفاق كنند [و به چه كسى بدهند] بگو هر مالى انفاق كنيد به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و مسكينان و به در راه‏مانده تعلق دارد و هر گونه نيكى كنيد البته خدا به آن داناست. ( بقره، ایه ۲۱۵)

ج: لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ؛ نيكوكارى آن نيست كه روى خود را به سوى مشرق و [يا] مغرب بگردانيد بلكه نيكى آن است كه كسى به خدا و روز بازپسين و فرشتگان و كتاب [آسمانى] و پيامبران ايمان آورد و مال [خود] را با وجود دوست داشتنش به خويشاوندان و يتيمان و بينوايان و در راه‏ماندگان و گدايان و در [راه آزاد كردن] بندگان بدهد و نماز را برپاى دارد و زكات را بدهد و آنان كه چون عهد بندند به عهد خود وفادارانند و در سختى و زيان و به هنگام جنگ شكيبايانند آنانند كسانى كه راست گفته‏ اند و آنان همان پرهيزگارانند. (بقره، آیه ۱۷۷)

د: فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ ذَلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ پس حق خويشاوند و تنگدست و در راه‏مانده را بده اين [انفاق] براى كسانى كه خواهان خشنودى خدايند بهتر است و اينان همان رستگارانند. (روم، آیه ۳۸)

ه. مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ ؛ لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَيَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ؛ آنچه خدا از [دارايى] ساكنان آن قريه ‏ها عايد پيامبرش گردانيد از آن خدا و از آن پيامبر [او] و متعلق به خويشاوندان نزديك [وى] و يتيمان و بينوايان و درراه‏ماندگان است تا ميان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگيريد و از آنچه شما را باز داشت بازايستيد و از خدا پروا بداريد كه خدا سخت‏ كيفر است. [اين غنايم نخست] اختصاص به بينوايان مهاجرى دارد كه از ديارشان و اموالشان رانده شدند خواستار فضل خدا و خشنودى [او] مى‏ باشند و خدا و پيامبرش را يارى مى كنند اينان همان مردم درست كردارند.(حشر، آیات 7 و 8)

و: وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ؛ و در اموالشان براى سائل و محروم حقى [معين] بود.(ذاریات، آیه 19؛ معارج، آیات 24 و 25)

بنابراین می توان اقشاری چون فقیران، مسکینان، در راه ماندگان، پناهجویان، یتیمان، مهاجران، سائلان، محرومان، نیازمندان از خویشان پیامبر(ص) و مانند آن ها را از مهم ترین مستحقان خدمات اجتماعی دانست که باید از منابع عمومی و خاص بهره مند شوند و به ایشان خدمات رسانی انجام شود.

به عنون نمونه از مهم ترین بهره مندگان از خدمات رسانی در راه ماندگان هستند. باید توجه داشت که یکی از اصطلاحات اجتماعی در فرهنگ قرآنی، اصطلاح «ابن سبیل» به معنای در راه مانده است. ابن‌سبيل در لغت به معناى رهگذر، ره‌رو و مسافر است و در اصطلاح به مسافرى گفته مى‌شود كه در راه مانده و زاد و توشه مسافرت ندارد.( لغت‌نامه‌دهخدا، مفردات‌راغب؛ ذیل واژه ابن سبیل»)

به نظر می رسد که در راه مانده به سبب ناتوانی در ادامه مسیر نیازمند کمک خاص اجتماعی است تا بتواند به منزل و مقصد خویش برسد. این خدمات می تواند شامل فراهم آوری خوابگاه، غذا، ره توشه مسافرت و هزینه های سفر باشد. بخشی از اموال عمومی از انفال و زکات باید برای این مصارف هزینه شود.

از نظر قرآن، خدمت رسانی به ابن سبیل یک واجب شرعی است و امت و دولت باید به این امر قیام کنند. خداوند می فرماید: وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا ؛ و خدا را بپرستيد و چيزى را با او شريك مگردانيد و به پدر و مادر احسان كنيد و در باره خويشاوندان و يتيمان و مستمندان و همسايه خويش و همسايه بيگانه و همنشين و در راه‏مانده و بردگان خود نيكى كنيد كه خدا كسى را كه خیال باف متكبر و فخرفروش است، دوست نمى دارد.(نساء، آیه 36) از آن جایی که این نوع خدمت رسانی یک واجب و تکلیف عمومی و همگانی است، کسی نمی تواند خود را از زیر بار این مسئولیت بیرون برد و یا در انجام آن منت و اذیتی بگذارد. در حقیقت لزوم احسان به ابن‌سبيل براى اطاعت از خداوند و به دور از تكبّر و فخرفروشى امری لازم و ضروری است. در آیه 34 سوره نساء جمله «و اعبدوالله‌…» بيان توحيد عملى است براى همين، پس از آن جمله تعليليه «ان الله لايحبّ‌…» آمده تا‌ بفهماند بخيل و رياكار كه در آيه 37 و 38 ذكر شده شرك عملى دارند. (الميزان، ذيل آيه) نتيجه اين كه احسان به ابن سبيل اگر در جهت رضاى خداوند باشد توحيد عملى است و گرنه شرك عملى خواهد بود. پس کسی که با خیال بافی توهم زده و خود را برتر دانسته و فخرفروشی می کند، درک درستی از توحید فعل ندارد؛ زیرا کاری انجام نداده است؛ بلکه تنها ابزاری شده تا حق و مالی به حق دار برسد. البته ابزار اگر به درستی عمل کند و دست خود را دست خدا بداند که حقی را به حق دار می رساند، به عنوان یک ابزار سالم و درست از پاداش الهی که محبت خداوندی است بهره مند خواهد شد؛ زیرا مفهوم «انّ الله لايُحبّ من كان مُختالا فخوراً» اين است كه خداوند، غیر خیال باف، غيرمتكبّر و غيرفخرفروش را دوست دارد كه به قرينه مقابله، مقصود، همان احسان‌كننده است که به این گروه ها و اقشار اجتماعی خدمات رسانی می کند.

پس انسانی که در حوزه خدمات اجتماعی وارد می شود باید دو مانع اصلی را از دل خود بیرون برد که شامل اختیال و تفاخر است. اختیال به خیال بافی می گویند که گرفتار خودبزرگ بینی و تکبر می شود همانند ابلیس که گرفتار شد. فخور کسی است که به خودش می نازد و به دیگران فخر می فروشد. بی گمان تکبر و تفاخر مهم ترین عوامل در سر راه خدمات اجتماعی افراد است؛ زیرا این دو صفت زشت اجازه نمی دهد تا خدمات اجتماعی را انجام دهد یا اگر بدهد به درستی انجام نمی دهد بلکه با منت و اذیت و فخر فروشی و تکبر هر آن چه را کاشته بر باد می دهد و تباه می سازد.

به هر حال، انجام خدمات رسانی به ابن سبیل یکی از واجبات شرعی است که باید از سوی افراد امت و دولت انجام گیرد؛ زیرا همان طوری که پیامبر(ص) به عنوان رهبر نظام سیاسی ولایی مسئولیت انجام این خدمت را به عهده دارد، هم چنین بر امت است که به این خدمات اجتماعی اهتمام ورزند و حقوق مالی را در این راه هزینه کنند.(اسراء، آیه 26؛ روم، آیه 38)

هم چنین از دیگر اقشار نیازمند مسکین است. مسکین به کسی گفته می شود که توان حرکتی ندارد و در جایی سکونت یافته به طوری که در انجام کارهایش نیازمند یاری و خدمات دیگران است.