خانواده، بنیاد سلامت اجتماعی

بسم الله الرحمن الرحیم

کانون اصلی اجتماع، خانواده است. هر چه سازه خانواده از نظر انسجام و تعاون و سلامت بهتر و قوی تر باشد، به همان اندازه جامعه این گونه خواهد بود؛ زیرا اجتماع آینه تمام نمای خانواده است. در آموزه های وحیانی قرآن به خانواده به عنوان هسته اصلی اجتماع توجه و اهتمام ویژه ای مبذول شده است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا نقش خانواده را از منظر تاثیرات اجتماعی آن تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

سلامت اجتماعی در گرو سلامت خانواده

واژه خانواده در زبان فارسى، معادل «اهل» در كلام عرب است.( قاموس الفارسيّه، ص 213، «خانواده».) «اهل الرجل» كسانى را گويند كه با او در يك مسكن زندگى كنند(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 96، «اهل».)

خانواده در فرهنگ اجتماعی و جامعه شناسی، کوچک ترین واحد اجتماعى، ناشى از ازدواج زن و مردی و در نهایت فرزندانی است که از این ازدواج پدید می آید.(نگاه کنید: نظام حيات خانواده در اسلام، قائمى، ص 20.)

خانواده یا همان اهل، اهل بیت و آل، در نظام اجتماعی قرآن، دارای ساختاری است که بنیاد آن را عقد ازدواج با حفظ شرایط و قواعد شکل می دهد. در این ساختار مرد به عنوان «قوام» و ستون اصلی خیمه خانواده مطرح است و مسئولاتی را به عهده دارد که مهم ترین آن ها ایجاد امنیت و آسایش است. زن به عنوان مدیریت داخلی خانواده نیز مسئولیت ها و نقش هایی دارد که باید آن را به نحو احسن انجام دهد. خداوند می فرماید: الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ؛ مردان سرپرست زنانند به دليل آنكه خدا برخى از ايشان را بر برخى برترى داده و نيز به دليل آنكه از اموالشان خرج مى كنند پس زنان درستكار فرمانبردارند و به پاس آنچه خدا براى آنان حفظ كرده اسرار شوهران خود را حفظ مى كنند.(نساء، آیه 34)

پیامبر اکرم(ص) درباره جایگاه و مسئولیت شوهر در خانواده می فرماید: الرَّجُلُ رَاعٍ عَلَى أَهْلِ بَيْتِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُمْ فَالْمَرْأَةُ رَاعِيَةٌ عَلَى أَهْلِ بَيْتِ بَعْلِهَا وَ وُلْدِهِ وَ هِيَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُم‏؛ مرد، سرپرست خانواده است و درباره آنان از او سئوال مى شود و زن، سرپرست خانه شوهرش و فرزندان اوست و درباره آنان از وى سئوال مى شود.(مجموعه ورام ، ج1 ، ص6)

خداوند نیز در جایی دیگر درباره مسئولیت و نقش مرد در خانواده می فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد خودتان و خانواده خویش را از آتشى كه سوخت آن مردم و سنگهاست‏ حفظ كنيد، بر آن آتش فرشتگانى خشن و سختگير گمارده شده اند. آنان از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپيچى نمى كنند و آنچه را كه مامورند انجام مى‏ دهند. (تحریم، آیه۶)

در روایت است. از امام صادق(ع) درباره این آیه : فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- “قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ ناراً ” كَيْفَ نَقِي أَهْلَنَا قَالَ تَأْمُرُونَهُمْ {بِما يُحِبُّ اللّه } وَ تَنْهَوْنَهُمْ{عَمّا يَكرَهُ اللّه}؛ خداوند می فرمایند : «خود و خانواده تان را از آتش دوزخ حفظ كنيد»، از آن حضرت (ع) پرسیدند: چگونه خانواده مان را از آتش دوزخ حفظ كنيم؟ امام صادق(ع) فرمودند:{به آنچه خدا دوست دارد} امرشان كنيد ؛ و {از آنچه خدا نمى پسندد} نهي شان نمایيد.(کافی، الاسلامیه، ج5 ، ص 62)

از نظر قرآن، آن چه به عنوان اهداف اصلی خانواده مطرح است، همان اهداف خلقت انسان یعنی کسب تقوای عبادی و رسیدن به مقام متاله و خدایی شدن و کسب مقام مظهریت ربوبیت الهی و خلافت خداوندی است.(ذاریات، آیه 56؛ بقره، آیات 21 و 30 و 138 ؛ آل عمران، آیه 79) بی گمان دست یابی به این فلسفه آفرینش لوازم و مقتضیاتی دارد که از جمله آن ها محیطی سرشار از احسان رحمتی و مودتی و سکینت خانوادگی است.(روم، آیه 21)

دست یابی به چنین محیط سالم رشدی نیازمند تدبیر و مدیریت همه کسانی است که خانواده را شکل می دهند. در این میان هر کسی از افراد خانواده مسئولیت و نقشی دارند که باید انجام دهند. اگر مرد مسئولیت آرامش و آسایش را در خانواده به عهده دارد؛ زن باید افزون بر تولید نسل و تربیت و پرورش فرزندان سالم، خود را از برخی از مسایل منفی حفظ کند تا سلامت خانواده تضمین شود. خداوند در داستان بیعت زنان به اهم مسایل مربوط به زنان در راستای سلامت خانواده اشاره کرده و فرموده است: أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ؛ اى پيامبر! چون زنان با ايمان نزد تو آيند كه با اين شرط با تو بيعت كنند كه چيزى را با خدا شريك نسازند؛ و دزدى نكنند؛ و زنا نكنند؛ و فرزندان خود را نكشند؛ و بچه ‏هاى حرامزاده پيش دست و پاى خود را با بهتان و حيله به شوهر نبندند؛ و در كار نيك از تو نافرمانى نكنند؛ با آنان بيعت كن! و از خدا براى آنان آمرزش بخواه! زيرا خداوند آمرزنده مهربان است. (ممتحنه، آیه ۱۲)

وقتی خانواده ای با این ویژگی ها و صفات شکل گیرد، به طور طبیعی اجتماع بزرگ انسانی نیز می تواند به این ویژگی های دست یابد؛ زیرا همان طوری که افراد هر اجتماع همان افراد خانواده هستند، بلکه فلسفه و سبک زندگی خانواده در اجتماع خودنمایی می کند و آن چه در خانواده کوچک مراعات می شود به طور طبیعی در خانواده بزرگ تر اجتماع نیز بروز و ظهور می یابد. بنابراین، فسق و فجور و نابهنجاری ها از آن جامعه زدوده می شود؛ زیرا خانواده سالم، اجتماع سالمی را شکل می دهد که مجموعه این اجتماعات کوچک سالم، اجتماع بزرگ سالم را شکل خواهد بخشید.

از نظر قرآن، اگر خانواده سالم باشد و همسران از نظر آرامشی و آسایش به سلامت باشند، به طور طبیعی جامعه نیز به سعادت دست می یابد؛ زیرا نابهنجارهای جنسی همسران است که به بیرون از خانواده کشیده و جامعه را آلوده می کند. اگر همسران به عنوان یک پوشش عیوب یک دیگر را در خانواده بپوشانند و حتی جلوه های از زیبایی و آراستگی به یک دیگر بدهند؛ نه تنها جامعه آلوده نمی شود، بلکه به آراستگی همسران جامعه نیز آراسته و زیبا می شود.(بقره، آیه 187)

سازوکارهای ایجاد خانواده و جامعه سالم

در آیات قرآنی سازوکارهایی برای ایجاد خانواده سالم و در نتیجه جامعه سالم بیان شده است که برخی از آن ها امور پیش گفته است.

از جمله مهم ترین سازوکارهایی که قرآن برای ایجاد خانواده و جامعه سالم بیان کرده، مراعات حقوق در چارچوب قوانین عادلانه در گام نخست، و مراعات بایسته ها و شایسته های اخلاقی در چارچوب احسان و اکرام است.

خداوند از مردمان می خواهد تا اساس خانواده را نه بر حقوق قانونی عادلانه بلکه بر احسان و اکرام سامان دهند؛ زیرا روابط میان همسران فراتر از یک بده و بستان هم چون سایر عقود است؛ زیرا از نظر قرآن، اساس روابط میان همسران را رحمت الهی شکل می دهد که موجبات سکونت و آرامش روانی آنان را فراهم آورده و در ساختار اظهار محبت در قالب مودت آشکار و ابرازی تحکیم و استوار می شود.(روم، آیه 21)

از نظر قرآن زمانی به قوانین حقوقی عادلانه مراجعه می شود که اختلافی میان زن و شوهر پدید آمده باشد و از آنان نتوانسته اند از نظر عاطفی عقلانی در چارچوب احسان عفو و گذشت و یا اکرام ایثاری آن را حل و فصل نمایند. در این جا است که حکمیت حقوقی و قانونی در قالب عدالت خشک عقلی وارد میدان عمل می شود تا جلوی قطع پیوند را بگیرد و هم چنان با ملات قانون این سنگ را روی سنگ دیگر حفظ کرده و سازه خانواده را صیانت و نگه دارد.

به سخن دیگر، اگر هدف و فلسفه شکل گیری خانواده پاسخ گویی به نیازهای عاطفی و روانی کسب آرامش و توالد و تناسل بر اساس عواطف و احساسات مدیریت عقلانی و با استفاده از سازوکار احسان و اکرام قلبی است؛ اما اگر به هر دلیل این رابطه مخدوش شده و عواطف و احسان و اکرام نادیده گرفته شده باشد؛ در آن صورت سازوکار قوانین حقوقی مطرح می شود تا این پیوند به طور کامل قطع نشود و بستر بازسازی مجدد فراهم آید.

از نظر قرآن هر گاه اختلافی میان همسران ایجاد شود، بی گمان ریشه آن را باید در مهم ترین عنصر ایجادی و شکل گیری خانواده جست و جو کرد. پس اگر عواطف و احساسات و پاسخ گویی به نیازهای آرامشی و آسایشی مهم ترین عامل شکل گیری خانواده است؛ باید فقدان آن را مهم ترین عامل اختلاف دانست.

در آیات قرآنی ریشه اختلافات خانوادگی اموری چون عدم تمکین زن و نشوز(نساء، آیات 34 و 128) و اعراض مرد(همان) دانسته شده است. با نگاهی دقیق به این عناوین می توان گفت که عدم پاسخ گویی به نیازهای عاطفی و روانی عامل مهم اختلافات است. این نیازهای عاطفی به حوزه عملکرد جنسی زن و عدم ابزار محبت و مودت از سوی شوهر وابسته است. در حقیقت ریشه بسیاری از مشکلات و اختلافات خانوادگی را باید در عدم ارضای میل جنسی همسران جست و جو کرد. بررسی های میدانی و پژوهشی این معنا را اثبات کرده که بسیاری از طلاق ریشه در این عامل اصلی دارد؛ هر چند که در توجیه علل و عوامل طلاق امور و مسایلی دیگر مطرح است؛ ولی این مسایل چیزی جز توجیهاتی برای سرپوش گذاشتن بر مشکل اصلی نیست.

دومین عامل اصلی در علت اختلافات مسایل آسایشی است. از این روست که خداوند پس از بیان عامل آرامشی و روانی به سراغ عامل آسایشی رفته و از بخل شدید و کمبودهای اقتصادی به عنوان عامل اختلاف یاد کرده است.(نساء، آیه 128)

به سخن دیگر، هر اجتماعی حتی اجتماع کوچک خانواده به فلسفه و هدف تامین آرامش و آسایش شکل می گیرد؛ زیرا این دو مهم ترین مولفه و عنصر سعادت و خوشبختی است. پس اختلال و یا فقدان در این دو مولفه موجب ایجاد اختلاف و تنش خانوادگی میان همسران می شود.(نساء، آیات 34 و 128)

سازوکاری که برای رفع اختلاف در آیات قرآنی بیان شده عفو و گذشت و ایثار نسبت به یک دیگر است؛ زیرا اساس خانواده حقوق عادلانه و قوانین حاکم آن نیست، بلکه احسان و اکرام است که خاستگاه آن قلب و ایمان است. انسان می تواند با عفو و چشم پوشی نسبت به خطای دیگری یا نادیده گرفتن حقوق خویش و ایثارگری آرامش و اسایش را به خانواده هدیه کند. بنابراین، اگر کسی بخواهد مورد مغفرت و رحمت الهی قرار گیرد، رحمت و مغفرت را سنت رفتاری خویش کند.(تغابن، آیه 14)

خداوند برای تشویق تشکیل خانواده به مردمان یادآور می شود که راه کسب حتی ثروت و افزایش آن ، تشکیل خانواده است؛ زیرا در صورت تشکیل خانواده ، خدا به فضل خویش توجه ویژه ای به خانواده کرده و آنان را به ثروت و غنا می رساند و از فقر و تهیدستی می رهاند.(نور، آیات 32 و 33)

بنابراین، برای بقای سعادت و تضمین آن باید این دو مولفه هماره از سوی همسران مد نظر و تامین شود. در غیر این صورت باید منتظر اختلاف و طلاق بود؛ چرا که چنین خانواده ای هرگز برقرار و باقی نخواهند ماند و به سرعت فرو می پاشد.

از نظر قرآن کسانی که برای حکمیت و اصلاح اختلاف میان فردی همسران گام می نهند باید به این دو مولفه و عنصر به عنوان ریشه انسجام خانوادگی و اختلاف و طلاق توجه داشته باشند و راهکارهایی برای رفع و حل آن بیاندیشند.(همان)

از نظر اسلام اگر کسی بخواهد خیری برساند و اهل خیر باشد، باید این خیر را نخست در جامعه کوچک خانواده نهادینه کند تا از آن جا خیر به دیگران نیز سرایت کرده و جامعه از ظلم و ستم دور شود. پیامبر(ص) می فرماید: خَيرُ الرِّجالِ مِن اُمَّتىَ الَّذينَ لا يَتَطاوَلُونَ عَلى أَهليهِم وَ يَحِنُّونَ عَلَيهِم وَلا يَظلِمُونَهُم؛ بهترين مردان امّت من كسانى هستند كه نسبت به خانواده خود خشن نباشند و اهانت نكنند و دلسوزشان باشند و به آنان ظلم نكنند.(مكارم الأخلاق، ص 216)

مرد خانواده باید پیش از آن که پای قانون و عدالت قانونی و حقوقی در خانواده باز شود، به سراغ اصول اخلاقی احسان و اکرام رفته با عفو و گذشت و حتی ایثار از حقوق خود، سازه خانواده را هم چنان استوار نگه دارد و به عنوان ستون اصلی آرامش و آسایش خانواده عمل کند. ایجاد آرامش و آسایش به عنوان حقیقت سعادت و خوشبختی نه تنها برای خانواده و جامعه مفید و سازنده است، بلکه مهم ترین عامل در افزایش عمر و برکت آن خواهد شد؛ زیرا کسی که در محیطی پر تنش و اضطراب آمیز زندگی می کند، به انواع بیماری های تنی و روانی مبتلا می شود و عمرش به شدت کاهش می یابد. امام صادق(ع) می فرماید: مَن حَسُنَ بِرُّهُ بِأَهلِ بَيتِهِ مُدَّ لَهُ فى عُمُرِهِ؛ هر كس به شايستگى در حقّ خانواده اش نيكى كند، عمرش طولانى مى شود.(كافى، الاسلامیه، ج2، ص105) و نیز می فرماید: مَن حَسُنَ بِرُّهُ بِأَهلِهِ زادَ اللَّهُ في عُمرِهِ؛ هر كه به خانواده ‏اش نيكى كند، خداوند بر عمرش بيفزايد.(همان، ج8 ، ص2199)

آن حضرت (ع) هم چنین فرمودند: إنَّ المَرءَ يَحتاجُ فى مَنزِلِهِ وَعِيالِهِ إِلى ثَلاثِ خِلالٍ يَتَكَلَّفُها وَإن لَم يَكُن فى طَبعِهِ ذلِكَ : مُعاشَرَةٌ جَميلَةٌ وَ سَعَةٌ بِتَقديرٍ وَغَيرَةٌ بِتَحَصُّنٍ؛ مرد در خانه و نسبت به خانواده اش نيازمند رعايت سه صفت است هر چند در طبيعت او نباشد: خوشرفتارى ، گشاده دستى به اندازه و غيرتى همراه با خويشتن دارى.(تحف العقول ص 322)

پس خوش رفتاری به عنوان عامل آرامش و گشاده دستی به عنوان عامل آسایش مهم ترین امری است که سعادت خانواده را تضمین و سلامت آن را تامین می کند.

خانواده سالم با صیانت در قالب تقوای الهی به دست می آید به طوری که هر یک از افراد خانواده، خود را در قبال دیگری مسئول دانسته و به تواصی به حق و صبر دعوت کرده و از آتش خشم الهی بترساند.(تحریم، آیه 6؛ نساء، آیات 128 و 129)

از نظر پیامبر(ص) چنین خانواده ای مورد عنایت الهی است. آن حضرت می فرماید: إذا أرادَ اللّه بِأهلِ بَيتٍ خَيرا فَقَّهَهُم فِى الدّينِ وَ وَقَّرَ صَغيرُهُم كَبيرَهُم وَ رَزَقَهُمُ الرِّفقَ فى مَعيشَتِهِم وَ القَصدَ فى نَفَقاتِهِم وَ بَصَّرَهُم عُيُوبَهُم فَيَتُوبُوا مِنها؛ هرگاه خداوند براى خانواده اى خير بخواهد آنان را در دين دانا مى كند، كوچك ترها بزرگ ترهايشان را احترام مى نمايند، مدارا در زندگى و ميانه روى در خرج روزيشان مى نمايد و به عيوبشان آگاهشان مى سازد تا آنها را برطرف كنند.(نهج الفصاحه ص181 ، ح 147)

البته وقتی از حسن خلق و خوشخویی شوهر سخن به میان می آید افزون بر جنبه عاطفی باید به جنبه مالی و مادی قضیه نیز توجه شود؛ از این روست که امیرمومنان امام علی(ع) در تفسیر از حسن الخلق می فرماید: حُسْنُ الْخُلْقِ فى ثَلاثٍ: اِجْتِنابُ الْمَحارِمِ وَ طَـلَبُ الْحَلالِ وَ التَّـوَسُّعُ عَلَى الْعِيالِ؛ خوش اخلاقى در سه چيز است: دورى كردن از حرام، طلب حلال و فراهم آوردن آسايش و رفاه براى خانواده. (مجموعه ورام، ج1 ، ص90؛ بحارالأنوار، بیروت، ج 68، ص 394)

البته بر زن است که هماره اصولی که در آیه 12 سوره ممتحنه مطرح شده را مراعات کند و به عنوان یک زن صالح کمک کار همسرش برای ایجاد خانواده سالم سعادتمند باشد. از همین روست که پیامبر(ص) می فرماید: اَلمَرأَةُ الصّالِحَةُ أَحَدُ الكاسِبَينِ؛ زن شايسته يكى از دو عامل پيشرفت خانواده است.(امالی، طوسی، ص614 ؛ مستدرک الوسایل ومستنبط المسایل، ج14 ، ص171 ؛ بحارالأنوار، بیروت، ج100، ص238)

از نظر قرآن کسانی به خانواده سالم و متقی می اندیشند و برای آن تلاش می کند که به خدا و روز قیامت و حسابرسی آن ایمان و توجه و التفات دارند.(طلاق، آیات 1 و 2) بر خلاف آن، کسانی که سست ایمان بوده یا توجه و التفاتی به این امور ندارند، پای بند اصول اخلاقی در خانواده نبوده و مسیری را می روند که به طلاق می انجامد و خشم خدا را بر می انگیزاند هر چند که طلاق حکم حلالی است، ولی ابغض الحلال است که خشم خداوند را در پی دارد. آنانی که به قیامت ایمان یا توجه نداشته گرفتار ظلم به خانواده می شوند. به سخن دیگر، رعايت نكردن حدود الهى مربوط به حقوق خانواده و روابط زناشويى، موجب قرار گرفتن در زمره ظالمان است و خداوند نسبت به آنان خشم می گیرد.(بقره، آیه 229)

یک خانواده سالم خداترس بوده و تقوای الهی بر تمام ابعاد زندگی آنان حاکم است. از این روست که هرگز جز به حق و عدالت و احسان و اکرام با یک دیگر معاشرت نمی ورزند و ظلم و خیانتی نسبت به یک دیگر ندارند.(طور، آیات 21 تا 26)