حکومت، امانت الهی

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، حکومت در دست حاکمان و کارگزاران نظام سیاسی ولایی، امانتی الهی است و هر گونه تصرفی بر خلاف شرایط امانت داری، خیانت محسوب می شود و مجازات دنیوی و اخروی را در پی دارد. بنابراین، حاکم و کارگزار باید شرایط امانت داری را بشناسند و همه حقوق صاحب اصلی امانت را مراعات کرده و در نهایت به صاحب آن بازگرداند. البته مراعات حقوق حکومت به عنوان ودیعه، سپرده و امانت الهی برای کسانی که از این امانت بهره می برند، آثار و برکاتی دارد که در آیات قرآنی به آن اشاره شده است. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، درباره شرایط امانت داری و آثار آن سخن گفته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

شرایط امانت داری

از نظر قرآن، حکومت، منصبی الهی با خاستگاه ولایت الهی است. بنابراین، کسانی که عهده دار این منصب می شوند، به عنوان مظهر ولایت الهی عهده دار آن خواهند بود. خداوند به صراحت، درباره امانت بودن آن در آیاتی سخن به میان آورده است. از جمله می فرماید: أَنْ أَدُّوا إِلَيَّ عِبَادَ اللَّهِ إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ ؛ وَأَنْ لَا تَعْلُوا عَلَى اللَّهِ إِنِّي آتِيكُمْ بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ؛ موسی که به آنان گفت: بندگان خدا را به من بسپاريد؛ زيرا كه من شما را فرستاده‏ اى امين هستم ؛ و بر خدا برترى مجوييد كه من براى شما حجتى آشكار آورده‏ ام. (دخان، آیات 18 و ۱۹)

در این آیات به صراحت از این که مردم امانت الهی هستند و حکومت و حاکمیت بر ایشان تنها از آن خداوند و مظاهر اوست، سخن به میان آمده است. حضرت موسی(ع) درباره مجوز شرعی ولایت خویش بر مردم، به دو اصل رسالت و امانت داری خویش اشاره می کند. تاکید بر رسالت از آن روست که ایشان از منظر مظهریت و به عنوان فرستاده ای الهی خواهان عهده دار شدن حکومت و ولایت مردم است. از آن جایی که مردم و حکومت بر ایشان، تنها از آن خدا و مظاهر اوست، ایشان به عنوان امین الهی می تواند این امانت را در دست گیرد و به صاحب اصلی بازگرداند که همان خداوند تبارک و تعالی است. از نظر ایشان، هر گونه حکومتی بدون توجه به مظهریت و امانت، به عنوان برتری جویی نسبت به خداوند است. البته ایشان برای اثبات مظهریت و امانت داری خویش برهان و دلایل روشنی نیز ارایه می دهد تا هر کسی مدعی این منصب الهی نشود.

خداوند در آیه 58 سوره نساء، ضمن بیان این که حکومت و منصب ولایت و امامت، امانتی الهی است، جایگاه و مقام امامان عليهم السلام را به عنوان امانتداران شايسته منصب امامت مطرح می کند و می فرماید: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا؛ خدا به شما فرمان مى‏ دهد كه سپرده ‏ها را به صاحبان آنها رد كنيد؛ چون ميان مردم داورى مى ‏كنيد، به عدالت داورى كنيد! در حقيقت نيكو چيزى است كه خدا شما را به آن پند مى‏ دهد. خدا شنواى بينا است.

در روايت آمده است كه مقصود از «الأمانات» در این آیه همان مقام امامت است كه هر امامى وظيفه دارد آن را به امام بعدى واگذارد. (نورالثقلين، ذيل آيه) این امانت در نهایت باید به خداوندی بازگردانده شود که از آن جا نشات گرفته است.

از نظر قرآن، پیامبران و امامان معصوم(ع) به سبب عصمت الهی، امانت داران شایسته ای هستند و هرگز در امانت خیانت نمی ورزند.(نساء، آیه 58؛ آل عمران، آیه 161) البته کسانی که شیوه و رویه پیامبران را در سبک زندگی خویش در پیش گرفته اند نیز این گونه هستند و هرگز در امانت خیانت نمی ورزند.(احزاب، آیات 72 و 73؛ آل عمران، آیه 75)

خداوند درباره امانت داری مومنان و پیروان حقیقی پیامبران(ع) می فرماید: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ… وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ ؛ به راستى كه مؤمنان رستگار شدند … و كسانى كه امانتها و پيمان خود را مراعات مى كنند.(مومنون، آیات 1 و 8؛ نیز معارج، آیه 32)

از مهم ترین شروط در امانت داری، حفظ و نگهبانی از امانت به طوری است که در ودیعه و امانت تصرفی غیر مقبول و غیر معقول نشود(یوسف، آیه 55)؛ زیرا این گونه تصرفات به عنوان خیانت تلقی می شود و در قرآن از آن نهی شده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد! به خدا و پيامبر او خيانت مكنيد! و نيز در امانتهاى خود خيانت نورزيد و خود می دانید كه نبايد خيانت كرد. ( انفال، آیه ۲۷) از آیه بعدی به دست می آید که از نظر قرآن اموال و اولاد نیز امانت هایی است که در اختیار مردم است و باید به گونه ای در آن تصرف کنند که خیانت تلقی نشود؛ به این معنا که اموال در جایی که عقل و نقل آن را مشروع دانسته است، مصرف شود؛ و فرزندان در مسیر بندگی و اهداف آفرینش انسان، تربیت و آموزش و پرورش داده شوند.

هم چنین از دیگر شروط امانت داری، بازگرداندن با صحت و سلامت امانت و ودیعه به صاحب آن است؛(نساء، آیه 58) زیرا ودیعه و امانت ملک کسی امین نمی شود، بلکه لازم است آن را به صاحب ملک باز گرداند.(همان)

پس دو شرط اصلی در امانت داری، حفظ ودیعه به شکل مناسب معقول و مقبول و بازگرداندن آن به صاحب ودیعه با شرایط مطلوب امانت داری است.

از دیگر شروط، امانت داری آن است که در حد توان خویش بکوشد و اگر دید توانایی حفظ امانت ندارد آن را به صاحبش رد کند و یا به کسانی که توانایی و شایستگی دارند واگذار کند. اصولا شایسته سالاری در نظام ولایی اصلی است که در آیات بسیاری بیان شده است. حضرت موسی(ع) وقتی می بیند برادرش هارون (ع) از وی فصیح تر و گویا و روشن تر سخن می گوید و پیام را می رساند، وی را مقدم می دارد و مسئولیت را به وی می سپارد و می فرماید: وَأَخِي هَارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّي لِسَانًا فَأَرْسِلْهُ مَعِيَ رِدْءًا يُصَدِّقُنِي إِنِّي أَخَافُ أَنْ يُكَذِّبُونِ ؛ و برادرم هارون از من زبان‏ آورتر است؛ پس او را با من به دستيارى گسيل دار تا مرا تصديق كند! زيرا مى‏ ترسم مرا تكذيب كنند.(قصص، آیه 34) بنابراین، توانایی و قابلیت های خود را بشناسید و مسئولیت را در همان اندازه بپذیرید تا ناخواسته در امانت الهی خیانت نکنید؛ چنان که اکثریت مردم این گونه عمل کرده و می کنند.(احزاب، آیات 72 و 73)

امانت داری، شرط حاکم و کارگزار

از نظر قرآن، از مهم ترین شروط اصلی در شایستگی برای حکومت و کارگزاری نظام ولایی، امانت داری است؛ زیرا هر گونه تصرفی در زندگی مردم از باب ولایت باید در راستای حکمت ها و اهداف آفرینش، فلسفه وجودی اجتماع و نظام سیاسی باشد. کسی که تصرفاتی بر خلاف حکمت ها و اهداف انجام می دهد، در امانت خیانت ورزیده است و باید به عنوان خیانت در امانت مجازات شود.

اصولا از نظر قرآن، شرط پذیرش یا واگذاری هر مسئولیتی به شخصی، امین بودن است. بر همین اساس است که در قرآن، شرط امین بودن حتی در کارهای جزیی غیر از رسالت و نبوت مطرح شده است. خداوند در اهمیت و ارزش امانت داری، ضمن بیان آثار و برکات آن، بیان می کند که اصل اساسی در رسالت از سوی خداوند، امانت داری است و همه پیامبران، رسولانی امین بودند.(شعراء، آیات 178 ، 143 ، 162 ، 107 و 125؛ دخان، آیه 18؛ اعراف، آیه 68 و آیات دیگر)

از نظر قرآن، امانت داری شرط هر مسئولیتی حتی شرط برای گرفتن اجیر و کارگر روزمزد است: قَالَتْ إِحْدَاهُمَا يَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ ؛ يكى از آن دو دختر گفت: اى پدر! او را اجیر بگیر و استخدام كن! چرا كه بهترين كسى است كه اجیر و استخدام مى ‏كنى. هم نيرومند و هم امین و در خور اعتماد است.(قصص، آیه 26)

در انتقال هر پیام و مالی از جایی به جایی دیگر نیز باید شرط امانت داری مراعات شود. به سخن دیگر، همان طوری که فرستاده پیام باید امین باشد، منتقل کننده کالا و اشیاء نیز باید شخصی امین باشد. در این مساله فرقی نمی کند که انسان باشد یا فرشته یا جن. از همین روست که پیام رسانان چون پیامبران(ع) و جبرئیل از فرشتگان به سبب امانت داری(شعراء، آیه 193؛ تکویر، آیه 19) ماموریت و مسئولیت انتقال پیام را به عهده می گیرند و عفریتی از جنیان نیز بر امانت داری خویش در انتقال تخت بلقیس از سبا به فلسطین تاکید می کند.(نمل، ایه 39)

از آن جایی که اصل حکومت به ولایت الهی باز می گردد و امانتی در دست حاکم و کارگزاران است، امانتدارى، از شاخص ها و ملاك‌هاى استخدام و به‌كارگيرى افراد به عنوان کارگزاران حکومتی است. برهمین اساس، حضرت یوسف(ع) به این شرط توجه داده و می فرماید: قَالَ اجْعَلْنِي عَلَى خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ ؛ يوسف گفت: مرا بر خزانه ‏هاى اين سرزمين بگمار كه من حفیظ و علیم و نگهبانى دانا هستم. (یوسف، آیه ۵۵) باید توجه داشت «حفيظ» در آيه، به معناى نگه‌دارنده وديعه است. (مجمع‌البيان، ذيل‌آيه) پس از اين‌كه يوسف عليه السلام براى رسيدن به مقام خزانه‌دارى، از خود به صفت «حفيظ» و «عليم» ياد مى‌كند، استفاده مى‌شود كه كارگزاران حكومت، بايد امين باشند.

از نظر قرآن، نوع تعامل انسان با امانت های الهی از جمله توحید و رسالت، خلافت الهی، ولایت و امامت ، مال و فرزند و مانند آن ها، انسان ها را به دسته های گوناگونی چون مومن و کافر و منافق تقسیم می کند؛ زیرا کسانی که در امانت های الهی خیانت ورزند به گروه کافر و منافق سقوط می کنند.(احزاب، آیات 72 و 73) پس حقیقت این امور از جمله حکومت و کارگزاری حکومت، همان فلسفه آزمون و آزمایش الهی است و انسان ها با این امور مورد آزمایش قرار می گیرند تا هر کسی آن چه هست نشان دهد؛ زیرا لام «ليعذّب» در آیه براى عاقبت است. (الميزان، ذيل‌آيه)

امین واقعی کسی است که در حضور و غیبت، امانت را به گونه ای حفظ می کند که هیچ گونه خللی عمده ای در امانت وارد نشود؛ حالا این امر نسبت به مسایل شخصی مانند حفظ همسران از خیانت باشد، یا در مسایل عمومی و اجتماعی چون حفظ اموال عمومی و یا بالاتر انسان هایی که به عنوان عبادالله و بندگان خداوند در دست حکومت ها و کارگزارن آن قرار دارد.(نساء، آیه 34؛ دخان، آیه 28 ؛ یوسف، آیات 52 تا 55)

از نظر قرآن، یکی از ملاک ها و معیارهای ارزشی گذاری انسان ها در همه ابعاد زندگی، امانت داری است. کسی که امین باشد، انسانی خوب و شایسته ای است.(آل عمران، آیات 75 و 76، یوسف، آیه 55؛ قصص، آیه 26)

آثار امانت داری

امانت داری در هر امری از جمله امر حکومت و کارگزاری، برکات و آثاری دارد که از جمله مهم ترین آنها عبارتند از:

1. جلب اعتماد: بی گمان اعتماد بزرگ ترین سرمایه اجتماعی است. کسی که در زندگی خود به عنوان امین شناخته شود، شریک مردم در همه امور زندگی است؛ چرا که مردم به او اعتماد کرده و او را در کارهای حمایت می کنند و امور زندگی خویش را به وی می سپارند و او را از امکانات و داشته های خود بهره مند می سازنند. رفتارهای نیک امین در زندگی موجب می شود، تا دیگران به سادگی و آسانی او را استخدام کرده و به کار گیرند و مسئولیت های خرد و کلان و بزرگ و کوچک خویش به وی سپارند؛ چنان که دختران شعیب و خود ایشان، حضرت موسی(ع) را به سبب امانت داری به استخدام گرفت(قصص، آیه 26) و حضرت یوسف(ع) به سبب امانت داری نسبت به همسر عزیز مصر، از سوی شاه مصر به نخست وزیری منصوب شد.(یوسف، آیات 52 تا 55)
2. محبت خدا و مردم: امانت داری موجب می شود تا شخص محبوب خدا و به دنبال آن محبوب مردم شود؛ زیرا هر کسی میان خود و خدا را اصلاح کند، خدا نیز میان او و خلق را اصلاح می کند. خداوند می فرماید: بَلَى مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ وَاتَّقَى فَإِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ ؛ آرى! هر كه به پيمان خود وفا كند و پرهيزگارى نمايد، بى‏ ترديد خداوند پرهيزگاران را دوست دارد.(آل عمران، آیه 76) پس امانت داری و عدم خیانت در هر امانتی از جمله عهد و پیمان، موجب می شود تا شخص محبوب خداوند شود؛ زیرا این رفتار بیانگر کسب تقوای الهی است. خداوند در آیه 38 سوره هود کسانی که خیانت ورزند را تهدید می کند و می فرماید: إِنَّ اللَّهَ يُدَافِعُ عَنِ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ خَوَّانٍ كَفُورٍ؛ قطعا خداوند از كسانى كه ايمان آورده‏ اند، دفاع مى ‏كند؛ زيرا خدا هيچ خيانتكار ناسپاسى را دوست ندارد.
3. عنایت خداوندی: هر کسی امین باشد، مورد عنایت خاص خدا در دنیا و آخرت قرار می گیرد و از مواهب و نعمت های الهی برخوردار می شود.(یوسف، آیات 54 تا 56)
4. دست یابی به مقام محسنان: از جمله آثار و برکات امانت داری، دست یابی به مرتبه و مقام محسنان است که فراتر از مقام عادلان است. امین به سبب دست یابی به این مقام از همه آثار و برکات محسنان و نیکوکاران در دنیا و آخرت بهره مند می شود.(یوسف، آیات 54 و 56)
5. رستگاری: امانتدارى، از جمله عوامل دستيابى مؤمنان به رستگارى در دنیا و آخرت است و کسی که می خواهد وارد بهشت سعادت شود، باید امین باشد. (مومنون، آیات 1 و 8)
6. ارجمندی: کسی که امین است در نزد خداوند ارجمند است.(آل عمران، آیات 75 و 76) از آن‌جا كه خداوند در این آیه درصدد ستايش از گروهى اهل‌كتاب است كه اگر حجم سنگينى از مال در اختيارشان گذاشته شود، به رسم امانت باز مى‌گردانند، استفاده مى‌شود كه امانتدارى، امر پسنديده‌اى است.
7. مصداق وفای به عهد: امانت داری از نظر قرآن از مصادیق وفای به عهد و پیمان است که از نظر عقل و نقل مطلوب است. (آل عمران، آیات 75 و 76)
8. تکریم الهی: امین از سوی خداوند مورد تکریم قرار می گیرد(معارج، آیات 22 و 32 و 35) و شکی نیست که تمامی اعمال عبادی برای دست یابی به تقوایی است(بقره، آیه 21) که پیامد و برآیند آن کرامت اکتسابی فراتر از کرامت تشریفی و ذاتی است.(حجرات، آیه 13؛ اسراء، آیه 17)
9. غفران و رحمت الهی: برخوردارى مؤمنان از غفران و رحمت الهى در اثر رعايت امانت الهى از جمله امانت خلافت و امامت و فرائض شرایع اسلامی در آیات قرآنی از جمله آیات 72 و 73 سوره احزاب مورد تاکید قرار گرفته است. باید یاد آور شد در روايتى از امام باقر(عليه السلام) به اين مضمون آمده است كه خيانت به خدا و رسول(صلى الله عليه وآله)، مخالفت با آنان، و خيانت به امانت، مخالفت با فرايض است. (نور‌الثقلين، ذيل‌آيه) هم چنین برخى احتمال داده‌اند كه مقصود از امانت عرضه شده، اوامر و نواهى خداوند است. (نورالثقلين، ذيل‌آيه)

از نظر قرآن هر کسی در امانت خیانت ورزد، مستحق عذاب الهی است؛ چنان که کافران و مشرکان و منافقان این گونه مستحق عذاب الهی در قیامت خواهند شد؛ زیرا امانت خدا را مراعات نکرده اند.(احزاب، آیات 72 و 73)

هم چنین از نظر قرآن کسانی که خیانت می ورزند، گرفتار رسوایی خواهند شد و خيانت در امانت مايه رسوايى و كيفر در قيامت است.(آل عمران، آیه 161)

عوامل خیانت

کسانی در امانت ها از جمله امانت حکومت و کارگزاری خیانت می کنند که گرفتار اموری از جمله موارد زیر هستند:

1. انحصارطلبی و خودبرتربینی: خود برتربينى و انحصارطلبى، سبب خيانت افراد در امانت ديگران است؛ چنان که یهودیان با خودبرتربینی این گونه عمل کردند.(آل عمران، آیه 75) طبق برخى شأن نزول‌ها، مقصود از «و منهم من ان تأمنه بدينار‌…» برخى يهوديان هستند. (مجمع‌البيان، ذيل‌آيه)
2. بی تقوایی : بى‌تقوايى ، عامل خيانت افراد در امانت‌هاى ديگران است. این تقوا می تواند شامل تقوای عقلی و نقلی باشد؛ یعنی هر تقوایی که عقل و نقل بدان اشاره می کند.(آل عمران، آیات 75 و76)
3. جهالت نادانی و بی خردی: جهالت به معنای فقدان علم یا خردورزی و تعقل برخى انسان‌ها، عامل خيانت آنان در امانت الهى است. (احزاب، آیات 72 و 73) احتمال دارد كه ذكر صفت «ظلوم» و «جهول» درباره انسان پس از بيان موضوع امانت‌پذيرى او، توجّه‌دادن به عامل خيانت در امانت باشد. در ضمن باید یادآور شد که جهل در آیات قرآنی گاه در برابر علم و گاه عقل قرار داده شده است. پس عامل خیانت می تواند جهالت به معنای نادانی یا سفاهت و بی خردی باشد.
4. ستم ورزی: بر اساس همان آیات و مطالب پیش گفته می توان دانست که از دیگر عوامل خیانت ستم ورزی بسیار و ظلوم بودن انسان است.(همان) پس وجود روحيّه ستمگرى، سبب تعدّى به امانت و خیانت در آن می شود.
5. فرزند دوستی: بسیاری از مردم هر چند خود انسان های خوبی هستند ولی به سبب فرزند دوستی گرفتار خیانت در امانت و حتی کفر و شرک می شوند.(کهف، آیات 80 و 81) خداوند در آیات 27 و 28 سوره دخان به این نکته توجه داده است. در حقیقت، هشدار به فتنه بودن مال و اولاد، پس از نهى از خيانت در امانت، مى‌تواند به اين حقيقت اشعار داشته باشد كه ريشه خيانت، مال دوستى و فرزند دوستی و مانند آن ها است.
6. مال دوستی: چنان که گفته شد ، مال دوستی می تواند همانند فرزند دوستی موجب خیانت افراد در امانت شود.(دخان، آیات 27 و 28)