اجتماعیاخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیاقتصادیسیاسیمعارف قرآنیمقالاتمناسبت ها

حل مشکلات اقتصادی در سایه اقتصاد مقاومتی

بسم الله الرحمن الرحیم

شاید مهم ترین مشکل مردم، مشکلات اقتصادی باشد؛ زیرا اقتصاد مهم ترین دغدغه مردم را تشکیل می دهد. اگر اقتصاد مردم حل نشود گویی هیچ مشکلی حل نشده است. البته یک مسلمان اقتصاد را به عنوان همه زندگی نمی داند و خود را همانند چارپایان و در سطح آنان نمی داند، اما نمی توان نخستین نیازهای طبیعی و غریزی انسانی را نادیده گرفت؛ از این رو، یک مسلمان نیز به حل مشکلات اقتصادی به عنوان پاسخ به یک نیاز طبیعی توجه دارد و اهتمام می ورزد. مسلمانان با نگاهی به وضعیت کشورهای دیگر این پرسش را مطرح می کنند که بر اساس آموزه های قرآنی و سنت های الهی، باید وضعیت مسلمانان بهتر باشد؛ زیرا برکات بر جامعه اسلامی نازل می شود. پس چه شده که جامعه اسلامی با مشکلات عدیده اقتصادی مواجه است؟ پاسخ این پرسش و راه حل این مشکلات را بر اساس آموزه های وحیانی قرآن در این مطلب واکاوی شده است.

چرایی مشکلات اقتصادی در جامعه اسلامی

خداوند در آیات قرآنی، یکی از خصوصیات جامعه اسلامی را بهره مندی از طیبات و برکات می داند. اصولا جامعه ایمانی یک جامعه ای برخوردار از امنیت و آرامش و آسایش و رفاه می داند و خداوند آن را به عنوان یک مثل و نمونه برای جوامع دیگر معرفی می کند و می فرماید: وَضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَرْيَةً كَانَتْ آمِنَةً مُّطْمَئِنَّةً يَأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِّن كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللّهِ فَأَذَاقَهَا اللّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُواْ يَصْنَعُونَ؛ و خدا شهرى را مثل زده است كه امن و امان بود [و] روزيش از هر سو فراوان مى‏رسيد، پس [ساكنانش‏] نعمتهاى خدا را ناسپاسى كردند، و خدا هم به سزاى آنچه انجام مى‏دادند، طعم گرسنگى و هراس را به [مردم‏] آن چشانيد.(نحل، آیه 112)

پس مردمی که دارای ایمان باشند و کفر و کفران نعمت نکنند، هماره از برکات الهی از جمله آرامش و آسایش برخوردار خواهد بود؛ اما وقتی کفر و کفران می کنند خداوند به جای امنیت غذایی و رفاه و امنیت و آرامش، آنان را گرفتار گرسنگی و ترس و ناامنی می کند. در حقیقت، صنعت و سازه هایی بشری است که موجب تغییرات عمده در زندگی بشر خواهد شد. بر اساس آیه 11 سوره رعد تغییرات مهم در نفوس آدمی موجب تغییرات در جامعه و جهان می شود. پس اگر مردمی با از دست دادن نعمتی مواجه می شوند و نعمتی از دست می رود، باید آن را در تغییرات رفتاری و کرداری خود بجویند. (انفال، آیه 53)

بر اساس آیات قرآنی، نعمت ها هرگز به نقمت تبدیل نمی شود، مگر آن که مردم تغییراتی را در رفتار خود داشته باشند که موجب از دست رفتن نعمت و تبدیل به نقمت می شود. پس باید گفت این مردم هستند که نعمت را به نقمت تبدیل می کنند نه آن که خداوند نعمت را از ایشان بگیرد. در همین آیه 112 سوره نحل با تاکید بر صنایع و سازه های بشری نشان می دهد که علت مباشر در تغییر نعمت خود سازه های بشری است.

بر همین اساس خداوند در آیه دیگر به سنت های حاکم بر جهان و جامعه توجه داده و می فرماید: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَكَاتٍ مِّنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ وَلَـكِن كَذَّبُواْ فَأَخَذْنَاهُم بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ؛ و اگر مردم شهرها ايمان آورده و به تقوا گراييده بودند، قطعاً بركاتى از آسمان و زمين برايشان مى‏گشوديم، ولى تكذيب كردند پس به [كيفر] دستاوردشان [گريبان‏] آنان را گرفتيم.(اعراف، آیه 96)

پس جامعه ای که سنت های حاکم بر جهان و جامعه حرکت کند، به سنت عقاب و عذاب گرفتار می آید و شرایط زندگی را بر خود سخت خواهند کرد.

به سخن دیگر، اگر کسی شراب مست کننده را عالما یا جاهلا بنوشد فرقی نمی کند؛ زیرا مست می شود؛ زیرا خاصیت آن چنین است؛ هم چنین اگر کسی زهر را از روی علم و یا جهل بخورد، زهر در وی تاثیر می گذارد. پس فرقی دانستن و ندانستن در این امر تاثیری ندارد. پس ملتی که بر خلاف ایمان و تقوا حرکت کند، برکت از آن ملت می رود. البته درباره کسانی که می دانند و برخلاف آن دانایی خود عمل می کنند، باید گفت که وضعیت سخت تر خواهد بود.

راه حل مشکلات اقتصادی

خداوند همان طوری که چرایی و علل مشکلات اقتصادی را بیان کرده هم چنین راهکارهای برونرفت از مشکلات را نیز بیان کرده است. از جمله راهکارهای برونرفت از مشکلات اقتصادی عبارتند از:

1.ایمان و تکیه بر خدا: بی گمان ایمان مهم ترین عامل برنروفت از مشکلات از جمله مشکلات اقتصادی است. خداوند در همین آیات پیش گفته از جمله آیه 96 سوره اعراف و 112 سوره نحل بر این امر تاکید دارد؛ هم چنین از آیه 28سوره توبه به دست می آید که جامعه اسلامی باید به جای تکیه بر دیگران به خداوند و فضل الهی تکیه و اعتماد کنند. باور و اعتقاد به این که قبض و بسط اقتصادی در دست خداوند است، مهم ترین عامل در تحقق این راه برنروفت است. به سخن دیگر، مشيّت الهى، منشأ توسعه و تنگناهاى اقتصادى است. چنین باور و اعتقادی است که می تواند انسان را در مسیر کمالی و جامعه را از مشکلات رهایی دهد.(بقره، آیه 245؛ رعد، آیه 26؛ اسراء، آیه 30)

2.تقوا: بر اساس همین آیات تقوای الهی از دیگر عواملی حل مشکلات از جمله مشکلات اقتصادی است. خداوند هم چنین در آیات 2 و 3 سوره طلاق می فرماید: وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا : وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا ؛ هر کسی تقوای الهی را پیشه کند برای او محل خروجی قرار می دهد؛ و از جايى كه حسابش را نمى‏كند، به او روزى مى‏رساند، و هر كس بر خدا اعتماد كند او براى وى بس است. خدا فرمانش را به انجام رساننده است. به راستى خدا براى هر چيزى اندازه‏اى مقرّر كرده است.

  1. نظارت مستمر رهبران صالح: از دیگر عوامل برونرفت از مشکلات اقتصادی ، نظارت مستمر رهبران صالح است. این نظارت مستمر به ویژه در فعالیت مهم اقتصادی و طرح عظیم سازندگی لازم و ضروری است؛ یعنی همان طوری که حضرت سلیمان(ع) ، حضرت یوسف(ع) و حضرت ذوالقرنین(ع) در طرح سازندگی عظیم ، نظارت مستقیم و مستمر داشتند با آن که پیامبر بودند، بر رهبران صالح جامعه است تا بر کارهای عظیم و طرح های بزرگ نظارت مستقیم و مستمر داشتند باشند.(یوسف، آیه 55 و 58؛ کهف، آیات 93 تا 97؛ سبا، آیات 12 و 13)
  2. برنامه ریزی درست مدیران صالح: مدیران صالح می بایست همان طوری که در کلیات دخالت می کنند باید در برنامه ریزی مشارکت داشته باشند؛ زیرا بدون برنامه ریزی نمی توان امیدی به برونرفت از مشکلات به ویژه بحران های عظیم اقتصادی داشت.(یوسف، آیات 47 تا 48؛ کهف، آیات 93 تا 97؛ سبا، آیات 12 و 13)؛
  3. قطع واردات و اعتماد به منابع داخلی: از آیه 28 سوره توبه به دست می آید که مشکلات اقتصادی با واردات کالا شدنی نیست؛ بلکه با قطع واردات کالا و تکیه و اعتماد به منابع داخلی است که می توان از مشکلات اقتصادی دست یابد. امید به خارج از مرزها هرگز نمی تواند مشکلات را حل کند، بلکه بر مشکلات می افزاید هر چند که ممکن است در کوتاه مدت آثار مثبتی داشته باشد، ولی در بلند موجب نابودی اقتصاد این ستون اصلی خیمه و چادر جامعه اسلامی می شود؛ خداوند در همین آیه 28 سوره توبه تاکید دارد که بر خلاف تصور ساده برخی که گمان می کنند قطع واردات و تحریم اقتصادی و مانند آن موجب می شود تا جامعه اسلامی با بحران اقتصادی مواجه شود، باید گفت که قطع واردات و حتی تحریم خود مهم ترین عامل بر تکیه بر خدا و منابع داخلی خواهد شد. پس جامعه اسلامی نه تنها نباید از قطع واردات و یا تحریم بیمناک و نگران باشد، بلکه باید خوشحال باشد ؛ از همین روست که تحریم و قطع مورد تشویق قرآن است، نه واردات و تکیه بر منابع خارجی و بیگانه به ویژه بیگانگانی که دشمن جامعه هستند.
  4. پرهیز از اسراف و تبذیر: از جمله راه های برونرفت از مشکلات اقتصادی پرهیز از هر گونه اسراف و تبذیر است که موجب هدر رفت سرمایه های جامعه می شود.(اسراء، آیه 26 و 27)
  5. قناعت و میانه روی: اصولا اقتصاد قوام بخش جامعه است و با قناعت و صرفه جویی به معنای مصرف درست کالا می توان بسیاری از مشکلات اقتصادی را حل و فصل نمود. از این روست که میانه روی و قناعت در آیات و روایات مورد تاکید قرار گرفته است؛ زیرا این رویه موجب می شود تا جامعه به جایی آن که به دست دیگران توجه کند به همان چیزهایی که دارد بسنده کرده و برای رسیدن به خودکفایی تلاش کند.(فرقان، آیه 67 و آیات دیگر)
  6. پرهیز از روحیه تجاوزگری و قانون گریزی: از دیگر عوامل مشکلات اقتصادی تجاوزگری و قانون گریزی است. از این روست که خداوند با اشاره به روحیه تجاوزگری و قانون گریزی ملت یهود بر این نکته تاکید می کند که راه برنروفت از مشکلات ترک چنین روحیه ای است تا گرفتار سنت خشم و غضب الهی نشوند.(بقره، آیه 61)
  7. انفاق و احسان: بر اساس آیات 17 تا 31 سوره قلم، ترک انفاق و احسان از اموال و عدم پرداخت حقوق مالی موجب خشم خداوند و گرفتاری انسان و جامعه در مشکلات اقتصادی است، بنابراین راه برونرفت از چنین مشکلاتی انفاق و احسان است.
  8. یتیم نوازی: خداوند در آیات 16 و 17 سوره فجر ترک یتیم نوازی را عامل مشکلات اقتصادی و از دست رفتن برکت از مال می شود، پس باید یتیم توازی را عامل رشد اقتصادی و برونرفت از مشکلات دانست؛
  9. پرداخت حقوق مالی دیگران: چنان که گفته شد هر گونه ترک پرداخت حقوق مالی موجب بحران مالی در جامعه می شود، پس باید حقوق مالی از هر گونه حق شخصی یا جمعی و اجتماعی در اموال ادا شود و ظلمی دراین گونه نشود.(بجر، آیات 16 تا 19)
  10. ترک تنوع طلبی تبذیری و اسرافی: نوع از اسراف و تبذیر ، همان اسراف تنوع طلبی است. جامعه ای که گرفتار این نوع تنوع طلبی است هم گرفتار بحران و مشکلات اقتصادی می شود و هم ناتوان از برونرفت از آن؛ پس باید آن رویه را ترک کند تا مشکلات اقتصادی اش برطرف شود.(بقره، آیه 61)
  11. حکومت صالحان: حکومت طالحان و فاسدان مهم ترین عامل در مشکلات اقتصادی است. خداوند در آیات 204 و 205 سوره بقره حکومت صالحان را مهم ترین عامل در حل مشکلات اقتصادی دانسته و بر آن تاکید می کند. مراد از حکومت صالحان تنها حکومت آنان در راس هرم قدرت نیست، بلکه در سطوح میانی تا پایین سطح لازم است تا صالحان حضور و حکومت داشته باشند. در جوامعی که صالحان تنها در راس حضور دارند در حالی که کارگزاران در سطوح میانی و زیرین از طالحان تشکیل می شود نه تنها مشکلات حل نخواهد شد بلکه ناامیدی نیز تقویت می شود؛ زیرا گمان بر این خواهد شد که صالحان ناتوان از مدیریت یا خود عامل فساد هستند.
  12. ترک رباخواری: ویژه خواری و رباخواری و اختلاس و مانند آن از دیگر عوامل موثر در ایجاد اقتصاد بحرانی و شکست خورده است؛ بنابراین برای برونرفت از آن مشکلات باید نخست ریشه این گونه حرکات و رویه اقتصادی نامناسب گرفته شود.(بقره، آیه 275؛ روم، آیه 39؛ نساء، آیات 160 و 161)
  13. عدالت قسطی: اگر بی عدالتی به ویژه ظلم و ستم در حوزه سهم بندی اقتصادی را مهم ترین عامل در حوزه آسیب های اقتصادی باشد، باید گفت که عدالت قسطی و سهمیه بندی مهم ترین عامل در برونرفت از این مشکلات است که در آیات قرآنی از جمله آیه 25 سوره حدید و نیز 34 سوره ابراهیم و مانند آن ها به آن توجه داده شده است؛
  14. مدیریت خردمندان: باید اموال در دست خردمندان قرار گیرد و حکومت و مدیریت در دست آنان باشد نه سفیهان سبک مغزی که اموال ملی و شخصی را تباه کرده و بر باد می دهند.(نساء، آیه 5)
  15. شکر نعمت: شکر نعمت به معنای استفاده درست از نعمت و به کار گیری آن برای رشد فردی و جمعی مردم است و کمال یابی آنان است. پس باید ترک کفران نعمت به معنای پیش گفته شود، تا این گونه مشکلات اقتصادی نیز حل شود(ابراهیم، آیات 7 و 34؛ نحل، آیه 112؛ سباء، آیات 12 و 13)
  16. عدالت اقتصادی: استفاده از موازین اقتصادی چون کیل و ترازو و متر و مانند آن باید در دستور کار قرار گیرد؛ زیرا کم فروشی و گران فروشی و مانند آن ها همان طوری که موجب سلب اعتماد می شود، هم چنین غضب الهی را به دنبال دارد. پس برای رهایی از بحران های اقتصادی و مشکلات آن باید بر عدالت اقتصادی به این معنا نیز توجه ویژه ای شود.(اعراف، آیه 85؛ هود، آیات 84 و 85 و آیات دیگر)

19.گردش سالم ثروت: هم چنین برای رهایی از مشکلات اقتصادی باید انفال و ثروت ملی در تمام اقشار جامعه به گردش در آید و تنها در دست ثروتمندان و قدرتمندان نباشد؛ توجه به انفال و پرداخت یارانه های مستقیم و غیر مستقیم و حمایت از اقشار ضعیف و مستضعف از مهم ترین راهکارهای قرآنی برای حل مشکلات اقتصادی است.(حشر، آیه 7)

  1. اصلاح روابط اقتصادی: هر گونه رفتار فاسد و افساد در حوزه اقتصادی مشکل زا است؛ بنابراین هماره باید در راستای اصلاح روابط اقتصادی تلاش شود تا مشکلات اقتصادی جامعه بر طرف شود.(اعراف، آیه 85؛ هود، آیات 84 تا 88)

آن چه بیان شد تنها گوشه ای از راهکارهای قرآنی برای برونرفت از مشکلات اقتصادی است. در مقالات دیگری به مبانی و مقتضیات و نیز موانع اقتصاد مقاومتی توجه داده شده که در این مقاله به آن ها پرداخته نشده است.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا