اجتماعیاخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیروان شناسیمعارف قرآنیمقالات

حلم و بردباری، مهار و مدیریت عقلانی خشم

samamosبسم الله الرحمن الرحیم

همه نوعی و در سطحی گرفتار خشم و غضب هستیم. هر کنش و واکنشی در هنگام خشم، موجب پیشمانی است به طوری که گاه امکان استدراک و بازآفرینی و بازسازی نیست و آثار و پیامدهای آن باقی می ماند. از این روست که مهار و مدیریت خشم از مهم ترین دغدغه های هر انسانی است. نویسنده در این مطلب بر اساس آموزه های اسلامی بر آن است تا راهکار مدیریت و مهار آن را بیان کند. با هم این مطلب از نظر می گذرانیم.

خشم و غضب، قوه دفاعی انسان

انسان برای زندگی در دنیا به اموری نیازمند است که از جمله آن ها قوه دافعه است تا بتواند او را در برابر دشمنان حفظ و صیانت کرده و امنیت او را تامین نماید. پس همان طوری که انسان به قوه جاذبه نیازمند است تا نیازهای طبیعی دنیوی اش را تامین کنند به قوه دفاعی نیز نیازمند است. از قوه جاذبه به عنوان قوه شهوانی و از قوه جاذبه به عنوان قوه دافعه یاد می شود. البته انسان قوه دیگری نیز دارد که از آن به قوه عاقله یاد می شود. پس قوه عاقله نیز از شئونات نفس انسانی است، اما تفاوت اساسی با دو قوه دیگر دارد؛ چرا که قوه عاقله همانند چراغ برای دو قوه دیگر عمل می کند و راه و چاهی که خداوند به شریعت و فطرت به انسان بدان حکم کرده، نشان می دهد.

به سخن دیگر، قوه عاقله دارای نوعی مسئولیت ویژه در ارتباط با دو قوه دیگر است؛ زیرا دو قوه دیگر به حوزه نیازهای طبیعی نگاهی افراطی داشته و به تعبیر قرآن ظلوم و جهول است.(احزاب، آیه 72) از این رو، هر چه را می بیند می خواهد و از هر چه بیزار باشد به شدت دفع کرده و با آن برخورد می کند. پس از روی نادانی به خود و دیگران ظلم می کند و بر عدالت رفتار نمی کند؛ اما عقل به عنوان مسئول واقعی انسان، بر اساس عدالت می کوشد تا همه چیز در جای مناسبی که خداوند بیان کرده و تعیین نموده قرار گیرد و محدودیت هایی را برای قوای شهوانی و غضبانی ایجاد می کند تا از چارچوب عدالت بیرون نرفته و متعادل رفتار کنند. از همین روست که در روایات اسلامی، عقل به عنوان محل امر و نهی الهی معرفی می شود و دین و اخلاق و حیا از لوازم آن دانسته می شود، به طوری که هر جا عقل باشد دین و اخلاق نیز آن جا خواهد بود؛ زیرا دین به معنای فلسفه و سبک زندگی الهی و اخلاق به معنای تخلق به فضایل و صفات الهی معنا شده است.(نگاه کنید: کافی، ج 1، ص 11 تا 13، کتاب عقل و جهل)

به هر حال، انسان نیازمند به سه قوه نفسانی است. پس نیاز انسان به قوه غضبانی و بروز غضب و خشم یک امر طبیعی و نعمت بزرگ خدادادی است؛ زیرا همان طوری که قوه شهوانی به عنوان قوه جاذبه موجب بقای انسان و نوع او می شود، هم چنین قوه غضبانی به عنوان قوه دافعه موجب بقای نوع انسانی است.

قوه غضبانی و هواهای نفسانی

چنان که گفته شد، همه قوای انسانی از شئونات نفس انسانی است؛ اما وقتی سخن از هواهای نفسانی می شود مراد خواسته ها و هواهایی است که قوای شهوانی و غضبانی دارد؛ زیرا عقل دارای هوی و هوس نیست؛ زیرا واژه «هوی» افتادن در گودال ژرف است. در مجمع البیان در شرح واژه «هاويه» آمده است: در اصل به معنى گودال بى‏نهايت عميق آمده، و به همين تناسب يكى از نام‏هاى دوزخ است. اين واژه از ريشه «هوى» به معنى سقوط كردن است.(مجمع البیان، طبرسی، ذیل آیه 9 سوره قارعه)

خداوند در آیه 31 سوره حج می فرماید: وَمَن يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاء فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ؛ و هر كس به خدا شرك ورزد چنان است چنان است كه از آسمان فرو افتد. پس مرغان او را بربايند يا باد او را در جايى دور اندازد.

«دور انداختن باد در مکانی دور و پرت» در این آیه بیانگر سقوط شخص است. هم چنین «میل قوی و گرایش شدید به چیزی» را نیز «هوى» می گویند؛ زیرا چنین گرایش هایی موجب سقوط آدمی است و آدمی را چشم و گوش بسته هر سوی می کشاند. در دعای حضرت ابراهیم(ع) در حق همسر و فرزندش اسماعیل (ع) آمده است: فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ ؛ پس دلهاى برخى از مردم را به سوى آنان گرايش ده !(ابراهیم، ایه 37)

برخی در معنای «هوی» گفته اند: الهوی، محبةُ الإنسانِ الشىءَ وغلبته على قلبه؛ هوی محبت انسان به چیزی و غلبه و چیرگی آن بر قلب است.(مقایس اللغه، ذیل واژه) البته برخی چون ابن فارس، بر اساس کاربردهای واژه «هوى، يهوى» در زبان عربی گفته اند : خصّه ابن فارس بالخُلُوِّ من الخير والسقوط بصاحبه فيما لا ينبغى؛ هوی مختص به گرایش و محبتی است که خالی از خیر باشد و موجب سقوط دارنده آن در چیزی گردد که سزاوار نیست.(همان)

راغب اصفهانی می نویسد: هوی اساس شهوت است؛ زیرا هوی به معنای میل و گرایش نفس به شهوات است؛ از این همین رو اموری که موجب سقوط آدمی در دنیا و آخرت می شود به عنوان هواهای نفسانی معرفی می شود.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ذیل واژه هوی)

فرهنگ شناسان بر این باورند که شهوت و لذت و هوی در اصل محبت و گرایش با هم مشترک هستند؛ با این فرق که شهوت به رغبت و محبت به محسوساتی اختصاص دارد که آثار آن در بدن ظاهر نمی شود، بلکه امر روحی و روانی است، نه بدنی(انبیاء، آیه 102؛ فصلت، آیه 31؛ مرسلات، آیه 42)؛ از همین روست که شهوت ممدوح و مذموم داریم(همان آیات)؛ در حالی که لذت در محسوساتی به کار می رود که آثار آن بر بدن ظاهر می شود چون آن محسوسات نیک و حسن و طیب است و با بدن تناسب دارد؛ مانند لذت خوردن و لذت نوشیدن(صافات، آیه 46؛ محمد، آیه 15) و لذت نظر کردن و لذت مزه و طعم و مانند آن ها. خداوند در آیه 71 سوره زخرف می فرماید: وَفِيهَا مَا تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَتَلَذُّ الْأَعْيُنُ؛ در بهشت آن چه نفس شهوت داشته باشد و چشمان لذت برد وجود دارد.

و از آن جایی که «هوی» اصل و پایه شهوت و لذت است، اختصاص به افکار و آراء و اعتقادات پیدا می کند و هماره ناپسند و مذموم دانسته می شود؛ زیرا موجب سقوط دارنده هواهای نفسانی می شود.

در آیات قرآنی از هواهای نفسانی و اتباع و پیروی از آن برحذر داشته می شود(مائده، آیه 77) و خداوند در آیه 87 سوره بقره می فرماید که علت مخالفت و کشتن پیامبران ، هواهای نفسانی مخالفان و قاتلان آنان بوده است.

از آن چه بیان شد دانسته می شود که چرا قوای شهوانی و غضبانی را به هواهای نفسانی ارتباط می دهند؛ زیرا بروز و ظهور هواهای نفسانی در این قواست. اما عقل به سبب آن که چنین محبت و گرایش شدید را موجب نمی شود تا موجبات سقوط فرد شود با آن که این قوه نیز از قوای نفسانی است ولی هواهای نفسانی به آن نسبت داده نمی شود.

به هر حال، گرایش شدید نفس به اموری موجب می شود که انسان گرفتار همان چیزی شود که از اصطلاح قرآنی از آن به هواهای نفسانی یاد می شود. شکی نیست که این گرایش های شدید موجب سقوط شهوات و غضب هایی است که تحت مهار و مدیریت عقل در نیامده باشد. از همین رو بر خلاف راهی که عقل نشان می دهد می رود و در چاه گمراهی سقوط می کند.(مریم، آیه 59)

حفظ تعادل به جای سرکوب قوای نفسانی

بر اساس آموزه های وحیانی اسلام، در برابر هر رذیلتی، فضلیتی است که می توان با آن خودسازی کرد. به این معنا که انسان اگر جامع اضداد است، می تواند با مدیریت عقل، چنان رفتاری داشته باشد که هر گرایشی را به اعتدال و عدالت و تعادل برساند و اجازه ندهد که غلبه و چیرگی امری انسان را از صراط مستقیم حق و حقیقت و عبودیت دور سازد.

همه آن چه در انسان قرار داده شده از مصادیق صفات جلالی و جمالی حق هستند و انسان به همه اسماء و صفات می تواند خلیفه الهی باشد.(بقره، آیات 30 و 31) بنابراین، نابودی هر صفتی هر چند که ممکن و شدنی نیست؛ زیرا خلق الله است و تبدیل و تغییر در آن راه نمی یابد(روم، آیه 30؛ احزاب، آیه 62)؛ ولی سرکوب و دفن و دسیسه درست و نادرست آن شدنی است. از این روست که برخی به شکل نادرستی عقل و فطرت سالم و سلیم الهی خود را دسیسه و دفن کرده و سرکوب می کنند(شمس، آیات 7 تا 10) و برخی دیگر نیز با بر گزیدن رهبانیت، شهوت را سرکوب کرده و خود را از پاسخ گویی نیازهای طبیعی محروم می کنند.(حدید، آیه 27)

به نظر می رسد که سرکوب قوای طبیعی و نفسانی انسان به هر شکلی نادرست و غلط است، بلکه باید آن ها را مدیریت و مهار کرد. پس افراط و تفریط در کاری از جمله در باره قوای نفسانی جایز و روا نیست و باید هماره اعتدال و تعادل را مراعات کرد.

حلم و بردباری، اوج صبر عقلانی

اگر غضب به عنوان یک قوه دفاعی از نعمت های بزرگ الهی است، گرایش و میل افراطی در قالب هواهای نفسانی موجب رذیلت و در نهایت سقوط آدمی می شود؛ زیرا تعادل و اعتدال را از میان بر می دارد و در فرآیندی عقل که مسئولیت مدیریت نفس را به عهده دارد، از کار می اندازد و خاموش و گوشه نشین می سازد.

صبر به معنای شکیبایی در برابر فشارهای وارده از سوی غضب عمل می کند و اوج آن بردباری و حلم است که وزن سنگین را با عقلانیتی تمام تحمل و مهار و مدیریت می کند. از این روست که مهار خشم و غیظ و غضب در آیات قرآنی صفتی ممدوح شمرده شده و کاظمین و فروخوردندگان خشم مورد ستایش قرار می گیرند.(آل عمران، آیه 134)

تعبیر به کظم غلیظ نشان می دهد که فشار روحی و عصبی که بر فرد در هنگام غیظ و خشم بروز می کند آن چنان زیاد است که گویی جانش به لب آمده و می خواهد از روان از تن بیرون زند. کسی با حلم و صبر با مساله برخورد می کند، با فرو بردن غلیظ روان و نفس را به آسایش و آرامش می کشاند و سکته و مرگ را از خود دور می سازد؛ زیرا غلیظ که اوج غضب و خشم است، تنها با حلم و کظم آن قابل مهار و مدیریت است و صبر عادی به تنها نمی تواند چنین پیامدی داشته باشد.

از نظر آموزه های قرآنی همان طوری که عقل، چراغ الهی در وجود انسان است، صفت حلم که اوج صبر عقلانی است، چنین خصوصیتی را داراست. امام صادق عليه السلام در بیان حلم و بردباری می فرماید: اَلْحِلْمُ سِراجُ اللّهِ… وَالْحِلْمُ يَدورُ عَلى خَمْسَةِ أَوْجُهٍ: أَنْ يَكونَ عَزيزا فَيَذِلَّ أَوْ يَكونَ صادِقا فَيُتَّهَمَ أَوْ يَدْعُوَ إِلَى الْحَقِّ فَيُسْتَخَفَّ بِهِ أَوْ أَنْ يُؤْذى بِلا جُرْمٍ أَوْ أَنْ يُطالِبَ بِالْحَقِّ وَ يُخالِفوهُ فيهِ، فَإِنْ آتَيْتَ كُلاًّ مِنْها حَقَّهُ فَقَدْ اَصَبْتَ… ؛ بردبارى چراغ خداست… پنج چيز است كه بردبارى مى طلبد: شخص عزيز باشد و خوار شود، راستگو باشد و نسبت ناروا داده شود، به حق دعوت كند و سبكش بشمارند، بى گناه باشد و اذيت شود، حق طلبى كند و با او مخالفت كنند. اگر در هر پنج مورد، به حق رفتار كنى، بردبار هستى… .(بحارالأنوار، ج ۷۱، ص ۴۲۲، ح۶۱)

امام على عليه السلام در توصیف اهمیت حلم و بردباری می فرماید: اَلْحِلْمُ غِطاءٌ ساتِرٌ وَالْعَقْلُ حِسامٌ قاطِعٌ، فَاسْتُرْ خَلَلَ خَلْقِكَ بِحِلْمِكَ وَقاتِلْ هَواكَ بِعَقْلِكَ؛ بردبارى پرده اى پوشاننده و عقل شمشيرى برنده است، پس عيبهاى اخلاقى خودرا با بردبارى بپوشان و با عقلت به جنگ هوا و هوست برخيز. (نهج البلاغه، حكمت ۴۲۴)

آن حضرت (ع) در بیان ارتباط تنگاتنگ بردباری و عقل می فرماید: اَلْحِلْمُ نورٌ جَوهَرُهُ الْعَقْلُ؛ بردبارى نورى است كه جوهره آن عقل است. (غررالحكم، ج ۱، ص ۳۱۱، ح ۱۱۸۵)

پس حلم را باید نشانه ای از عقلانیت شخص دانست؛ زیرا این نورانیت بردباری از از گوهر نورانی عقل بروز و ظهور کرده است؛ چنان که غضب ریشه در آتش دارد و از همین روست که آتشین مزاجی خود را نشان می دهد؛ زیرا وقتی انسان خشمگین می شود، خونش به جوش می آید و چهره اش سرخ می شود. امام على عليه السلام با اشاره این ویژگی خشم می فرماید: اَلْحِلْمُ يُطفى نارَ الْغَضَبِ وَالْحِدَّةُ تُؤَجِّجُ إِحْراقَهُ؛ بردبارى آتش خشم را فرو مى نشاند و تندى، آن را شعله ورتر مى كند. (غررالحكم، ج ۲، ص ۱۲۳، ح ۲۰۶۳)

پيامبر صلي الله عليه و آله نیز می فرماید: اَلصَّرعَةُ كُلُّ الصَّرعَةِ الَّذى يَغْضَبُ فَيَشْتَدُّ غَضَبُهُ وَيَحْمَرُّ وَجهُهُ وَيَقْشَعِرُّ شَعْرُهُ فَيَصرَعُ غَضَبَهُ؛ كمال دليرى آن است كه كسى خشمگين شود و خشمش شدّت گيرد و چهره اش سرخ شود و موهايش بلرزد، امّا بر خشم خود چيره گردد. (نهج الفصاحه، ح۱۸۷۲)

از همین روست که وضو گرفتن با آب تاثیر مستقیمی برای مهار و مدیریت خشم دارد. چنان که پيامبر صلي الله عليه و آله می فرماید: اِنَّ الغَضَبَ مِنَ الشَّيطانِ وَاِنَّ الشَّيطانَ خُلِقَ مِنَ النّارِ وَاِنَّما تُطفَأُ النّارُبِالماءِ فَاِذا غَضِبَ اَحَدُكُم فَليَتَوَضَّاْ؛خشم از شيطان و شيطان از آتش آفريده شده است و آتش با آب خاموش مى شود،پس هرگاه يكى از شما به خشم آمد، وضو بگيرد. (نهج الفصاحه، ح۶۶۰)

در زمان خشم و غضب باید آن را جرعه جرعه خورد و کظم غلیظ کرد و نمی توان به سرعت آن را مهار و مدیریت کرد؛ از این روست که گفته شده در هنگام خشم اگر نشسته اید برخیزید و ایستاده اید بنشینید تا بر اساس تغییر حالت جسمی، در یک فرآیند روان نیز مهار و مدیریت شود. امام باقر عليه السلام می فرماید: اَيُّما رَجُلٍ غَضِبَ وَهُوَ قائِمٌ فَلْيَجْلِسْ فَاِنَّهُ سَيَذْهَبُ عَنْهُ رِجْزُ الشَّيْطانِ وَاِنْ كانَ جالِسا فَلْيَقُمْ… ؛هر كس در حال ايستادن خشمگين شود، بنشيند كه اين كار به سرعت وسوسهشيطان را از او دور مى كند و اگر نشسته است، برخيزد. (بحارالأنوار، ج۷۳، ص ۲۶۴، ح۹)

پيامبر صلي الله عليه و آله می فرماید: ما تَجَرَّعَ عَبدٌ جُرعَةً اَفضَلَ عِنْدَ اللّهِ مِنْ جُرعَةِ غَيْظٍ كَظَمَها اِبتِغاءَ وَجهِ اللّهِ؛انسان هيچ جرعه اى ننوشيد كه نزد خدا از جرعه خشمى كه براى رضاى خدا فروخورد بهتر باشد. (نهج الفصاحه، ح۲۶۲۸)

البته کسانی هستند که به سرعت می توانند مدیریت و مهار خشم کنند. اینان کسانی هستند که به فضلیت حلم و بردباری دست یافته و با تمرین دایمی توانسته اند، خشم که یک واکنش طبیعی و غریزی است را در چارچوب فرمان عقل مهار و مدیریت کنند. از این روست که این گونه رفتار را به مردانی نیک نسبت می دهد و می فرماید: اَلا اِنَّ خَيرَ الرِّجالِ مَن كانَ بَطى ءَ الغَضَبِ سَريعَ الرِّضا؛ بدانيد كه بهترين انسان ها كسانى هستند كه دير به خشم آيند و زود راضى شوند. (نهج الفصاحه، ح۴۶۹)

امام على عليه السلام نیز می فرماید: كُنْ بَطى ءَ الْغَضَبِ سَريعَ الْفَىْ ءِ مُحِبّا لِقَبُولِ الْعُذْرِ؛ دير خشم و زود گذشت باش و قبولِ عذر را دوست بدار. (غررالحكم، ج ۴، ص ۶۰۷، ح۷۱۶۵)

بنابراین تمرین بردباری و حلم خود عاملی مهم در تحقق مهار سریع خشم و مدیریت بهتر آن خواهد داشت. برای این که چنین فضلیتی کسب شود آدمی می بایست تمرین بردباری کند و حتی اگر نداشته باشد وانمود کند که دارای چنین فضلیتی است تا بدان عادت کرده و برایش به عنوان یک خصلت در آید. بر همین اساس ، امام على عليه السلام پیشنهاد می دهد: إنْ لَمْ تَكُنْ حَليما فَتَحَلَّمْ فَإِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلاّ أَوشَكَ أَنْ يَكونَ مِنْهُمْ؛اگر بردبار نيستى خود را بردبار جلوه ده، زيرا كمتر كسى است كه خود را شبيهگروهى كند و بزودى يكى از آنان نشود.(نهج البلاغه، حكمت ۲۰۷)

انسانی می تواند مدعی حلم و بردباری باشد که در هنگام خشم آن را نشان دهد؛ یعنی وقتی قدرت دارد علیه موجب خشم عملی کند، از عمل دوری کند و خودنگه دار باشد. در این صورت است که نور ایمان و آرامش در جانش می روید؛ چنان که پيامبر صلي الله عليه و آله می فرماید: مَنْ كَظَمَ غَيْظا وَهُوَ قادِرٌ عَلى اَنْ يُنْفِذَهُ مَلأَهُ اللّهُ أَمْنا وَايمانا؛هر كس در حالى كه مى تواند خشم خود را عملى كند، آن را فرو برد، خداوند او را سرشار از آرامش و ايمان مى كند. (نهج الفصاحه، ح ۲۷۷۸)

امام على عليه السلام نیز می فرماید: اَقدَرُ النّاسِ عَلَى الصَّوابِ مَنْ لَمْ يَغْضَبْ؛ تواناترين مردم در تشخيص درست كسى است كه خشمگين نشود. (غررالحكم، ج ۲، ص ۴۰۸، ح۳۰۴۷)

و در جایی دیگر نیز می فرماید: لَيْسَ الْحَليمُ مَنْ عَجَزَ فَهُجِمَ وَإِذا قَدَرَ انْتَقَمَ، إِنَّمَا الْحَليمُ مَنْ إِذا قَدَرَعَفا وَكانَ الْحِلْمُ غالِبا عَلى كُلِّ أَمْرِهِ؛ كسى كه چون ناتوان شود هجوم برد و چون قدرت يابد انتقام گيرد بردبار نيست،بلكه بردبار كسى است كه قدرت داشته باشد اما گذشت كند و بردبارى بر تمامى امور اوغالب باشد. (غررالحكم، ج ۵، ص ۹۱، ح۷۵۲۹)

این ایمان با ایمان های دیگر فرق خواهد داشت، زیرا نوری است که در دل و جانش روشن شده است و هماره با اوست. چنین ایمانی او را در مقام پیامبری بالا می برد و توانایی خاصی را به او می بخشد که از ویژگی های پیامبری نه رسالت است. پيامبر صلي الله عليه و آله در این باره می فرماید: كادَ الْحَليمُ أَنْ يَكونَ نَبيّا؛آدم بردبار به پيامبرى نزديك است. (بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۷۰، ح۶۱)

چنان که گفته شد ، حلم و بردباری در اوج توانایی و قدرت بر عمل، مهم و اساسی است. این بردباری نسبت به کسانی که هماره با آنان در تماس هستیم بسیار مهم تر و سودمند تر است؛ زیرا اهل معاشرت ما، وقتی ما را به خشم می آورند، اگر واکنش نشان دهیم رفتاری خواهیم داشت که موجبات پیشمانی ما می شود و دیگر روی رفت و آمد و معاشرت با آنان را نخواهیم داشت. البته اگر مهار خشم و مدیریت آن با حلم و بردباری انجام گیرد، خداوند راهی برای عبور از مشکل و عامل خشم فراهم می آورد؛ زیرا چنان که در آیات قرآنی از جمله آیات 2 و 3 سوره طلاق آمده با تقوای الهی شرایط برونرفت از مشکلات و چالش ها فراهم می شود و شکی نیست که حلم و بردباری شخص نشان دهنده وجود تقوای الهی است؛ پس راه برونرفت از سوی خداوند در جلویش آشکار خواهد شد. پيامبر صلي الله عليه و آله در همین رابطه می فرماید: لَيْسَ بِحَليمٍ مَنْ لَمْ يُعاشِرْ بِالْمَعْرُوفِ مَنْ لابُدَّ لَهُ مِنْ مُعاشَرَتِهِ حَتّى يَجْعَلَ اللّهُ مِنْ ذلِكَ مَخْرَجا؛ بردبار نيست آن كه با كسى كه چاره اى جز معاشرت با او ندارد به نيكى معاشرت نكند تا اين كه خداوند براى او راه نجاتى از معاشرت با وى فراهمآورد. (كنزالعمال، ج ۳، ص۱۳۰، ح۵۸۱۵)

امام على عليه السلام می فرماید که غضب عیوب آدمی را آشکار و آدمی را رسوا کرده و از خیر و خوبی دور می سازد آن حضرت(ع) می فرماید: بِئسَ القَرينُ الغَضَبُ: يُبدِى الْمَعائِبَ وَيُدْنِى الشَّرَّ وَيُباعِدُ الخَيْرَ؛ خشم هم نشين بسيار بدى است: عيب ها را آشكار، بدى ها را نزديك و خوبى ها رادور مى كند. (غررالحكم، ج۳، ص ۲۵۷، ح۴۴۱۷)

از این روست که آن حضرت می فرماید: اَعْدى عَدُوٍّ لِلْمَرْءِ غَضَبُهُ وَ شَهْوَتُهُ فَمَنْ مَلَكَهُما عَلَتْ دَرَجَتُهُ وَبَلَغَ غايَتَهُ؛ بدترين دشمن آدمى خشم و شهوت اوست، پس هر كس آن دو را در اختيار بگيرد،مقامش بالا مى رود و به هدفش مى رسد. (غررالحكم، ح ۳۲۶۹)

اما به تعبیر امام على عليه السلام می توان حلم را حجاب زشتی ها و بدی ها و عیوب خود قرار داد؛ زیرا اگر حلم نورزیم صفات و خصلت های زشت ما آشکار می شود؛ از این روست که فرمان می دهد : اِحْتَجِبْ عَنِ الْغَضَبِ بِالْحِلْمِ، وَغُضَّ عَنِ الْوَهْمِ بِالْفَهْمِ؛با بردبارى خود را از خشم پنهان كن و با فهم و دانايى از وهم و خيال چشم بپوش. (غررالحكم، ج۲، ص ۱۹۹، ح ۲۳۶۵)

به سبب آثار و برکات بسیار مهم حلم و بردباری که اوج صبر و شکیبایی عقلانی است، پیامبر(ص) آن را فراتر از محاسن اخلاقی جزو مکارم اخلاقی قرار داده و می فرماید: ثَلاثٌ مِنْ مَكارِمِ الاَخْلاقِ فِى الدُّنْيا وَالآخِرَةِ اَنْ تَعْفُوَ عَمَّنْ ظَلَمَكَ وَتَصِلَ مَنْ قَطَعَكَ وَ تَحْلُمَ عَمَّنْ جَهِلَ عَلَيْكَ؛ سه چيز در دنيا و آخرت از مكارم اخلاق است: از كسى كه به تو ظلم كرده درگذرى، باكسى كه با تو قطع رابطه كرده، رابطه برقرار كنى و با كسى كه با تو سبكسرى مى كند بردبارى نمايى. (نهج الفصاحه، ح ۱۲۸۸)

برخی گمان کرده اند واکنش سریع نسبت به گفتار و رفتار دیگران در همه حال خوب است؛ در حالی که حاضر جوابی آن است که به دور از برخی از خصوصیات زشت چون غضب باشد. چنان که امیرمومنان می فرماید: اَحْضَرُ النّاسِ جَوابا مَنْ لَمْ يَغْضِبْ؛حاضر جواب ترين مردم كسى است كه خشمگين نشود. (غررالحكم، ج ۲، ص ۳۹۰، ح ۲۹۵۰)

این که آن حضرت (ع) چنین تعبیری دارد، به آن دلیل است که ایشان در جایی دیگر دارد: : شِدَّةُ الْغَضَبِ تُغَيِّرُ الْمَنْطِقَ وَتَقْطَعُ مادَّةَ الْحُجَّةِ وَتُفَرِّقُ الْفَهْمَ؛ خشم شديد، چگونگى گفتار را تغيير مى دهد، اساس استدلال را بر هم مى ريزد وتمركز فكرى را از بين مى برد. (بحارالأنوار، ج ۷۱، ص ۴۲۸)

پس در هنگام غضب اگر بخواهیم پاسخ گفتار کسی را بدهیم به طور طبیعی بی منطق و برهان سخن خواهیم گفت که نه کلام راست در آید و نه در جان نشیند و نه حق مطلب و جایگاه خود را به درستی به طرف مقابل شناسانده ایم. از همین روست که امام باقر عليه السلام در مدیریت خشم در هنگام افترا و تهمت می فرماید: اِنْ كُذِّبْتَ فَلا تَغْضَبْ؛ اگر به تو نسبت دروغ دادند، خشمگين مشو. (تحف العقول، ص۲۸۴)

امام على عليه السلام نیز در جایی می فرماید: مَنْ غاظَكَ بِقُبْحِ السَّفَهِ عَلَيْكَ، فَغِظْهُ بِحُسْنِ الْحِلْمِ عَنْهُ؛هر كس با زشتىِ سبكسرى تو را خشمگين كرد تو با زيبايى بردبارى او را به خشم آور. (غررالحكم، ج ۵، ص۳۳۳، ح ۸۶۲۰)

با چنین رویه ای شخص می تواند افزون بر بروز حلم و بردباری وقار و متانت خویش را نیز حفظ کند و آسیبی از این جهت نبیند، چنان که امام علی(ع) می فرماید: اَلْحِلْمُ وَالاَناةُ تَواَمانِ، يُنْتِجُهُما عَلُوُّ الْهِمَّةِ؛بردبارى و وقار دو همزادند كه همّت عالى آنها را به وجود مى آورد. (نهج البلاغه، حكمت ۴۶۰)

امام صادق عليه السلام نیز در بیان صفات مومن به این حقیقت توجه می دهد و می فرماید: اَلمُؤمِنُ اِذا غَضِبَ لَم يُخرِجْهُ غَضَبُهُ مِنْ حَقٍّ وَاِذا رَضِىَ لَم يُدخِلْهُ رِضاهُ فى باطِلٍ وَالَّذى اِذا قَدَرَ لَم يَأخُذ اَكْثَرَ مِمّا لَهُ؛ مؤمن چون خشمگين شود، خشمش او را از حق بيرون نبرد و چون خشنود شود،خشنوديش او را به باطل نكشاند و چون قدرت يابد بيش از حقّ خود نگيرد. (بحارالأنوار، ج ۷۸، ص ۲۰۹، ح۸۵)

پس شخص با کم ترین هزینه ای بیش ترین دستاورد را خواهد داشت؛ چنان که مولی (ع) فرموده است: مَنْ حَلَمَ عَنْ عَدُوِّهِ ظَفِرَ بِهِ؛هر كس در مقابل دشمن بردبار باشد بر او پيروز مى شود. (كنزالفوائد، ص۱۴۷)

بردباری در زندگی میوه ها و آثار و برکات دیگری نیز دارد که برخی از آن ها را پيامبر صلي الله عليه و آله در سخنی این گونه بیان می کند: فَأَمَّا الْحِلْمُ فَمِنْهُ رُكوبُ الْجَميلِ، وَصُحْبَةُ الأَبْرارِ وَرَفْعٌ مِنَ الضَّعَةِ وَرَفْعٌ مِنْ الْخَساسَةِ وَتَشَهِّى الْخَيْرِ وَتَقَرُّبُ صاحِبِهِ مِنْ مَعالِى الدَّرَجاتِ وَالْعَفْوُ وَالْمَهَلُ وَالْمَعْروفُ وَالصَّمْتُ فَهذا ما يَتَشَعَّبُ لِلْعاقِلِ بِحِلْمِهِ؛ حاصل بردبارى: آراسته شدن به خوبيها، هم نشينى با نيكان، ارجمند شدن، عزيزگشتن، رغبت به نيكى، نزديك شدن بردبار به درجات عالى، گذشت، آرامش و تأنى،احسان و خاموشى. اينها ثمره بردبارى عاقل است. (تحف العقول، ص۱۶)

امام صادق عليه السلام نیز در بیان آثار حلم می فرماید: ما مِنْ عَبْدٍ كَظَمَ غَيْظا اِلاّ زادَهُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ عِزّا فِى الدُّنْيا وَالآخِرَةِ؛ هيچ بنده اى نيست كه خشمى را فرو خورد مگر آنكه خداوند عزوجل در دنيا وآخرت بر عزت او بيافزايد. (اصول كافى، ج ۲، ص ۱۱۰)

امام على عليه السلام نیز از دیگر آثار آن را حمایت مردم از وی دانسته و فرموده است: اَوَّلُ عِوَضِ الْحَليمِ مِنْ حِلْمِهِ اَنَّ النّاسَ اَنْصارُهُ عَلَى الْجاهِلِ؛اول نتيجه اى كه شخص بردبار از بردباريش مى گيرد، پشتيبانى مردم از او در برابرنادان است. (وسائل الشيعه، ج ۱۱، ص ۲۱۲)

از همین روست که امام على عليه السلام حلم را زینت انسان دانسته و فرموده است: اِذا اَحَبَّ اللّهُ عَبْدا زَيَّنَهُ بِالسَّكينَةِ وَالْحِلْمِ؛هر گاه خداوند بنده اى را دوست بدارد او را با آرامش و بردبارى آراسته مى گرداند. (غررالحكم، ج ۳، ص ۱۶۱، ح ۴۰۹۹)

با توجه به آثار و برکات بسیاری بردباری است که امام على عليه السلام آن را بهتر از مال و فرزند دانسته و می فرماید: لَيْسَ الْخَيْرُ اَنْ يَكْثُرَ مالُكَ وَوَلَدُكَ، وَلكِنَّ الْخَيْرَ اَنْ يَكْثُرَ عِلْمُكَ وَ يَعْظُمَ حِلْمُكَ؛خير آن نيست كه ثروت و فرزندانت زياد شود، بلكه خير آن است كه دانشت بسيار وبردباريت افزون گردد. (نهج البلاغه، حكمت ۹۴)

اما در برابر خشم و غضب دری است که همانند دروغ وشراب بدبختی ها و بدی ها را به روی انسان می گشاید؛ چنان که امام صادق عليه السلام می فرماید: اَلْغَضَبُ مِفْتاحُ كُلِّ شَرٍّ؛خشم كليد همه بدى هاست. (كافى، ج۲، ص ۳۰۳، ح۳)

پس اگر بخواهیم دوستی بگزینیم باید او را به حلم و بردباری آزمایش کنیم. چنان که امام صادق عليه السلام فرمان داده است: مَنْ غَضِبَ عَلَيْكَ ثَلاثَ مَرّاتٍ وَلَم يَقُل فيكَ سوءا فَاتَّخِذْهُ لِنَفْسكَ خَليلاً؛هر كس سه بار بر تو خشم گرفت ولى به تو بد نگفت، او را براى خود به دوستى انتخاب كن. (معدن الجواهر، ص۳۴)

پس اخلاق و ادب خود را با حلیم بیاراییم تا محبوب دیگران شویم؛ زیرا امام على عليه السلام می فرماید: اِنَّكَ مُقَوَّمٌ بِاَدَبِكَ، فَزَيِّنْهُ بِالْحِلْمِ؛ارزش تو به ادب توست، پس آن را با بردبارى آراسته كن. (غررالحكم، ج ۳، ص ۵۷، ح ۳۸۱۳)

البته امیرمومنان (ع) می فرماید: الحلم ثمره العلم؛ بردباری میوه علم و دانش است.(غرر الحکم) پس برای شناخت عالم از غیر عالم می توانیم از حلم به عنوان نشانه عالم بهره گیریم و کسی که مدعی علم است از جاهل بازشناسیم؛ از این روست که امام باقر عليه السلام می فرماید: اَلْحِلْمُ لِباسُ الْعالِمِ فَلا تَعْرَيَنَّ مِنْهُ؛ بردبارى لباس عالم است، پس تو خود را از آن عريان مدار.(كافى، ج ۸، ص ۵۵)

امام على عليه السلام نیز حلم را نشانه متقین دانسته و فرموده است: مِنْ عَلامَةِ اَحَدِهِمْ (المُتَقينَ) اَنَّكَ تَرى لَهُ قُوَّةً فى دينٍ… وَحِرْصا فى عِلْمٍ وَعِلْما فى حِلْمٍ؛ از نشانه هاى پرهيزكاران اين است كه مى بينى در دين نيرومند… در كسب دانش حريص و داراى علم همراه با بردبارى اند. (نهج البلاغه، خطبه ۱۹۳)

البته حلم ورزی در جاهایی بسیار مهم و اساسی تر است، همان طوری که گفته شد، در اوج قدرت حلم ورزی زیبا و شیرین است. پس نسبت به زیردستان حلم ورزی مهم خواهد بود چنان امام هادى عليه السلام می فرماید: اَلغَضَبُ عَلى مَن تَملِكُ لُؤمٌ؛ بر زيردستان خشمگين شدن نشانه پَستى است.(بحارالأنوار، ج۷۸، ص ۳۷۰، ح ۴)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا