حقیقت صراط مستقیم

بسم الله الرحمن الرحیم

هر مسلمانی روزانه ها بارها از خدا می خواهد تا وی را به صراط مستقیم هدایت کند؛ زیرا صراط مستقیم راهی است انسان را در مقام مقربان قرار می دهد و به عنوان «منعم علهیم» از مغضوبیت و ضلالت رها می شود. اما پرسش اساسی این است که حقیقت صراط مستقیم چیست؟ آیا یک بزرگراهی است که انسان در آن قدم می گذارد تا به مقصد و مقصود برسد؟ یا آن که مجموعه ای از عقاید و اعمال است که انسان آن را انجام می دهد؟ چگونه می توان دریافت که در صراط مستقیم هستیم و گرفتار راه های ضلالت و مغضوبیت نشده ایم؟ چه کسانی حقیقت صراط مستقیم هستند و می توان به عنوان معیار سنجش از آن برای شناسایی حق از باطل بهره برد؟

مفهوم شناسی صراط مستقیم

«صراط»، مشتق از «سرط» است .( مجمع البیان، ج 1 – 2، ص 103.) سرط، یعنى بلعیدن سریع .( ترتیب العین، ج 2، ص 813 ، «سرط».) البته به راه روشن و وسیع از آن جهت که روندگان بسیارى را در خود جا مى دهد، صراط گفته شده است. (مجمع البیان، ج 1 – 2، ص 104.)

اما واژه مستقیم، از ریشه «قوم» در ترکیب صراط مستقیم، به معنای راه راستى است که هیچ گونه کجى در آن نباشد.(همان) بنابراین صراط مستقیم یعنى راه روشن و راست به دور از هر گونه کژی و انحراف.

درباره اینکه مقصود از صراط مستقیم چیست؟ اقوالى نقل شده است که شامل: قرآن، اسلام، پیامبراکرم ( صلى الله علیه وآله ) و ائمّه معصومین ( علیهم السلام ) است.

پیامبر(ص) درباره تفسیر «اهْدِنا الصِّراطَ المُسْتَقِيمَ» می فرماید: «إهدِنا» أرشِدْنا «الصِّراطَ المُستَقيمَ» يَعنِي دِينَ الإسلامِ؛ لأنَّ كُلَّ دِينٍ غيرَ الإسلامِ فَلَيسَ بِمُستَقيمٍ الذي ليسَ فيهِ التَّوحيدُ «صِراطَ الذينَ أنْعَمْتَ علَيهِم» يَعنِي بهِ النَبِيِّينَ و المُؤمِنِينَ الذينَ أنعَمَ اللّه ُ علَيهِم بِالإسلامِ و النبوَّةِ «غَيرِ المَغْضوبِ علَيهِم» يقولُ : أرشِدْنا غَيرَ دِينِ هؤلاءِ الذينَ غَضِبتَ علَيهِم و هُمُ اليَهودُ «و لا الضّالِّينَ» . و هُمُ النَّصارى ؛ «اهدنا» يعنى ما را رهنمون شو، «صراط مستقيم» يعنى دين اسلام ؛ زيرا هيچ دينى جز اسلام راست و مستقيم نيست؛ چون توحيد و يگانه پرستى در آن نيست، «صراط كسانى كه نعمتشان دادى» يعنى، پيامبران و مؤمنان، كه خداوند نعمت اسلام و نبوّت را ارزانيشان داشت ، «نه غضب شدگان» ، مى فرمايد : مارا به غير دين آنان كه بر ايشان خشم گرفته اى ، يعنى يهود ، راهنمايى فرما ، «و نه گمراهان» يعنى نصارا .(الدر المنثور، ج 1، ص 25)

امام صادق(ع) درباره کلام خدای تعالى «اِهْدِنا الصِّراطَ المُستَقيمَ» می فرماید : أرشِدْنا الصِّراطَ المُستَقيمَ، أرشِدْنا لِلُزُومِ الطَّريقِ المُؤَدِّي إلى مَحَبَّتِكَ، و المُبَلِّغِ إلى جَنَّتِكَ، مِن أن نَتَّبِعَ أهواءَنا فَنَعطَبَ ؛ يعنى ما را به راه راست رهنمون شو ، مارا به پيمودن راهى كه به محبّت تو مى انجامد و به بهشتت مى رساند ، رهنمون شو، تا از هواهاى نفْس خود پيروى نكنيم و به هلاكت نيفتيم .(بحار الأنوار، ج 47، ص 238، حدیث 23 .)

در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع) نیز درباره کلام خدای تعالی«اِهْدِنا الصِّراطَ المُستَقيمَ» آمده است که آدمی گوید: أدِمْ لَنا تَوفِيقَكَ الذي بهِ أطَعناكَ في ماضِي أيّامِنا حتّى نُطِيعَكَ كذلكَ في مُستَقبَلِ أعمارِنا . و الصِّراطُ المُستَقيمُ هُو صِراطانِ : صِراطٌ في الدُّنيا و صِراطٌ في الآخِرَةِ، فأمّا الصِّراطُ المُستَقيمُ في الدُّنيا فهُو ما قَصُرَ عنِ الغُلُوِّ، و ارتَفَعَ عنِ التَّقصيرِ، و استَقامَ فلَم يَعدِلْ إلى شَيءٍ مِنَ الباطِلِ، و أمّا الطَّريقُ الآخَرُ فهُو طريقُ المُؤمنينَ إلى الجَنَّةِ الذي هو مُستَقيمٌ ؛ آن توفيقى را كه عطايمان كردى تا در ايّام گذشته عمرِ خود طاعتت كنيم بر ما ادامه بده تا در ايّام مانده عمر خود نيز طاعتت كنيم . صراط مستقيم دو گونه است : صراطى در دنيا و صراطى در آخرت . صراطِ مستقيمِ در دنيا ، همان راهى است كه از افراط و تفريط به دور است ، راه ميانه است و به سوى باطل كمترين انحرافى ندارد ، و صراط آخرت ، همان راه مؤمنان به سوى بهشت است كه راهى است مستقيم .(تفسیر منسوب، ص 44 ، حدیث 20 .)

البته امامان معصوم(ع) با اشاره به حقیقت ولایت و اسلام، آن را به پیامبر(ص) و معصومان(ع) حمل می کنند؛ زیرا کسی نمی تواند از اسلام و قرآن بدون معصومان(ع) سخن بگوید؛ زیرا حبل الله این ریسمان آویخته میان خدا و خلق از حقیقتی تشکیل شده که تار آن را قرآن و پودش را اهل بیت(ع) تشکیل می دهند. از این روست که هر گونه جدا سازی میان قرآن و عترت(ع) به معنای از دست رفتن اسلام و ایمان و حبل الله و عروه الوثقی خواهد بود؛ چنان که در حدیث ثقلین آمده است: انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله وعترتی ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا ابدا: کتاب الله فیه‌الهدی والنور حبل ممدود من السماء الی الارض وعترتی اهل بیتی وان اللطیف الخبیر قد اخبرنی‌انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض وانظروا کیف تخلفونی فیهما ؛ من در میان شما دو امانت نفیس و گرانبها می‌گذارم یکی کتاب خدا قرآن و دیگری عترتم اهل بیت را. تا وقتی که از این دو تمسک جویید، هرگز گمراه نخواهید شد و این دو یادگار من هیچ‌گاه از هم جدا نمی‌شوند. تا کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.»(صحیح ترمذی، ج ۵، ص ۶۶۳–۶۶۲، ۳۲۸ به نقل از بیش از ۳۰ نفر از اصحاب؛ مستدرک حاکم، فصل «فضیلت اصحاب»، ج ۳، ص ۱۰۹، ۱۱۰، ۱۴۸، ۵۳۳، حاکم نوشته که این حدیث صحیح است بر اساس نظر شیخین بخاری و مسلم؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۴۳۲؛ مسند احمد بن حنبل، ج ۳، ص ۱۴، ۱۷، ۲۶، ۵۹، ج ۴، ص ۳۶۶، ۳۷۲–۳۷۰؛ فضایل صحابه، احمد بن حنبل، ج ۲، ص ۵۸۵، حدیث ۹۹۰؛ خصایص نسایی، ص ۲۱، ۳۰؛ صواعق المحرقه، ابن حجر هیثمی، فصل ۱۱، بخش ۱، ص ۲۳۰)

در روایتی دیگر آمده است: إِنِّی تَارِک فِیکمْ أَمْرَینِ إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا- کتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَهْلَ بَیتِی عِتْرَتِی أَیهَا النَّاسُ اسْمَعُوا وَ قَدْ بَلَّغْتُ إِنَّکمْ سَتَرِدُونَ عَلَی الْحَوْضَ فَأَسْأَلُکمْ عَمَّا فَعَلْتُمْ فِی الثَّقَلَینِ وَ الثَّقَلَانِ کتَابُ اللَّهِ جَلَّ ذِکرُهُ وَ أَهْلُ بَیتِی‏؛ من در میان شما دو چیز باقی می‌گذارم که اگر آنها را دستاویز قرار دهید، هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و عترتم که اهل بیتم هستند. ای مردم بشنوید! من به شما رساندم که شما در کنار حوض بر من وارد می‌شوید، پس من از شما درباره رفتارتان با این دو یادگار ارزشمند سؤال خواهم کرد، یعنی کتاب خدا و اهل بیتم.( کلینی، الکافی، دار الکتب الاسلامیه، ج۱، ص۲۹۴.)

پس اگر اسلام به عنوان صراط مستقیم الهی معرفی شده است، نمی توان از اسلامی سخن گفت که فاقد وحی و معصومان(ع) باشد؛ زیرا معصومان(ع) تجلیات همان نور اسلام و صراط الهی هستند.

از همین روست که امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: أنا صِراطُ اللّه ِ المُستَقيمُ، و عُروَتُهُ الوُثقى التي لا انفِصامَ لها ؛ منم صراط مستقيم خدا و محكمترين دستگيره او كه ناگسستنى است .( بحار الأنوار ، ج 8، ص 70، حدیث 19 .)

امام صادق(ع) نیز می فرماید: الصِّراطُ المُستَقيمُ أميرُ المؤمنينَ عَلِيٌّ عليه السلام؛ صراط مستقيم ، امير المؤمنين على عليه السلام است .(معانی الاخبار، ص 32، حدیث 2)

البته این اختصاص به امیرمومنان امام علی(ع) ندارد، بلکه همه معصومان و عترت طاهره (ع) را شامل می شود؛ از این روست که امام سجاد(ع) می فرماید: نَحنُ الصِّراطُ المُستَقيمُ، و نحنُ عَيبَةُ عِلمِهِ ؛ ماييم صراط مستقيم و ما صندوق علم او هستيم.(معاني الأخبار ، ص 35، حدیث5 )

براساس روایات تفسیری که در ذیل آیه 119 سوره توبه آمده: «یا ایها الّذین آمنوا اتقوا اللّه و کونوا مع الصادقین؛ اى کسانى که ایمان آورده‏اید تقواپیشه کنید و با صادقان باشید.» رسیده است که مقصود از صادقان تنها امامان معصوم‏اند.( اهل البیت فى الکتاب و السنة، ص 158)

در روایتى از جابربن عبداللّه انصارى از پیغمبر اکرم(ص) نقل مى‏کند که: ان اللّه جعل علیاً و ابناءه حجج اللّه على خلقه و هم ابواب العلم فى امتى من اهتدى بهم هدى الى صراط مستقیم؛ خداوند على(ع) و همسرش (فاطمه زهرا سلام اللّه علیها) و فرزندان او را حجتهاى الهى بر خلقش قرار داده و آنها درهاى علم در امت منند هر کس به وسیله آنها هدایت شود به صراط مستقیم هدایت شده است.( اهل البیت فى الکتاب و السنة، ص 159)

در حدیث دیگرى ابن عباس از رسول خدا(ص) چنین نقل مى‏کند که به حضرت على بن ابى طالب (ع) فرمود: انت الطریق الواضح و انت الصراط المستقیم و انت یعسو المؤمنین؛ تو راه روشن و صراط مستقیم و رهبر مؤمنان هستى.( تفسیر برهان، ج 3، ص 170 ؛ بحارالانوار، ج 31، ص 413 و 414؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 345؛ مناقب آل ابى طالب، ج 2، ص 281)

حضرت امیرمؤمنان على(ع) مى‏فرماید: ان اللّه جلعنا ابوابه و صراطه و سبیله و الوجه الّذى یؤتى منه فمن عدل عن ولایتنا او فضّل علینا غیرنا فانهم عن الصراط لناکبون؛ خداوند ما رهبران دینى و الهى را درهاى وصول به معرفتش، صراط، طریق و جهتى که از آن به او مى‏رسد قرار داده بنابراین کسانى که از ولایت ما منحرف گردند یا دیگرى را بر ما برگزینند از صراط حق منحرفند.( شواهد التنزیل، ج 1، ص 58، ح 89.)

امام صادق(ع) در تفسیری دیگر به گونه ای صراط را معنا می کند تا حقیقت آن به خوبی روشن شود. ایشان در تفسیر صراط می فرماید: ـ في معنى الصِّراطِ ـ : هُو الطَّريقُ إلى مَعرِفَةِ اللّه ِ عَزَّ و جلَّ، و هُما صِراطانِ : صِراطٌ في الدُّنيا و صِراطٌ في الآخِرَةِ، فأمّا الصِّراطُ الذي في الدُّنيا فهُو الإمامُ المَفروضُ الطاعَةِ، مَن عَرَفَهُ في الدُّنيا و اقتَدى بِهُداهُ مَرَّ على الصِّراطِ الذي هو جِسرُ جَهَنَّمَ في الآخرةِ وَ مَن لم یَعرفهُ فِى الدُّنیا زَلّت قَدمُهُ عَن الصَّراطِ فِى الآخرة فَتردى فِى نَار جَهنّم.؛ آن، راه شناخت خداوند عزّ و جلّ است، و دو صراط وجود دارد : صراطى در دنياست و صراطى در آخرت . صراط دنيا همان امامى است كه اطاعتش واجب است . هركه در دنيا او را بشناسد و از راهنماييهايش پيروى كند از صراط آخرت كه پلى است بر روى دوزخ ، بگذرد ؛ اما کسى که در شناخت امام معصوم یا پیروى از او کوتاهى کند پایش بر قیامت خواهد لغزید و در دوزخ واژگون خواهد شد. ( بحار الأنوار ، ج 24، ص 11، حدیث3 .)

اصولا بر اساس همین آیات سوره فاتحه الکتاب، نمی توان از صراط مستقیم به شکل انتزاعی سخن گفت و از اسوه های عینی و عملی آن سخنی به میان نیاورد. از همین روست که خدا پس از بیان صراط مستقیم به اسوه ها و سرمشق های عینی آن به عنوان «منعم علیهم» سخن می گوید و حتی بر پایه «تعرف الاشیاء باضدادها» با اشاره به مقابل این اسوه ها و اولیای الهی که تحت ولایت الله قرار دارند، به اولیای طاغوتی اشاره می کند. این بدان معناست که صراط مستقیم را نمی توان بدون عترت و معصومان(ع) شناخت و بدان راه یافت؛ زیرا آنان همان اسوه های عینی هستند که می توانند معیار سنجش رفتار ما باشند. از همین روست که پیامبر(ص) درباره امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: عَلِيٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِيٍّ يَدُورُ حَيْثُمَا دَارَ؛ علی با حق و حق با اوست هر جا که علی دور بزند حق دور می زند.( الأمالي للصدوق، ص 89؛ الجمل، ص 81؛ الأمالي للطوسي، ص 548؛ کفاية الأثر في النص علی الأئمة الإثنی عشر، ص 20؛ سنن الترمذي، ج 5، ص 633؛ الإمامه و السياسه، ج 1، ص 98؛ المستدرک علی الصحيحين، ج 3، ص 135؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 42، ص 448؛ المناقب، ص 104؛ إحقاق الحق و إزهاق الباطل و ملحقات آن، ج 5، صص 623 ـ 638 و ج 16، صص 384 ـ 397 و ج 21، صص 390 ـ 395 و ج 23، ص 307 و ج 30، صص 229 ـ 230؛ موسوعة الغدير في الکتاب و السنه و الأدب، ج 4، صص 251 ـ 255)

البته چنان که مرحوم طبرسى پس از نقل اقوال یاد شده ذیل آیه 6 سوره حمد مى نویسد: بهتر است که صراط مستقیم را بر معناى عام آن حمل کرد، به طورى که شامل همه مصادیق یاد شده بشود؛ چرا که صراط مستقیم، دینى است که خداوند به آن فرمان داده است؛ پس صراط مستقیم اعمّ از توحید، عدل و ولایتِ کسانى که اطاعت از آنان واجب است. (مجمع البیان، ج 1 – 2، ص 104.)

در آیات قرآنی برای بیان این مفهوم اصطلاحی از صراط مستقیم واژگان مورد استفاده قرار گرفته که شامل: « الّتى هى أقوم »، « حنیف »، « صراط »، « صراط الحمید »، « صراط السوى »، « صراط مستقیم » و « یستقیم » است.

لزوم سلوک بر صراط مستقیم

هر انسانی لازم است تا برای رسیدن به کمالات و رهایی از نواقص و عیوب و آثار دنیوی و اخروی آن یعنی دوزخ، به صراط مستقیم رو آورد و در آن سیر و سلوک کند. از نظر قرآن، هر چند که اراده انسان بر پیمودن صراط مستقیم، در گرو مشیّت خدا(تکویر، آیات 27 تا 29) و توفیق الهی است(شوری، آیه 52)؛ اما شکی نیست که راهیابى و سلوک انسان به صراط مستقیم و پایدارى بر آن، منوط به خواست و اراده خود انسان نیز است.(همان) پس هر انسانی توان و استطاعت پیمودن این صراط مستقیم را دارا است.(انعام، آیات 151 تا 153) بنابراین بر هر کسی لازم است با پیروی از قوانین و شرایع اسلامی (همان؛ یس، آیه 61) برای کسب فضایل و دست یابی به کمالات و مظهریت در اسمای الهی در این راه با هدایت های الهی (انعام، آیات 87 و 88؛ صافات، آیات 114 و 118؛ شوری، آیه 52) کوشش و سعی کند.(نحل، آیات 120 و 121)

خدا در چرایی لزوم سلوک بر صراط مستقیم به آثار آن اشاره می کند تا انگیزه ای برای مردمان باشد. از نظر قرآن، سعادتمندی و رهایی از شقاوت(مریم، آیات 32 و 36)، کسب تقوای الهی و بهره مندی از آثار آن(انعام، آیه 153)، رهایی از اغوای دیگران و از جمله شیاطین(حجر، آیات 39 تا 41) و اسوه و سرمشق قرار گرفتن(حمد، آیات 5 تا 7؛ انعام، آیات 87 و 89) در گرو و رهن پیمودن صراط مستقیم و ملازمت با آن است.

از نظر قرآن کسانی در مسیر صراط مستقیم به درستی سلوک کرده و از آثار آن بهره مند شده اند که به عنوان «منعم علیهم» از سوی خدا معرفی شده اند. اینان همان مومنان واقعی ، پیامبران، صدیقین، شهداء و صالحین هستند؛ خدا می فرماید: وَلَهَدَيْنَاهُمْ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا ذَلِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللَّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ عَلِيمًا؛ و قطعا آنان را به راهى راست هدايت می کرديم كسانى كه از خدا و پيامبر اطاعت كنند در زمره كسانى خواهند بود كه خدا ايشان را گرامى داشته است ؛ يعنى با پيامبران و راستان و شهيدان و شايستگانند؛ و آنان چه نيكو همدمانند. اين تفضل از جانب خداست و خدا بس داناست (نساء، آیات 68 تا 70)

مصادیق و جلوه هایی از صراط مستقیم

در آیات قرآنی برخی از اعمال به عنوان موارد و مصادیق اساسی صراط مستقیم بیان شده که شامل دو دسته موارد اثباتی و سلبی است.

1. موارد اثباتی شامل مصادیق زیر است: اسلام(طه، آیه 135؛ حج، آیه 24)، اخلاص(حجر، آیات 39 تا 41)، احسان به والدین(انعام، آیات 151 تا 153)، بهره مندی از قرآن(تکویر، آیات 27 و 28)، اطاعت از خدا(یس، آیه 61؛ زخرف، آیه 61)، ایمان به آخرت(مومنون، آیه 74)، اقامه نماز(مریم، آیات 31 و 36)، پرداخت زکات(همان)، توحید عبادی(حمد، آیات 5 و 6؛ آل عمران، آیه 51)، عدالت در گفتار(انعام، آیات 151 تا 153)، وفای به عهد خدا(همان) و مانند آن ها اشاره کرد.
2. موارد سلبی و نفی شامل مصادیق زیر است: اجتناب از استکبار(مریم، آیات 31 و 32 و 36)، اجتناب از اطاعت شیطان(حجر، آیه 32؛ مریم، آیات 43 و 44)، اجتناب از شرک(انعام، آیات 78 و 79 و 151 و153)، اجتناب از فحشاء(انعام، آیات 151 تا 153)، اجتناب از فرزندکشی(همان)، اجتناب از قتل بی گناهان(همان)، اجتناب از مال یتیم(همان)، اجتناب از کم فروشی(همان) و مانند آن ها اشاره کرد.