حقیقت ام الکتاب و لوح محفوظ

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از اصطلاحات قرآنی در حوزه هستی، ام الکتاب و لوح محفوظ است. شناخت و معرفت نسبت به این حقیقت هستی، همانند شناخت قیامت و معاد می تواند در سبک زندگی انسان بسیار تاثیر بگذارد؛ یعنی همان طوری که شناخت قیامت و معاد و سپس ایمان و باور به آن، موجب می شود تا انسان به فجور و اباحه گری، در اندیشه تقوای الهی برآید تا ره توشه آخرتی برای خویش فراهم آورد، هم چنین شناخت و ایمان بشر نسبت به ام الکتاب و لوح محفوظ می تواند سبک زندگی انسان را دگرگون سازد؛ زیرا باور به این که یک کتاب تکوینی نه تدوینی همه چیز هستی از آغاز تا انجام را در خود دارد، به طوری که هیچ گونه تغییری در محتوای آن رخ نمی دهد، به معنای آن است که نوعی جبر فلسفی و فلسفه تاریخ بر کلی هستی حاکم است. البته در آیات قرآنی از حقیقت کتاب دیگری به نام «محو و اثبات» سخن گفته شده که در مرتبه پایین تر قرار دارد، که به نوعی ناظر به مساله «بداء» و امکان تغییر در برخی از امور جزیی است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، حقیقت ام الکتاب، لوح محفوظ، کتاب محو و اثبات و عناوین مربوط و مرتبط با این ها را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

حقیقت ام الکتاب

از نظر قرآن، برخی از حقایق در هستی است که انسان ها از آن آگاه نیستند؛ زیرا این ها از امور غیبی هستند که از دایره عالم شهادت و شهود انسانی در حالت عادی بیرون است. از جمله حقایق هستی که از مصادیق غیب است، می توان به فرشتگان و آخرت اشاره کرد. از آن جایی که این حقایق از امور محسوس و مشهود نیست، نیاز است تا از طریقی دیگر انسان نسبت به آن شناخت و سپس ایمان آورد. آموزه های وحیانی الهی در ساختار کتب وحیانی از جمله راه های شناخت انسان نسبت به این امور است. از نظر قرآن کسانی که به تقوای فطری و الهام ذاتی ودیعت نهاده شده در خویش(شمس، آیات 7 تا 10؛ روم، آیه 30 و آیات دیگر) عمل می کنند، از ظرفیت بهره گیری از هدایت بیرونی به نام وحی نیز برخوردار می شوند و همین عقل و فطرت ایشان را به سوی بهره گیری از تقوای عبادی در ساختار وحی و شریعت سوق می دهد و با ایمان به غیب، سبک زندگی دیگری را در پیش می گیرند که از جمله آن ها اقامه نماز و ایتاء زکات و انفاق دیگر است.(بقره، آیات 2 تا 5)

وحی قرآنی، انسان را با بسیاری از حقایق غیبی هستی آشنا می کند که از جمله آن ها یک حقیقت تکوینی به نام ام الکتاب است. با توجه به ویژگی هایی که قرآن برای ام الکتاب بیان می کند، معلوم می شود که ام الکتاب، یک امر تدوینی و نوشتاری مانند قرآن نیست، بلکه یک حقیقت وجودی خارجی و تکوینی همانند دیگر موجودات آفاقی هستی است.

برای درک و فهم حقیقت ام الکتاب بهترین روش آن است که ویژگی های آن دانسته شود. از جمله صفات و ویژگی هایی که قرآن برای آن ام الکتاب بیان کرده است می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. جامعیت: از ویژگی های اساسی ام الکتاب، جامعیت آن است. به این معنا که کتاب جامع نه تنها حقایق وجودی هستی و اصل آن است، بلکه جامع همه حوادث مربوط به موجودات آسمان و زمین نیز است.خدا می فرماید: أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ إِنَّ ذَلِكَ فِي كِتَابٍ إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ؛ آيا ندانسته‏ اى كه خداوند آنچه را در آسمان و زمين است مى‏ داند. اينها همه در كتابى مندرج است. قطعا اين بر خدا آسان است (حج، آیه ۷۰) هم چنین می فرماید: وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْوَاجًا وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنْثَى وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَمَا يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَلَا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتَابٍ إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ ؛ و خداست كه شما را از خاكى آفريد. سپس از نطفه‏ اى آنگاه شما را جفت جفت گردانيد؛ و هيچ مادينه‏ اى بار نمى‏ گيرد و بار نمى ‏نهد مگر به علم او؛ و هيچ سالخورده‏ اى عمر دراز نمى‏ يابد و از عمرش كاسته نمى ‏شود مگر آنكه در كتابى مندرج است. در حقيقت اين كار بر خدا آسان است. (فاطر، آیه ۱۱) پس از نظر قرآن، همه حوادث و رخ داده های در گذشته و حال و آینده اتفاق می افتد، پیش از این در کتابی ثبت شده که همان ام الکتاب و لوح محفوظ است.( الكشاف، ج 3، ص 170؛ مجمع‌البيان، ج 7 – 8 ، ص 150) پس اگر همه حوادث در آن ثبت و ضبط است، به طور طبیعی کتب آسمانی وحیانی نیز در آن ثبت است. از همین رو، می بایست که ام الکتاب هم چنین جامع همه کتب آسمانی نیز است(زخرف، آیه 4)؛ زیرا مراد و مقصود از «اُمّ‌الكتاب»، همان لوح محفوظ است (مجمع‌البيان، ج 9 – 10، ص 60 ) و «ال» در «الكتاب»، جنس و مفيد استغراق است؛ پس ام الکتاب و لوح محفوظ مادر همه كتابهای آسمانی از جمله قرآن است. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم درباره جامعیت ام الکتاب فرمود: کان الله قبل کل شی‌ء و کان عرشه علی الماء و کتب فی اللوح المحفوظ ذکر کل شی‌ء؛ خدا پیش از هر چیزی وجود داشت و عرش او بر آب بود و در لوح محفوظ ذکر همه چیز وجود دارد. (بحارالانوار، ج 54، ص 207) امام صادق (ع) نیز فرمود: قال الله للقلم: اکتب فی اللوح المحفوظ ما کان و ماهو کائن الی یوم القیامة فالمداد مداد من نور و القلم قلم من نور و اللوح لوح من نور؛ خداوند به قلم گفت: هر چه را که شده و یا تا روز قیامت ‌خواهد شد در لوح محفوظ بنویس، پس مرکب از نور و قلم از نور و لوح از نور بود.(همان، ص 368)
2. امامت: از نظر قرآن، ام الکتاب، در مقام امامت و پیشوایی است؛ یعنی پیشگام در هر امری و نیز مرجع در امور است. این امامت یک امامت اعتباری نیست، بلکه تکوینی همانند خلافت انسان از خدا است که مخالفت یا عصیان کسی در امامت و خلافت هیچ تاثیری ندارد. از آن جایی که کتاب در این جا به معنای حقایق وجودی است، نه کلمات نوشتاری، به طور طبیعی، خاستگاه و ریشه هر امر وجودی به این کتاب باز می گردد؛ از همین روست که ام الکتاب، به عنوان اصل و مرجع نیز مطرح است.(زخرف، آیه 4) خدا در آیه دیگر می فرماید: إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي الْمَوْتَى وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ؛ آرى ماييم كه مردگان را زنده مى‏ سازيم و آنچه را از پيش فرستاده‏ اند با آثار و اعمال شان درج مى ‏كنيم و هر چيزى را در امام مبین و روشن برشمرده‏ ايم. (یس، آیه ۱۲) مراد از این امام مبین، ام الکتاب و لوح محفوظ است که هر چیزی در آن نوشته شده است؛ زیرا تنها جایی که همه حقایق در آن ثبت و ضبط است، ام الکتاب و لوح محفوظ است.
3. مرجعیت: قرآن تاکید دارد که ام الکتاب می بایست به سبب آن که اصل و ریشه هر چیزی است، به عنوان مرجع مطرح باشد. این مرجعیت حتی در بازگشت همه هستی به آن نیز خودنمایی می کند. به سخن دیگر، همان طوری که در قرآن آیات محکم و استواری است که بسیار صریح و روشن است، می بایست به عنوان ام الکتاب قرار گرفته و آیات متشابه به آن ارجاع شود(آل عمران، آیه 7)، هم چنین در هستی نیز این گونه است که هر امری باید به آن بازگردد تا به استحکام و استواری رسد. لازم است توضیح داده شود که مراد و مقصود از واژه ام الکتاب در آیه 7 سوره آل عمران، ام الکتاب مورد بحث نیست که یک حقیقت خارجی و تکوینی است؛ زیرا مراد در این آیه مطالب محکم، روشن و صریحی است که هیچ گونه تشابه و متشابهت در آن نیست و می توان به عنوان مرجع برای تاویل و فهم آیات متشابه مورد استفاده قرار گیرد. پس هر جا با واژه ام الکتاب در قرآن مواجه شدیم، به معنای ام الکتاب هستی نیست که مورد بحث و مطالعه این مقال است.
4. اصالت: واژه «ام» به معنای مادر به کار رفته است. این اصطلاح اشاره دارد که خاستگاه هر حقیقی در هستی، همین حقیقت تکوینی است. بنابراین، این حقیقت همانند مادری است که حقایق دیگر از آن زاده و به آن نسبت داده می شوند؛ بنابراین، می توان گفت که ام الکتاب اصل هستی و دیگر حقایق هستی از ماسوی الله فرع آن هستند.(زخرف، آیه 4) از نظر قرآن، چون این کتاب اصل است، همه چیز از روی آن استنساخ و نسخه برداری می شود. به سخن دیگر حوادث هستی همه بر اساس این کتاب از سوی فرشتگان نسخه برداری و در هستی تحقق می یابد. خدا می فرماید: هَذَا كِتَابُنَا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ؛ اين است كتاب ما كه عليه شما به حق سخن مى‏ گويد ما از آنچه می کرديد نسخه بر مى‏ داشتيم. (جاثیه، ایه ۲۹) امام صادق(ع) می فرماید هر چه که در جهان اتفاق می افتد چیزی است که در قبل نوشته و اکنون اجرایی می شود. بنابراین، هر کاری که انسان می کند، از پیش تعیین شده است و امروز در دنیا آن را اجرا می کند.(تفاسیر روایی) و در تفسير قمى در ذيل آيه (هذا كتابنا ينطق عليكم بالحق…) مى گويد: پدرم از ابن ابى عمير، از عبد الرّحيم قصير، از امام صادق (عليه السلام ) برايم حديث كرد كه گفت : من از آن جناب از معناى (ن و القلم ) پرسيدم ، فرمود: خداى تعالى قلم را از درختى كه در بـهـشـت اسـت و نـامـش (خـلد) مـى باشد خلق كرد، و سپس به نهرى كه در بهشت است دسـتـور داد تا مداد شود، پس نهر منجمد و سفيدتر از برف شد، و هم شيرين تر از شهد، آنـگـاه به قلم فرمود: بنويس. پرسيد: پروردگارا چه بنويسم ؟ فرمود: بنويس آنچه را كه شده و آنچه را كه تا قيامت خواهد شد. پس قلم، همه را در رقى سفيدتر از نقره، و صـاف تـر از يـاقوت بنوشت، پس خداى تعالى آن را در هم پيچيد، و در ركن عرش قرار داد، و سپس دهانه قلم را مهر و موم كرد، در نتيجه ديگر تا ابد گويا نخواهد شد. پـس كـتـاب مكنونى كه نسخه ها همه اش از آنجاست همين كتاب است، مگر شما عرب نيستيد؟ پـس چـرا مـعـنـاى كـلام را نـمـى فـهـمـيـد؟ مـگر شما به يكديگر نمى گوييد اين كتاب را اسـتـنساخ كن، مگر جز اين است كه كتاب از نسخه اصليش استنساخ مى شود؟ اين همان است كه خداى تعالى مى فرمايد : انا كنا نستنسخ ما كنتم تعملون. علامه طباطبایی در ذیل آن می نویسد: ايـنـكـه فـرمـود: پـس قـلم، هـمـه را در رقـى… تـمـثـيـل لوح مـكـتـوبـى اسـت كـه حـوادث در آن ضـبط شده به «رق » و كلمه «رق » بـطـورى كـه راغب گفته به معناى هر چيزى است كه بر روى آن نوشته شود و شبيه به كاغذ باشد؛ و در سابق هم حديثى از آن جناب نقل كرديم كه فرمود: قلم نام فرشته اى و لوح نيز نام فرشته اى ديگر است. و ايـنـكـه فـرمـود: (آن را در هـم پـيـچيد و در ركن عرش قرار داد) تمثيلى است كه در آن عـرش خـدا بـه تـخـت سـلطـنـتـى تـشـبيه شده كه داراى پايه و ركن است. و اينكه فرمود (سـپس دهانه قلم را مهر و موم كرد…) كنايه است از اينكه آنچه در آن رق نوشته شده، قـضـاء حـتـمـى اسـت كـه رانـده شـده، و ديـگـر تـغـيـيـر و تـبـديـل نـمى پذيرد. و اينكه فرمود (مگر شما عرب نيستيد…) اشاره به مطلبى است كه در تفسير آيه مذكور خاطرنشان كرديم، و ان مطلب اين معنا را توضيح مى دهد. و در الدر المـنـثـور اسـت كـه ابـن جـريـر از ابـن عباس روايت كرده كه گفت : خداى تعالى (نـون ) را كـه عـبـارت بود از يك دوات بيافريد، و قلم را نيز خلق كرد، پس به قلم گـفـت بـنـويـس. قلم پرسيد: چه بنويسم ؟ گفت : بنويس آنچه را كه تا روز قيامت خواهد شد، چه اعمالى كه به عنوان خير و احسان صورت مى گيرد، و چه اعمالى كه به منظور فـجـور انـجـام مى شود، چه رزقى كه از حلال داده مى شود، و چه آنكه از حرام مصرف مى گردد، آنگاه حالت و شؤ ون هر يك از اينها را نيز ثبت كن كه : چه وقت در دنيا خلق و ظاهر مى شود، و چقدر در دنيا مى ماند، و چه وقت و چه جور از دنيا بيرون مى شود. آنـگـاه خـداى تعالى بر هر يك از بندگانش حافظانى و بر كتابش خازنانى گماشت تا آن را حـفظ كنند، و همه روزه عمل آن روز را از آن خازن گرفته استنساخ مى كنند، و چون آن رزق تـمـام شـود آن دسـتـور هـم تـمـام مـى شـود، و اجـل مـنـقـضـى مـى گـردد آن وقـت حـافـظـان نـزد خـازنـان آمـده عمل آن روز كسانى را كه اينان موكل بر آنند مطالبه مى كنند خازنان مى گويند: ما براى رفـقـاى شـمـا نـزد خـود عـملى نمى يابيم، حافظان برمى گردند و متوجه مى شوند كه رفقايشان مرده اند. ابـن عـبـاس گـفـت : مـگـر شـمـا عـرب نيستيد؟ مى شنويد كه حافظان مى گويند (انا كنا نـسـتـنسخ ما كنتم تعملون ). استنساخ وقتى صورت مى گيرد كه كتابى باشد تا از آن نسخه بردارند. علامه طباطبایی می نویسد: ايـن خـبـر بطورى كه ملاحظه مى فرماييد آيه شريفه را جزء كلام ملائكه حفظه شمرده است؛ و نـيـز در هـمـان كـتـاب اسـت كـه ابـن مـردويـه از ابـن عـبـاس روايـت كـرده كـه در ذيـل ايـن آيـه گـفـتـه اسـت : حـفـظـه از ام الكـتـاب آنـچـه را كـه بـنـى نـوع بـشـر عـمـل مـى نـمـايـنـد اسـتـنـسـاخ مـى كـنـنـد، چـون هـر انـسـانـى هـمـان را عمل مى كند كه ملائكه از ام الكتاب استنساخ كرده اند. و از كـتـاب سـعـد السـعـود ابـن طـاووس نـقـل شـده كـه بـعـد از آنـكـه مسأله دو فرشته موكل بر هر بنده را ذكر كرده، گفته است : و در روايتى آمده كه اين دو ملك هر صبح و شام كه مى خواهند نازل شوند، اسرافيل عمل آن بنده را از لوح محفوظ استنساخ نموده بدست آن دو مـى دهـد، و چـون هـر صـبـح و شـام صـعـود مـى كـنـنـد، و نـامـه عـمـل آن روز بـنـده را مى برند، به دست اسرافيل مى دهند، و وى آن نامه را با نامه اى از لوح محفوظ استنساخ كرده بود مقابله مى كند، تا معلوم شود هر دو نسخه با هم برابرند و وى درست استنساخ كرده. (المیزان، ذیل آیه)
5. ثبات: از دیگر ویژگی هایی که برای ام الکتاب است، ثبات است؛ زیرا کتاب به معنای نوشته شده، حقیقتی است که ثبت و ضبط شده و دگرگونی و تغییر در آن نیست(زخرف، آیه 4)؛ زیرا مفسران گفته اند که «امّ‌الكتاب» كنايه از حقّى است كه قابل تغيير نيست.( تفسير التحريروالتنوير، ج 25، جزء 25، ص 162) هم چنین گفته اند که مقصود از «كتاب»، لوح محفوظ است (الكشاف، ج 4، ص 380)
6. حفظ: ام الکتاب افزون بر ثبات، دارای ویژگی حفظ است، به طوری که محو و نابودی و نیستی در آن راه نمی یابد. از همین روست که واژه کتاب بر آن اطلاق شده است. خدا در باره این صفت ام الکتاب می فرماید: قَدْ عَلِمْنَا مَا تَنْقُصُ الأَرْضُ مِنْهُمْ وَعِنْدَنَا كِتَابٌ حَفِيظٌ؛ قطعا دانسته‏ ايم كه زمين چه مقدار از اجسادشان فرو مى ‏كاهد و پيش ما كتاب حافظ و ضبطكننده‏ اى است. (ق ، آیه 4) هم چنین خدا می فرماید: فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ؛ در لوح محفوظ است.(بروج ، آیه 22) و «محفوظ» ممكن است به معناى محفوظ بودن از تغيير و تبديل باشد. (التفسير الكبير، ج 10، ص 125) از نظر قرآن هر چیزی از جمله خود قرآن نیز در ام الکتاب و لوح محفوظ ، حفظ می شود و از هر گونه تغییر و محو و نابودی در امان است.(بروج، آیات 21 و 22)
7. مخلوقیت: با آن که ام الکتاب، اصل و خاستگاه ما سوی الله است، اما این گونه نیست که مخلوق نباشد، از این روست که واژه کتاب بر آن اطلاق شده تا دانسته شود که یکی از مخلوقات تکوینی الهی است؛ زیرا کتاب نیازمند کاتبی است که آن را بنگارد. در مکتوب تکوینی، این کتابت به شکل خلقت خواهد بود.(زخرف، آیه 4)
8. امریت: در اصطلاح قرآنی، خلق خود به دو بخش امری و خلقی تقسیم می شود.(اعراف، آیه 54) باید توجه داشت که خلقی که در مقسم قرار می گیرد، غیر از خلق در مقسوم است که قسیم امر قرار گرفته است. از نظر قرآن، ام الکتاب از خلق امری است.
9. خلق مستقیم: از نظر قرآن، ام الکتاب از امور خلقی و امری مستقیم و بی واسطه اسباب الهی است. از این روست که آن را به «لدن» نسبت می دهد، چنان که علم حضوری (کهف، آیه 65) و ذکر حضوری(طه، آیه99) را به این نسبت می دهد. خدا می فرماید: وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ؛ و همانا كه آن قرآن عربی در كتاب اصلى = لوح محفوظ به نزد ما سخت والا و پر حكمت است.(زخرف، آیه ۴)
10. حکمت: ام الکتاب و لوح محفوظ دارای حکمت و هدف مندی است؛ زیرا از سوی خدا حکیم ایجاد شده است(زخرف، آیه 4)؛ چرا که بنا بر قولى، «حكيم» يعنى داراى حكمت بالغه. (التفسير الكبير، ج 9، ص 618 ) و بارها گفته شده که مقصود از «امّ‌الكتاب»، همان لوح محفوظ است. (الكشاف، ج 4، ص 236)
11. علو و عالی: از نظر قرآن، چون ام الکتاب از لدن علی حکیم است، به طور طبیعی بهره مند از این دو صفت حکمت و علو خواهد بود.(زخرف، آیه 4)
12. رفعت: از دیگر صفاتی که قرآن برای ام الکتاب و لوح محفوظ بر شمرده، رفعت است. خدا می فرماید: فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ؛ همه امور در صفحه های کرامت داده شده رفیع و مطهر است.(عبس ، آیات 13 و 14) واژه «مرفوعه» در آیه به معنای رفيع در قدر و منزلت، نزد خداوند است. (الميزان، ج 20، ص 202)
13. پاک از بطلان و فساد: از نظر قرآن، لوح محفوظ و ام الکتاب، پاک و مبرا از هر گونه فساد و بطلان است(زخرف، آیه 4)؛ زیرا صفت علو و «عالى» به معناى عالى از فساد و بطلان است. (التفسير الكبير، ج 9، ص 618)
14. عظمت: این کتاب دارای استخوان بندی محکم و استواری است و بر همین اساس حکیم و عظیم نیز دانسته شده است؛ چرا که وقتی قرآن مکرم است، به طور طبیعی عظیم نیز است؛ زیرا از مولفه های کرامت عظمت است.(عبس، آیات 13 و 14) چنان که گفته شده مقصود از «صحف مكرّمه» لوح محفوظ است (جامع‌البيان، ج 15، جزء 30، ص 68 ) و واژه «مكرّمه» به معناى «معظّمه» و «عظيم» نیز آمده است. (الميزان، ج 20، ص 202)
15. پاک از ضلالت و نیسان: خدا به صراحت در باره این دو صفت ام الکتاب ولوح محفوظ می فرماید: قَالَ عِلْمُهَا عِنْدَ رَبِّي فِي كِتَابٍ لاَ يَضِلُّ رَبِّي وَلاَ يَنْسَى؛ گفت علم آن در نزد پروردگارم در کتابی است که پروردگارم آن را گم یا فراموش نمی کند.(طه ، آیه 52) مراد از «كتاب» لوح محفوظ است. وصف كتاب به «لايضلّ ربّى ولاينسى» و نيز قيد «عند ربّى»، «لدينا» و «عندنا» براى آن در آيات بعدى بيانگر عظمت «لوح» محفوظ است. (مجمع‌البيان، ج 7 – 8 ، ص 23)
16. روشن و مبین: خدا به صراحت از ام الکتاب با وصف مبین و روشن یاد می کند هیچ چیز در آن به هم آمیخته نیست، بلکه هر چیزی به طوری جدا و مشخص شده که هیچ ابهام و اجمالی در آن راه نمی یابد(یونس، آیه 61)؛ مقصود از «كتاب مبين» همان ام الکتاب و لوح محفوظ است. (مجمع‌البيان، ج 5 – 6 ، ص 180) از نظر قرآن امور جزیی حتی رزق و روزی هر کسی در این کتاب مبین مشخص و معین شده است؛ چه رسد امور کلی.(یونس، آیه 61 ؛ هود، آیه 6) در این کتاب حتی موجوداتی که خلق نشده اند نیز موجوداست، چه موجوداتی که خلق شده و مرگ آن را در بر گرفته است؛ زیرا طبق قول برتر منظور از «مستقر» موجود زنده‌ای است که وجود خارجی پیدا کرده و به فعلیت رسیده است و منظور از «مستودع‌« موجود زنده‌ای است که هنوز فعلیت نیافته ودرمرحله قوه است.
17. مکنون: همان طوری که ام الکتاب محفوظ است، مکنون نیز است و هر کسی به آن دسترسی ندارد. از نظر قرآن دسترسی به این ام الکتاب تنها برای مطهرین است که همان چهارده معصوم است. خدا می فرماید: فِي كِتَابٍ مَكْنُونٍ لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ؛ در كتابى نهفته كه جز پاك‏شدگان بر آن دست ندارند.(واقعه ، آیات 78 و 79) طبرسی می نویسد: مقصود از «كتاب» لوح محفوظ و مكنون به معناى پنهان نگه داشته شده از خلق است. (مجمع‌البيان، ج 9 – 10 ، ص 341 ) البته برخی مکنون را همان محفوظ دانسته اند؛ زیرا با در کنون حفظ می شود؛ از این رو گفته اند که مراد از «كتاب» لوح محفوظ و «مكنون» به معناى محفوظ است.( التفسير الكبير، ج 10، ص 430)
18. مطهر و پاک از هر گونه آلودگی: از نظر قرآن، ام الکتاب و لوح محفوظ پاک و مطهر از هر گونه آلودگی است.(عبس، آیات 13 و 14)
19. مسطور: از نظر قرآن، ام الکتاب کتابی مسطور است، یعنی هر چیزی همانند مطالب یک کتاب در سطر سطر آن حقیقت آمده است.(طور، آیات 2 و 3) خدا می فرماید: وَ إِنْ مِنْ قَرْیَةٍ إِلاّ نَحْنُ مُهْلِکُوها قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوها عَذابًا شَدیدًا کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُورًا؛ و هیچ آبادی نیست مگر این‌که ما پیش از فرا رسیدن روز قیامت نابود کننده‌ آن و یا عذاب کننده‌ آن با عذابی شدید هستیم، این امر در کتاب یعنی لوح محفوظ نوشته شده است‌.(اسراء، آیه 58)
20. منشور: حقایق موجود در ام الکتاب به شکل نشر می یابد و تحقق خارجی پیدا می کند.(همان) گویی که لوح در هم پیچیده دارای همه حقایق اندک اندک باز و نشر می یابد.

مسایل و مصادیقی از ام الکتاب و لوح محفوظ

به نظر می رسد که واکاوی ابعاد دیگر ام الکتاب و لوح محفوظ می تواند در کشف حقیقت ام الکتاب ما را یاری رساند. از نظر قرآن، لوح محفوظ و ام الکتاب دارای ابعاد دیگری هستند که از جمله مهم ترین آنها می توان به این موارد اشاره کرد:

1. مسایل ارث در ام الکتاب: حکم اولویّت خویشاوندان نَسَبى براى ارث بردن، ثبت شده در لوح محفوظ است؛ یعنی این امر تشریعی، امری غیر خدشه بردار است و یکی از قوانین طبیعی حاکم بر روابط انسان ها و از سنت های الهی است که تغییر بردار نیست(احزاب، آیه 6) ؛ زیرا مقصود از «الكتاب» بنا بر يك احتمال، لوح محفوظ است. (التفسير الكبير، ج 9، ص 159) و «ذلك» اشاره به همه آنچه در دو آيه ذكر شده است مى‌باشد (الكشاف، ج 3، ص 524) كه مقصود از «أولى» اولويّت در ارث است كه در روايتى از امام باقر (علیه السلام) اشاره شده است. (تفسير عيّاشى، ج 2، ص 72، ح 86 ؛ بحارالانوار، ج 101، ص 337، ح 18)
2. ثبت و ضبط امور هر فرد انسانی و اعمال انسان در ام الکتاب: از نظر قرآن، اعمال انسانها، محفوظ در کتابى (لوح محفوظ) نزد خداوند است.(یونس، آیه 61؛ طه، آیات 51 و 52؛ نمل، آیات 74 و 75؛ مجمع‌البيان، ج 7 – 8 ، ص 23) این اعمال به شکل دقیق ثبت و ضبط شده است(مومنون، آیات 61 و62؛ الكشاف، ج 3، ص 193) بنابراین به کسی کم ترین ظلمی نمی شود.(همان) از نظر قرآن، کاستیهاى ایجاد شده در بدن انسان پس از مرگ و اضمحلال آنها در خاک، مشخص شده در لوح محفوظ است (ق، آیات 3 و 4؛ الميزان، ج 18، ص 339) و هم چنین مقدار عمر تمامى انسانها و کم و زیاد شدن آن، ثبت و مشخص شده در لوح محفوظ است(فاطر، آیه 11) پس در لوح محفوظ همه امور انسان از مرگ و زندگی و اعمال و رفتارهای انسانی ثبت و ضبط است.(همان؛ یس، آیه 12)
3. مقدرات: برای هر چیزی از جمله انسان مقدراتی است که در ام الکتاب و لوح محفوظ ثبت و ضبط است. بر همین اموری چون ویرانى شهرها و مرگ و میر همه انسانها، پیش از فرا رسیدن قیامت، و نیز گرفتارى جامعه‌هاى کافر و حق‌ستیز به عذاب استیصال، و امور دیگر انسان و جوامع بشری، به شکل امرى حتمى، تقدیر و نوشته شده، در لوح محفوظ است .(اسراء، آیه 58؛ مجمع‌البيان، ج 5 – 6 ، ص 653 ؛ الكشاف، ج 2 ،ص 674 ؛ الميزان، ج 13، ص 133)
4. نسخ و بداء در ام الکتاب: از نظر آموزه های قرآنی مسایل کتاب محو و اثبات که خود کتابی دیگر است، در ام الکتاب موجود است. خدا می فرماید: يَمْحُوا اللهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ؛ خدا هر چیزی را بخواهد محو و هر چیری را اثبات می کند و ام الکتاب نزد اوست.(رعد ، آیه 39) پس هر تغییری در هستی بر اساس ام الکتاب است و ریشه کتاب محو و اثبات نیز خود ام الکتاب است.؛ علامه می نویسد: و به قرينه «يمحو اللّه ما يشاء» مى‌توان استفاده نمود كه «امّ‌الكتاب» قضاى محتوم الهى و غير قابل تغيير است.(الميزان، ج 11، ص 376) این بدان معناست که اگر نسخ حکم یا امری مطرح است یا بداء نسبت به امری ایجاد می شود، همه این ها در ام الکتاب و لوح محفوظ است؛ پس، این گونه نیست که خدا نمی داند که بداء و نسخی خواهد بود؛ زیرا حتی همین بداء و نسخ در ام الکتاب ثبت و ضبط شده است(احزاب، آیات 5 و 6)؛ زیرا الکتاب همان لوح محفوظ و ام الکتاب است.( التفسير الكبير، ج 9، ص 159) در ام الکتاب احکام و نسخ آن ها و نیز حوادث هستی و مسایل و اموری که نسبت به آن مقدر شده آمده است. پس مثلا اگر حق خویشاوندی بیان شده در ام الکتاب است؛ چنان که خود کتاب های تدوینی الهی چون قرآن در ام الکتاب است. پس نسخه اصلی هر چیزی در ام الکتاب است. به سخن دیگر، لوح محفوظ ، صفحه‌ای است که تمام اتفاقات عالم در آن ثبت شده است. این اتفاقات، همراه با جزئیات کامل است و به هیچ وجه قابل تغییر و دگرگونی نیست. جنس این کتاب معلوم نیست، هرچند قطعا از جنس کتاب کاغذی و مادی نیست. گاهی از این لوح با نام‌های ام الکتاب، الکتاب، کتاب، کتاب مسطور، رق منشور، کتاب مکنون و کتاب حفیظ، کتاب مبین، لوح محفوظ و مانند آن ها نیز یاد می‌شود. در مقابل آن، لوح محو و اثبات قرار دارد که محل ثبت حوادث و اتفاقاتی است که قرار است محقق شود و برخلاف لوح محفوظ، اموری که در آن نوشته شده است، بر اساس شرایط و ضوابطی قابل تغییر و تبدیل است.
5. قضا و قدر: چنان که گفته شد همه مقدرات در ام الکتاب است، هم چنین هر چیزی که باید تحقق یابد و قضا و حکم نهایی بی تغییر درباره آن وجود دارد، در این کتاب است(رعد، آیه 39)؛ زیرا مقصود از «امّ‌الكتاب» لوح محفوظ است (الكشاف، ج 2، ص 534 ) و به قرينه «يمحو اللّه ما يشاء» مى‌توان استفاده نمود كه «امّ‌الكتاب» قضاى محتوم الهى و غير قابل تغيير است. (الميزان، ج 11، ص 376) در ام الکتاب همه مصیبت ها و نیز داده ها و گرفته ها نیز ثبت و ضبط است.(حدید، آیه 22)

نقش ایمان به ام الکتاب در زندگی

از نظر قرآن، ام الکتاب یک حقیقت غیبی است که ایمان به آن در سبک زندگی انسان ها بسیار تاثیر دارد. به عنوان نمونه خدا می فرماید: مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَمَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ؛ هيچ مصيبتى نه در زمين و نه در نفسهاى شما به شما نرسد، مگر آنكه پيش از آنكه آن را پديد آوريم در كتابى است. اين كار بر خدا آسان است تا بر آنچه از دست‏ شما رفته اندوهگين نشويد و به سبب آنچه به شما داده است‏ فرحناک نباشید و شادمانى نكنيد؛ و خدا هيچ خیال باف خودپسند فخرفروشى را دوست ندارد همانان كه بخل مى ‏ورزند و مردم را به بخل ورزيدن وامى دارند و هر كه روى گرداند قطعا خدا بى ‏نياز ستوده است. (حدید، آیات 22 تا ۲۴)

در این آیات به روشنی نشان داده شده که چگونه شناخت و ایمان به حقیقت ام الکتاب و لوح محفوظ می تواند در سبک زندگی انسان تاثیرگذار باشد. در حالی که اهل ایمان به سبب ایمان به غیب از جمله ایمان به ام الکتاب، به داده ها و نداده ها و نیز داشته ها و نداشته ها، داده ها و گرفته ها بر اساس مشیت الهی نظر می کنند، به طوری که نسبت به گرفته ها نومید نمی شوند و نسبت به داده ها هیجان زده و فرحناک نشده و بدمستی پیشه نمی کنند، بر خلاف این افراد کسانی که ایمان ندارند و در خیال بافی های خویش غرق هستند، گمان می کنند که هر چه را دارند از علم خویش است و یا به گونه ای دیگر می اندیشند و رفتار می کنند؛ چنان که خیال باف به داشته هایش فخر می کند و بر آن است تا بخل ورزد و چیزی را انفاق نکند؛ زیرا بر این باور نیست که روزی هر کسی مقدر است و هر کسی دارای قسمتی است که به او خواهد رسید؛ البته بر دارا است تا حق نیازمندان و سائلان را بدهد و بداند که خدا حق ایشان را در مال او قرار داده است.(ذاریات، آیه 19؛ معارج، آیات 24 و 25؛ زخرف، آیه 32)

خدا در آیاتی که به مسایل و موضوعات و نیز ویژگی های ام الکتاب و لوح محفوظ پرداخته، ابعادی از تاثیر آن را در زندگی مومنان به آن نیز بیان کرده است.

امکان تغییر سرنوشت در کتاب محو و اثبات

چنان که گفته شد همه چیز از کلیات و جزئیات هستی بر اساس علم ذاتی الهی در ام الکتاب نوشته و محفوظ و مکنون است؛ این ام الکتاب در اختیار خلیفه الله است تا بر اساس آن مقدرات را به فرشتگان پس امضا تحویل داده تا ایشان آن را قضا کنند؛ چنان که آیات 1 تا 4 سوره دخان و سوره قدر براین امر دلالت دارد.

از آن جایی که انسان و جن دارای اراده و اختیار آزاد در انتخاب کفر و ایمان، شقاوت و سعادت و مانند آن ها است، دارای نوعی اختیار تغییر سرنوشت و مقدرات است. این تغییر بر اساس اختیار انسان و جن در شرایط محدودی انجام می شود.(رعد، آیه 11؛ انفال، آیه 53)

البته چنان که گفته شد، این گونه نیست که این تغییرات که در دو شکل اصلی نسخ و بداء انجام می شود، بیرون از معلومات لوح محفوظ و ام الکتاب باشد؛ بلکه همین تغییرات جزیی نیز در ام الکتاب موجود است؛ زیرا اگر برای خدا معلوم نباشد، به معنای جهل خدا خواهد که خدا از آن پاک و مبرا است. به سخن دیگر، در مساله بداء یا نسخ، این تغییر برای خدا معلوم است، اما بر بنده یا دیگر افراد معلوم نیست؛ زیرا در ام الکتاب همه امور هستی از جمله این تغییرات ثبت و ضبط شده است.

بنابراین، کتاب محو و اثبات در کنار و هم عرض کتاب لوح محفوط نیست، بلکه در طول آن قرار دارد. پس محتوای این لوح، برخلاف لوح محفوظ، قابل تغییر و دگرگونی و پاک کردن و نوشتن مجدد است. آنچه در این لوح نوشته شده به صورت مشروط و معلق است و تحقق یا عدم تحقق آن، وابسته به تحقق شرایطی است. مثلا برای یک شخص، پنجاه سال عمر نوشته شده، ولی به این صورت که اگر صله رحم کند، شصت سال خواهد بود و اگر قطع رحم کند، چهل سال خواهد بود. به همین صورت، اگر او صله رحم کرد، در آن کتاب پنجاه سال محو و شصت سال ثبت خواهد شد.(بحارالانوار، مجلسی، ج۴، ص۱۳۰)

این حقیقت در قرآن کریم به صورت‌های دیگری هم بیان شده است و در آیاتی از قرآن از تغییر سرنوشت برخی از اشخاص و جامعهها خبر داده است. در این آیات، خاطر نشان کرده است که گاهی قضای الهی بر چیزی تعلق گرفته ولی در اثر عوامل خاصی آن قضا تغییر داده شده است. ازجمله این موارد، جریان یونس است. در قرآن کریم بیان شده است که هم سرنوشت او و هم سرنوشت قومش به واسطه اعمال نیکی که انجام دادند تغییر کرد. در مورد خودش بیان می‌شود که قرار بود یونس تا روز قیامت در شکم ماهی بماند ولی او در شکم ماهی به تسبیح خدا پرداخت و خدا این قضا را تغییر داد و او را از شکم ماهی بیرون آورد: فَلَوْ لا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحینَ لَلَبِثَ فی بَطْنِهِ إِلی یوْمِ یبْعَثُونَ (ترجمه: و اگر او از زمره تسبیح‌کنندگان نبود، قطعاً تا روزی که برانگیخته می‌شوند، در شکم آن نهنگ می‌ماند!(صافات، آیات ۱۴۳و۱۴۴)

هم چنین در مورد قوم وی نیز بیان شده و از آیه بعدی فهمیده میشود که قرار بود بر قوم یونس بلا نازل شود، ولی این قوم وقتی آثار بلا را دیدند ایمان آوردند و آن بلا از آنان برداشته شد و تامدت‌ها در رفاه و آسایش بودند.: فَلَوْ لا کانَتْ قَرْیةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إیمانُها إِلاّ قَوْمَ یونُسَ لَمّا آمَنُوا کَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْی فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ مَتَّعْناهُمْ إِلی حینٍ (ترجمه: چرا هیچ شهری نبود که اهل آن‌ ایمان بیاورد و ایمانش به حال آن سود بخشد؟ مگر قوم یونس که وقتی در آخرین لحظه‌ ایمان آوردند، عذاب رسوایی را در زندگی دنیا از آنان برطرف کردیم، و تا چندی آنان را برخوردار ساختیم.(یونس، آیه ۹۸)

بنابراین، کتاب محو و اثبات بر اساس ساختار بداء است که یکی از اصول اصلی عقاید اسلامی بر اساس مکتب اهل بیت عصمت و طهارت (ع) است. در روایات بسیاری، از تاثیر اعمال خوب یا بد مانند اخلاق خوب و صله رحم و صدقه دادن و یا گناهان ویژه در سرنوشت انسان، وسعت و تنگی روزی، و بلندی و کوتاهی عمر مطالبی آمده است. جایگاه این تغییرات که در قضای الهی صورت می گیرد، همان لوح محو و اثبات است. از امیرالمؤمنین علیه‌السلام نقل شده که او از پیامبر اسلام درباره این آیه ۳۹ سوره رعد پرسید، آن حضرت فرمود: صدقه دادن درست و نیکی به پدر و مادر و انجام کار خوب، بدبختی را تبدیل به سعادت می کند و بر عمر می افزاید و از حوادث بد حفظ می کند. (درالمنثور، سیوطی، ج۴، ص۶۶)