اجتماعیاصولی فقهیاعتقادی - کلامیحقوقیمعارف قرآنیمقالات

حقوق انسان در قرآن

samamosبسم الله الرحمن الرحیم

حقوق امتیازاتی است که از سوی خدا یا عرف یا قانونگذار برای فرد یا گروه و جامعه ای وضع می شود، به گونه ای که قابل سلب جز از سوی وضع کننده آن نیست. در حقیقت حقوق همان امر ثابتی است که جز از همان راهی که وضع شده سلب نمی شود. برای انسان حقوقی است که در آموزه های قرآنی به عنوان حق الهی و به تعبیری دیگر حقوق طبیعی انسان مطرح شده است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا برخی از این حقوق الهی و طبیعی را بر اساس آموزه های قرآنی تبیین کند.

حقوق الهی

حقوق، جمع «حق» به معناى ثابت، درست، درستى، سزاوار است.( نثر طوبى، علامه شعرانی، ص‌181 و منابع دیگر لغوی)

محققان بر این هستند که اصل حق به معناى ثبوت همراه با مطابقت با واقع است(التّحقيق، حسن مصطفوی، ج‌2، ص‌262، «حق») اما در اصطلاح، حق، همان قدرتى است كه از طرف قانون به شخصى داده شده است.(ترمينولوژى حقوق، دکتر جعفری لنگرودی، ص‌216، «حق»)

برخی دیگر در تعریف حق گفته اند که آن قدرت يا امتيازى است كه كسى يا جمعى سزاوار برخوردارى از آن است، به ويژه قدرت يا امتيازى كه به موجب قانون يا عرف مقرّر شده باشد؛ چرا که اساساً افراد جامعه بر اثر روابط و مناسبات خود، يك رشته اختيارات و امتيازات به دست مى‌آورند كه مجموعه آن را حقوق مى‌نامند و مشتمل بر اختيارات مدنى، اجتماعى، سياسى و همه مزايا و سلطه‌هايى است كه از قانون ناشى مى‌شود.( فرهنگ علوم سياسى، مركز اطّلاعات و مدارك علمى ايران، ص 372 – 373)

با نگاهی به آموزه های قرآنی این معنا ثابت می شود که حقوق هماره در ارتباط با دیگری معنا می یابد. این دیگری می تواند انسانی دیگر، خدا، یا موجودات دیگری چون گیاهان، جانوران و محیط زیست باشد. بنابراین، این گونه نیست که حق و حقوق تنها در دایره محدود انسان تعریف شود.

بر این اساس، حق، قدرت یا امتیازی است که از سوی خداوند به آفریده ای داده می شود. از آن جایی که خداوند حق مطلق است(فصلت، آیه 53)، خداوند هم چنین منشا و خاستگاه هر حقی برای دیگری است.(بقره، آیه 147؛ آل عمران، آیه 60)

خداوند به طور ذاتی هویت از حق و حقوقی چون مالکیت و ولایت برخوردار است(بقره، آیه 107؛ انعام، آیه 14؛ شوری، آیه 9 و 31؛ عنکبوت، ایه 22)؛ ولی خداوند می تواند این حق را به دیگری یا دیگران نیز بدهد که داده است.(اعراف، آیه 196؛ مائده، آیه 55)

آموزه های قرآنی تاکید دارد که حق تشریع و قانونگذاری تنها از آن اوست و دیگری حق تشریع ندارد و اوست که به عنوان شارع انحصاری تنها از چنین حقی برخوردار است. بر همین اساس قوانینی که از سوی دیگران صادر می شود از اعتباری برخوردار نیست، مگر آن که خداوند چنین اذن یا اجازه ای را صادر کرده باشد. پیامبر(ص) و امامان معصوم از حق تشریع به حکم الهی برخوردارند.(حشر، آیه 7 ؛ نساء، آیه 59؛ و آیات دیگر)

هم چنین حقوق الهی بسیار عام و فراگیر است و همه هستی را در بر می گیرد. این حقوق همان طوری که شامل حقوق طبیعی و قانونی در قالب احکام و مانند آن می شود، هم چنین اختصاصی به انسان ندارد، بلکه حتی گیاهان، جانوران و جنیان دارای حقوقی هستند که انسان می بایست آن ها را مراعات کند. برخی از این حقوق در قالب قوانین سفت و سخت در موارد خاص مورد تاکید قرار گرفته است. از جمله این حقوق می توان به حقوق گیاهان و جانوران در موسم حج اشاره کرد.(مائده، آیات 1 و 2) حفظ و صیانت از محیط زیست و عدم تخریب آن از دیگر حقوقی است که برای غیر انسان وضع شده و انسان موظف به مراعات آن است. این حقوق گاه در شکل قوانین بیان شده و هر گونه تخلف از آن، مجازاتی را به دنبال خواهد داشت.(همان آیات و کتب فقهی مناسک حج)

حقوق طبیعی و فطری انسان

خداوند برای انسان حقوقی را قرار داده که برخی از آن ها در قالب حقوق طبیعی شناخته و معرفی می شود. از نظر عالمان اسلامی از جمله شهید مطهری هر استعداد طبيعی مبنای يک«حق طبيعی» است و يک «سند طبيعی» براي آن به شمار می آيد. حقوق طبيعي از انعقاد قرار داد سرچشمه نمي گيرد، بلکه عام و فراگير است و شرط استيفای اين حق را نيز استاد مطهری استمداد از عقل و اراده و عمل به تکليف و وظيفه می داند.

«اسلام به حقوق فطری و عدالت تکوینی قائل است. و اصولا نیز جز برپایه اصل غائیت نمی توان برای حقوق فطری پایه ای درست کرد… اصلا آیا جز با تایید اصل غائیت و شهادت خود جهان تکوین و اینکه یک نوع تناسب و توازنی در جهان است راه دیگری برای حقوق فطری که واقعا آن را یک امر واقعی بدانیم و بگوییم قرار داده شده این حق برای این گیاه یا حیوانی یا انسان، راه دیگری هست؟ صرفا ملایمت اتفاقی، یعنی اینکه تصادفا احتیاجات ما با این امور رفع می گردد آیا ممکن است دلیل باشد برای اینکه حقی فطری و طبیعی است یا نه؟

به نظر می رسد جز منطق الهی و منطق اصل غائیت که[به موجب آن نظمی ارادی و شعور و حساب و قاعده ای در کار است و رابطه ای[بین برخی اشیاء با یکدیگر و بین گذشته و آینده] در کار است؛به نحوی که اگر محتاج نبود، محتاج الیه به وجود نمی آمدند.[بله،جز با پذیرش چنین ارتباط و پیوستگی مستقیمی] نمی توان حقوق فطری و طبیعی را توجیه کرد.[و کلیه توجیهاتی که برپایه ای جز اصل غائیت، توسط روشنفکران و اندیشمندان غربی در دفاع از حقوق فطری و طبیعی به عمل آمده نارسا و مخدوش است.] (بررسی اجمالی میان اقتصاد اسلامی، شهید مرتضی مطهری، صفحات 164 و 165) و در ادامه استاد نتیجه می گیرد:«[حقوق فطری عین حقوق الهی است و برخلاف آنچه نویسندگان جدید می پندارند هیچ دوگانگی و تقابل میان حقوق فطری و الهی در کار نیست.]».(همان، ص 166)

از نظر قرآن تجاوز به حقوق انسان امری ناروا و نکوهیده است(فجر، آیه 19) و کسانی که به این حقوق تجاوز می کنند قابل پیگیری و سزاوار مجازات هستند(شوری، آیه 42)؛ چرا که این گونه رفتار از مصادیق فساد و افساد در زمین است.(بقره، ایه 60)

هم چنین از نظر قرآن، همه انسان از مرد و زن بی هیچ تفاوت در رنگ و نژاد و مانند آن دارای حقوقی هستند که هیچ تبعیض بردار نیست و تساوی در حقوق انسانی از امور ثابت است.(حجرات، آیه 13؛ نساء، آیه 32) بنابراین، یکی اصول بنیادین اسلام، محترم بودن حقوق همه انسانها، نسبت به يكديگر است.(شوری، ایه 42)

انسان از حقوق برابر و مساوی در امور اجتماعی برخوردارند(قصص، آیه 83) و از حقوقی برابر چون حق حیات و زندگی سالم همراه با اسایش و ارامش بهره مند هستند.(مائده، ایه 32) در حوزه قضایی در آیات قرآنی بر مراعات عدالت در قضاوت به عنوان یکی از مهم ترین حقوق تمامى انسانها تاکید شده است.(نساء، آیه 58)

هم چنین از نظر قرآن حاكمان و قاضيان نقش به سزاى در حفظ حقوق انسانها در جامعه به عهده دارند و می بایست به این نقش خویش به طور کامل بپردازند و کوتاهی نکنند.(بقره، آیه 188) البته به طور طبیعی اهل اعتقاد به خدا، اهل تقوا و نیکوکاران و محسنان گرایش به حفظ و رعایت عدالت دارند و این نقش را حتی بیش تر از حاکمان مراعات می کنند. خداوند در آیه 236 سوره بقره می فرماید که رعايت حقوق انسانهاى ديگر، وظيفه نيكوكاران است و جالب این که محسنان اصولا گرایش به چنین رفتاری دارد.

خداوند در آیات قرآنی تبیین می کند که یکی از مهم ترین راه های تعیین حقوق انسان ها احکام شرعی است که از سوی خداوند در کتب آسمانی بیان شده است. در حقیقت احكام شرعى، تعيين‌كننده حدود حقوق انسانهاست.(بقره، آیات 187 و 229 و 230)

به نظر قرآن تنها کسانی واقعا به حقوق انسانی پای بند هستند و بدان قیام می کنند که به قیامت اعتقاد و باور داشته باشند. از این روست که خداوند در آیه 6 سوره نساء می فرماید که اعتقاد به حسابرسى دقيق خداوند، پشتوانه رعايت حقوق انسانهاست. بر همین اساس اهل تقوا گرایش به مراعات کامل حقوق انسانی دارند و خداوند در آیات 233 و 241 و 282 سوره بقره بیان می کند که تقوا، زمينه ساز رعايت حقوق انسانهاى ديگر است. هم چنین بر اساس آیه 9 سوره نساء توجّه به كيفر الهى، زمينه‌ساز رعايت حقوق انسانهاست.

به سخن دیگر، مهم ترین عواملی که موجب مراعات حقوق دیگران از سوی انسان می شود اموری چون اعتقاد به خدا، معاد و رستاخیز است که زمینه ساز تقوا و احسان و مانند آن از امور اخلاقی می شود و همین خود عاملی برای مراعات اصول اخلاقی از جمله حقوق دیگران است.

البته از نظر قرآن قيام مداوم و مستمر عليه تضييع‌كنندگان حقوق انسانها، راهى براى دفاع از حقوق انسانی است(آل عمران، آیه 75) به طوری که دیگران به خود اجازه نمی دهند حقوق دیگران را تضییع کرده و آن را مراعات نکنند.

مصادیقی از حقوق انسان

حقوق انسانی، قدرت و امتیازاتی است که خداوند برای انسان به عنوان اشرف و اکرم آفریده هایش وضع و قرار داده است و هیچ کس نمی تواند آن را از انسان سلب کند. بر اساس آموزه های قرآنی، حقوقی چون حق آزادی در برابر بردگی از حقوقی است خود انسان نیز نمی تواند آن را از خود سلب کند و خود را برده دیگری کند. پس این که گونه نیست که انسان بتواند هر حقی را از خود سلب کند؛ چرا که برخی از حقوق از جمله حقوق ثابتی است که بیرون از اراده و اختیار انسان است؛ حال چه رسد که کسی دیگر این حق ثابت را از او سلب کند.

حقوق انسانی شامل حقوق فطری و حقوق طبیعی و حقوق قانونی است. حق قانونی می تواند براساس شرایط تغییر کند و حتی انسان می تواند از آن حق در گذرد. به عنوان نمونه حق قصاص از حقوقی است که صاحبان دم می توانند آن را ببخشند و عفو کند.(بقره، آیه 178) هم چنین حق صداق و مهریه از جمله اموری است که انسان می تواند از آن بگذرد و نگیرد.(بقره، آیه 237)

  1. آزادی: از نظر اسلام، هر انسانی آزاد به دنیا آمده است. پس برده دیگری نیست؛ چنان که هر انسانی دارای اراده و اختیار و حق انتخاب است، پس از نظر اجتماعی نیز موجودی آزاد است. آزادی اجتماعی انسان شامل آزادی عقیده (بقره، آیه 256؛ آل عمران ، ایه 20؛ انسان، آیات 3 و 29 و آیات دیگر)، آزادی اندیشه (بقره، آیات 219 و 266 ؛ آل عمران، آیه 119) و دیگر آزادی های مشروع است. این آزادی ها تکوینی و فطری و طبیعی است که کسی حتی خود شخص نمی تواند آن را از خود سلب نماید.
  2. اتمام حجت: از حقوق انسان نسبت به خدا این است که خداوند حق را به او نشان دهد و چاه و راه را بنمایاند. چنین حقی از خود خداوند نشات گرفته است. از این روست که خداوند با ارسال پیامبران و کتب آسمانی اتمام حجت کرده و کسی را بدون اتمام حجت مجازات نمی کند.(نساء، آیه 165؛ اسراء، آیه 15)
  3. حق ازدواج: انتخاب همسر و ازدواج، از حقوق انسانهاست(نساء، آیات 3 و 25) هم چنین از آیات 228 تا 232 سوره بقره به دست می آید که تصميم در ازدواج مجدّد از جمله حقوق زن است؛ چنان که از آیه 127 سوره نساء بر می آید ناديده گرفتن حق ازدواج دختران يتيم جایز نیست که کسانی که چنین کنند سزاوار نکوهش هستند.
  4. استفاده از طبیعت: استفاده از طبيعت، حقّ همه انسانهاست و کسی نمی تواند این حق را از کسی سلب کند.(بقره، آیات 22 و 29؛ اعراف، آیات 10 و 32 و آیات دیگر)
  5. حق پناهندگی: حق پناهندگى به عنوان راهى براى نجات از شكنجه و فشار برای همگان ثابت است(نساء، آیه 100؛ انفال، ایات 26 و 27 و 74) این حق پناهندگى و تأمين امنيّت به ویژه برای افراد جوياى پيامهاى الهى لازم و واجب است.(توبه، آیه 6)
  6. حق تجارت: از حقوق مسلم انسان حق تجارت است (نساء، ایه 32) پس کسی نمی تواند این حق را از کسی سلب کند، اما اگر کسب و تجارت نامشروع باشد به عنوان یک ضد حقوق بشر از او سلب می شود؛ زیرا حق انسانی است که کسب در مسیر حلال و مشروع باشد.(بقره، آیات 188 و 275 و 278؛ ال عمران، ایه 130 ؛ نساء، آیه 29 و 161؛ روم، آیه 39)
  7. حق تصمیم گیری: انسانها، داراى حق رأى و انتخاب، در تعيين سرنوشت خويش است.(آل عمران، آیه 159؛ انفال، ایه 53؛ رعد، آیات 11 و 1؛ شوری، آیه 38)
  8. حق حیات: همه انسانها، داراى حق حيات هستند(مائده، آیات 32 و 45؛ انعام، آیه 151 و آیات دیگر) از همین روست که كشتن فرد بى‌گناه، موجب سلب حق حيات از قاتل می شود(مائده، آیه 45) و از سلب‌كنندگان حق حيات از سوی خداوند در قیامت نیز مؤاخذه و حسابرسى به عمل می آید.(تکویر، ایات 8 و 9)
  9. حق اخوت: یکی از حقوقی که در اسلام وضع شده حق اخوت و برادری است که بسیار با ارزش است(بقره، آیه 220؛ حجرا، آیه 10) این حق، خود لوازم و ملازماتی دارد که از جمله آن ها می توان به اجتناب از غيبت(حجرات، آیات 10 تا 12)، ايجاد صلح و آشتى ميان برادران دينى درگير جنگ (همان، آیات 9 و 10)، طلب مغفرت براى يكديگر(حشر، آیه 10)، حسن معاشرت با ايتام(بقره، آیه 220)، گذشت از حق قصاص(بقره، آیه 178) و مانند آن ها به عنون لازمه و مقتضیات حق اخوّت دينى اشاره کرد.
  10. حق حرم: حرم الهی اختصاصی به ساکنان مکه ندارد و همگان از این حق برخوردارند.(حج، آیه 25) مقتضای این حق الهی انسان ها نسبت به حرم مقدس، برخوداری همگان از امکانات آسایشی و آرامشی آن جاست. بنابراین کسی نمی تواند آسایش مردم و امنیت و آرامش آنان را در حرم سلب کند.(بقره، آیه 125؛ آل عمران، آیات 96 و 97؛ قصص، آیه 57؛ عنکبوت، ایه 67)
  11. حق تغذیه: همه انسان ها از حق تغذیه سالم برخوردارند و این از حقوق طبیعی و فطری بشر است. با این همه خداوند به طور خاص یک حق دیگری را برای گروهی از انسان ها ثابت کرده است. از آیات قرآنی به دست می آید که گرسنگان و بينوايان، داراى حق تغذيه از اموال توانمندان هستند. این بدان معناست که وظیفه و تکلیف ثروتمندان و توانمندان است که گرسنگان و بینوایان را سیر کنند.(حاقه، آیه 34؛ مدثر، آیه 44؛ فجر، آیه 18؛ بلد، آیات 14 تا 16)
  12. حق حضانت: پدر و مادر، داراى حق حضانت كودك خويش هستند(بقره، آیات 232 و 233؛ طلاق، آیه 6) و در صورت وفات والدین، وارثان پدر و مادر داراى حق حضانت كودك می شوند.(بقره، آیه 233)
  13. حق مدیریت مردان : مردان، داراى حق مديريّت در خانواده، به دليل برترى و توانايى و تأمين هزينه زندگى هستند.(نساء، ایه 34)
  14. حقوق آوارگان: آواره‌شدگان به ناحق، به وسيله دشمنان، مجاز به اقدام نظامى به نفع خود هستند.(بقره، آیه 191 و 246؛ توبه، آیه 13؛ حج، آیات 39 و 40) هم چنین آواره‌شدگان به ناحق از وطن، به سبب اخراج و تبعيد، مستحقّ استفاده از اموال فىء و انفال عمومی هستند.(حشر، آیات 7 و 8)
  15. دیگر حقوق انسانی: در آیات قرآنی از حق دادرسی و دسترسی عادلانه به قضا(نساء، آیات 58 و 105)، حق دفاع از خود در برابر ظالم(حج، آیات 39 و 40)، حق عبادت(علق، آیات 9 و 10)، حق قصاص(بقره، ایات 178 و 179)، حق مالکیت(بقره، آیات 188 و 274 و 279 و ایات دیگر)، حق وطن و مسكن مورد اطمينان(بقره، آیات 84 و 246؛ حج، آیه 40) و ده ها حق دیگر سخن به میان آمده است. حقوق دشمنان، جنبدگان و گیاهان و مانند آن ها چنان زیاد است که نمی توان در یک نوشتار کوتاه همه را احصا و بیان کرد. از این رو در این جا به همین مقدار بسنده می شود.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا