حقوق اجتماعی در نظام ولایی

بسم الله الرحمن الرحیم

نظام سیاسی قرآن، نظام ولایی است. در نظام ولایی حقوق متقابلی برای امام و امت بیان شده است. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا حقوق اجتماعی امت را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اهمیت و ارزش حقوق اجتماعی

«حق» در اصل به معناى ثبوت همراه با مطابقت با واقع است.(التّحقيق، مصطفوی، ج‌2، ص‌262، «حق».) این واژه به معنای درست، درستى، سزاوار به کار رفته است.(نثر طوبى، شعرانی، ص‌181.)

در اصطلاح فقهی، حق، قدرتى است كه از طرف قانون به شخصى داده شده است‌؛( ترمينولوژى حقوق، ص‌216، «حق».) در اصطلاح سیاسی – اجتماعی، حق، قدرت يا امتيازى قانونی و یا عرفی است كه كسى يا جمعى سزاوار برخوردارى از آن هستند. (نگاه کنید: فرهنگ علوم سياسى، مركز اطّلاعات و مدارك علمى ايران، ص 372 – 373.)

حقوق اجتماعی رشته ای از اختيارات و امتيازاتی است که اساساً افراد جامعه بر اثر روابط و مناسبات خود آن به دست مى‌آورند. پس حقوق اجتماعی قانونی مجموعه ای مشتمل بر اختيارات مدنى، اجتماعى، سياسى و همه مزايا و سلطه‌هايى است كه از قانون ناشى مى‌شود.(همان)

از نظر قرآن، حقوق اجتماعی یکی از حقوق انسان است که باید شناخته و برای اجرای و تحقق آن اقدام همگانی انجام شود. اصولا پیامبران آمده اند تا مردم با تکالیف خود در برابر خدا و خود و جامعه و جهان و نیز حقوق خود نسبت به این امور آشنا شوند و برای تحقق آن قیام کنند.(حدید، آیه 25) خدا به صراحت در قرآن از برابرى تمام انسانها، در حقوق انسانى و اوليّه(حجرات، آیه 13)، تساوى انسانها، در حقوق اجتماعى (قصص، آیه 83) و محترم بودن حقوق همه انسانها، نسبت به يكديگر (شوری، آیه 42) سخن به میان آورده است و خواهان برخوردارى همه انسان از حق حيات و زندگى (مائده، آیه 32) و مراعات عدالت در قضاوت(نساء، آیه 58)، حق كسب و كار و مالكيّت (نساء، آیه 32) و مانند آن ها به عنوان یکی از حقوق تمامى انسانها می شود و اجازه نمی دهد تا کسی این حق را از کسی سلب کند؛ زیرا آن را بی عدالتی و ظلم آشکار می داند و تجاوزکاران به حقوق دیگران را تهدید به مجازات می کند.

اصولا حقوق انسانی چنان از اهمیت و ارزش برخوردار است تا جایی که خدا آن را به عنوان احکام شرعی در قوانین شرایع اسلامی مطرح کرده(بقره، آیات 187 و 229 و 230) و قيام مداوم، عليه تضييع‌كنندگان حقوق انسانها، راهى براى دفاع از آن دانسته (آل عمران، آیه 75) و نهادی به عنوان نهادی قضایی را مسئول اصلی تامین و حفظ حقوق انسان قرار داده و بر نقش به سزاى حاكمان و قاضيان، در حفظ حقوق انسانها در جامعه تاکید کرده (بقره، آیه 188) وعوامل و ابزارهایی را برای اجرا ومراعات آن وضع و الزامی ساخته است.

از نظر قرآن هر چند اعتقاد به حسابرسى دقيق خداوند و کیفر الهی، پشتوانه رعايت حقوق انسانها است(نساء، آیات 6 و 9) و تحريك عواطف انسانی نیز از روشهاى مهم براى ترغيب به رعايت حقوق انسانهاى ديگر دانسته (نساء، آیه 9) و بر رعايت حقوق انسانهاى ديگر، به عنوان وظيفه نيكوكاران صحه گذاشته (بقره، آیه 236) و بر عنصر تقوا الهی به عنوان زمينه رعايت حقوق انسانهاى ديگر توجه و اهتمام ورزیده است(بقره، آیات 233 و 241 و 282) ؛ اما با این همه برای تضمین اجرای حقوق مردمان به این امور بسنده نکرده و ضمانت اجرایی و الزام آوری به عنوان محاکم قضایی را در نظام سیاسی ولایی سامان داده تا حقوق مردم را این گونه استیفا کرده و حقی ضایع نشود. بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، انسانها، داراى حق دسترسى به قضا و دادرسى عادلانه دارند تا این گونه حقوق خود را استیفا کرده و اجازه ندهند کسی حقوق ایشان را تضییع کند.(نساء، آیات 58 و 105؛ ص ، آیات 21 و 22)

انواع و اقسام حقوق اجتماعی

آموزه های وحیانی قرآن حقوقی را برای امت به عنوان شهروندان نظام سیاسی ولایی بیان کرده است. این حقوق شامل حق حیات، حق آزادی انتخاب عقیده و مذهب، تساوی در حقوق، حق امنیت، حق اخوت، حق ارث، حق حضانت، حق ولایت و مانند آن ها است.

برخی از مهم ترین حقوق اجتماعی که در قرآن برای امت و شهروندان نظام سیاسی ولایی بیان شده عبارتند از:

1. حق اخوت اسلامی: هر مسلمانی نسبت به دیگر مسلمانان از حقی برخوردار است که از آن به حق اخوت اسلامی یاد می شود.(بقره، آیه 220؛ حجرات، آیه 10) برادری اسلامی اقتضائاتی دارد که از جمله مهم ترین آنها می توان به اقدام براى ايجاد صلح و آشتى ميان برادران اسلامی(حجرات، آیات 9 و10)، حسن معاشرت با ايتام مسلمانان(بقره، آیه 220)، طلب مغفرت براى يكديگر(حشر، آیه 10)، اجتناب از غيبت از ایشان(حجرات، آیات 10 و 12)، گذشت از حق قصاص(بقره، آیه 178) و مانند آن ها اشاره کرد. در روایات موارد دیگری نیز برای حق اخوت به عنوان مقتضیات آن بیان شده است؛
2. حق استفاده از اماکن مقدس: هر مسلمانی از حق استفاده از اماکن مقدس و مساجد برخوردار است و کسی نمی تواند او را از ورود به این اماکن محروم کند. از نظر قرآن، حق مساوات در بهره گیری از حرم و مکه و مسجد الحرام میان ساکنان و مسافران مسلمان ثابت است و اهل مکه هیچ برتری بر دیگران ندارند.(حج، آیه 25) بر اساس آیات قرآنی، ساكنان و واردان حرم از حق امنیت برخوردارند و کسی نمی تواند این حق را از ایشان سلب کند.(همان؛ بقره، آیه 125؛ آل عمران، آیات 96 و 97؛ قصص، آیه 57؛ عنکبوت، آیه 67) البته شهروندان غیر مسلمان از امت اسلام حق ورود به اماکن مقدس مسلمانان از جمله مکه و مسجدالحرام و نیز سایر مساجد اسلامی را ندارند و این حق برای آنان ثابت نیست؛ بلکه در صورت مشاهده ورود غیر مسلمان مانند اهل کتاب از شهروندان امت اسلام می تواند از حق طرد و بازدارندگی استفاده کرد.(بقره، آیه 114؛ توبه، آیه 28)
3. حق حضانت: از نظر قرآن، پدر و مادر، داراى حق حضانت بر كودك خويش بوده (بقره، آیه 232 و 233؛ طلاق، آیه 6) وارثان پدر و مادر این حق را به ارث می برند و آنان نیز داراى حق حضانت كودك در صورت فوت والدین خواهند بود.(همان)
4. حق لعان: از دیگر حقوق اجتماعی هر مسلمانی، حق لعان نسبت به همسر است. از نظر قرآن هر یک از همسران در صورتی که از سوی دیگری متهم به زنا شوند، از این حق برخوردارند که یک دیگر را در دادگاه صالح بر اساس شرایط و قواعدی لعن کنند. بر همین اساس، شوهر، داراى حق لعان، در صورت نداشتن گواه براى اثبات اتّهام زنا به همسر خود بوده (نور، آیات 6 و 7)، چنان که زن نیز داراى حق لعان براى رفع حدّ زنا از خود، در صورت اتّهام زنا به وى، از سوى شوهرش است.(نور، آیات 6 تا 9)
5. حق ولایت: حق ولایت شامل ولایت والدین بر فرزندان(بقره، آیه 232 و 233؛ طلاق، آیه 6) هم چنین ولایت وصی میت در تغيير و اصلاح وصيّتهاى ناعادلانه ميّت(بقره، آیه 182) و نیز ولایت متقابل مومنان بر یک دیگر به ویژه در مسایل امر به معروف و نهی از منکر و نصرت و یاری و تعاون و تواصی به حق و صبر (آل عمران، آیه 28؛ نساء، آیات 89 و 139 و 144؛ انفال، آیه 72؛ توبه، آیات 23 و 71؛ عصر، آیه 3) و هم چنین حق ولایت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) بر امت (مائده، آیه 55؛ احزاب، آیات 6 و 36) و مانند آن ها است که از حقوق اجتماعی شهروندی و امت اسلام است.
6. حق پناهندگی: از حقوق اجتماعی هر شهروندی حق پناهندگی برای رهایی از فشار و شکنجه، آزادی در تحقیق و انتخاب عقیده و نیز بهره گیری از حقوق آوارگی است.(نساء، آیه 100؛ انفال، آیات 26 و 72 و 74؛ توبه، آیه 6) از نظر قرآن، آواره‌شدگان به ناحق از وطن، به سبب اخراج و تبعيد، مستحقّ استفاده از اموال فىء و اموال عمومی و بیت المال هستند.(حشر، آیات 7 و 8) هم چنین آواره‌شدگان به ناحق، به وسيله دشمنان، مجاز به اقدام نظامى به نفع خود هستند و می توانند از نیروی نظامی و قدرت شمشیر برای احقاق حق خویش بهره گیرند.(بقره، آیات 191 و 246؛ توبه، آیه 13؛ حج، آیات 39 و 40)
7. حق آزادی: از نظر قرآن حق آزادى عقيده از حقوق ابتدایی همه انسان ها بوده است. (بقره، آیه 256؛ آل عمران، آیه 20؛ یونس، آیه 99؛ کهف، آیه 29؛ انسان، آیه 29 و آیات بسیار دیگر) بی گمان آزادی عقیده پیوندی با حق آزادی اندیشه دارد؛ زیرا بدون آزادی اندیشه نمی توان از آزادی عقیده سخن گفت.(بقره، آیات 219 و266؛ آل عمران، آیه 191 و آیات دیگر)
8. حق ازدواج: از حقوق اجتماعی امت اسلام، حق ازدواج(نساء، آیات 3 و 25) و تعدد زوج برای مردان(نساء، آیات 3 و 129) و حق ازدواج مجدد بر زنان بیوه و مطلقه (بقره، آیات 228 تا 234)
9. حق تجارت و تصرفات مالی و اقتصادی: از حقوق اجتماعی هر مسلمانی آن است که از آزادی عمل اقتصادی و تجارت و بازرگانی برخوردار باشد. در این حق تبعیض جنسیتی جایز نیست و زن و مرد به یکسان از این حق بهره مند می شوند.(نساء، آیه 32 و آیات دیگر)
10. حق تعیین سرنوشت: هر مسلمانی از حق تعیین سرنوشت خود بهره مند است و کسی نمی تواند او را مجبور به انتخاب راهی یا کاری کند. بر این اساس حق رای و انتخاب برای همگان محفوظ است.(آل عمران، آیه 159؛ انفال، آیه 53؛ رعد، آیه 11؛ شوری، آیه 38)
11. حق دفاع: هر انسانی حق دفاع از خود و حقوق را دارا است. پس در صورتی که ظلمی به جان و مال و عرض خود مشاهده کرد حق دارد از خود دفاع کند و به دفع ظالم بپردازد.(حج، آیات 39 و 40)
12. حق مالکیت: حق مالکیت یکی دیگر از حقوق اجتماعی هر مسلمانی است که در قرآن تثبیت شده است. هر کسی بر مال و ثروت خود مالکیت داشته و می تواند هر گونه تصرفی به جز موارد خاص داشته باشد. از همین روست که هر انسانى، داراى حق ملكيّت مشروع است و می تواند از این حق بهره مند شود.(بقره، آیات 188 و 261 و 274 و 279 و آیات دیگر) این حق برای همگان حتی افراد نابالغ نیز ثابت شده است.(نساء، آیات 2 و 6)
13. حق مسکن: از دیگر حقوق اجتماعی هر انسانی، بهره مندی از حق انتخاب مسکن است. بنابراین، کسی نمی تواند این حق را از وی سلب کند و او را از وطن و خانه و کاشانه اش آواره سازد.(بقره، آیات 84 و 246؛ حج، آیه 40)

در آیات قرآنی از انواع حقوق اجتماعی مانند حق همسایگی، حق گردشگری، حق تعلیم و تربیت، حق بهداشت، حق محیط زیست سالم، حق دادرسی ، حق فقیران و نیازمندان، حق مهمان، حق میزبان، حق مهاجران و مانند آن ها سخن به میان آمده و شرایط و حدود و قواعد هر یک بیان شده است.