اعتقادی - کلامیعرفانمعارف قرآنی

جايگاه و نقش چشم در زندگي

چشم و بينايي يكي از مهمترين ابزارهاي شناختي انسان به شمار مي رود كه به وسيله آن مي تواند درك درست و شناختي ژرف و واقع بينانه از هستي داشته باشد.

اما عده اي با كوته بيني و عدم تأمل در حقايق جهان پيرامون خود، عملا زاويه ديدي ناصحيح براي خويش فراهم مي كنند كه از آن به پرده پندار ياد مي شود و انسان با اين پرده كشي برروي ابزار شناختي خود در حقيقت در دام كوري مي افتد و ناتوان از ديدن مي شود. در مقاله حاضر نويسنده با تشريح اهميت چشم و بصيرت از ديدگاه قرآن، راههاي استفاده صحيح از ابزارهاي شناختي را بيان كرده و به موضوع امكان تصرف در چشمها مي پردازد. با هم آن را از نظر مي گذرانيم:
چشم و گوش، ابزارهاي شناخت هستي
چشم يكي از آيات الهي است كه پس از گوش نقش مهمي را در زندگي انساني ايفا مي كند. اگر دو عضو چشم و گوش را از زندگي بشر حذف كنيم، با انساني مواجه خواهيم شد كه هيچ گونه توانايي شناختي و عملياتي نخواهد داشت. انسان با اين دو ابزار مي تواند با محيط بيرون خود ارتباط برقرار كند و شناخت جامع و كاملي از هستي بدست آورد. هرچند كه گوش به عنوان ابزار شنوايي، مهم ترين ابزار ارتباطي انسان با محيط بيرون مي باشد و قرآن نيز آن را بر بينايي مقدم داشته است ولي نمي توان ارزش چشم را در حوزه تفكري و شناختي بشر ناديده گرفت و از اهميت آن كاست.

انسان با زبان و بيان مي تواند دريافت ها و شناخت هاي خويش را به ديگري منتقل كند و تجربيات و كشفيات خود را به عنوان ميراث علمي و فرهنگي به نسل هاي ديگر انتقال دهد.
قرآن در آيات بسياري با ياد كرد چشم و بينايي به عنوان ابزاري مهم در زندگي بشر و نعمتي بزرگ، مي كوشد تا انسان را به ارزش و جايگاه بينايي توجه دهد.
در آيه 46 سوره انعام با مقايسه نعمت بينايي با ديگر نعمت هاي خدادادي بر اهميت آن تأكيد مي كند و از بشر مي خواهد كه سپاسگزار آن باشد. (نحل آيه 78 و مومنون آيه 78 و سجده آيه 9)
چشم به عنوان ابزار شناختي مطرح است و كساني كه نتوانسته و يا نخواسته اند از آن براي شناخت موقعيت خود و خدا در هستي بهره گيرند مورد سرزنش و عتاب قرآن قرار مي گيرند.(بقره آيه 7)
كساني كه با فروبستن چشم بر حقايق و ناديده گرفتن عناصر موثر در هستي مي كوشند تنها محيط پيراموني خويش را با همه نواقص بپذيرند و به آن اصالت بخشند به عنوان كساني ياد مي شوند كه پرده بر چشمان خويش گذاشته اند و نسبت به هستي از پس عينك پرده پوش مي نگرند.
بسيار ديده ايد كه انسان ها براي رهايي از سوزش و تندي شديد آفتاب، عينك هاي رنگين و يا سياه بر چشم مي گذارند. اينان جهان پيراموني خويش را طور ديگر مي نگرند. برخي براي رهايي از ديدن حقيقت چنين پرده هايي را بر چشمان خويش مي نهند تا جهان را وارونه بنگرند و نسبت به آن شناختي از اين زاويه ديد پيدا كنند.
به نظر مي رسد آن چه در آيه 7 سوره بقره به عنوان غشاوه و پرده بر چشم عنوان شده همان زاويه ديدي است كه انسان با ايجاد بينش و نگرش پيش ساخته از خود مي كوشد تا جهان را از آن بنگرد. اين گونه است كه زاويه ديد وي به شكل پرده اي از پندار نادرست در جلوي چشم شخص قرار مي گيرد و موجب مي شود تا شخص از اين زاويه ديد به تحليل و تبيين و تجزيه هستي و موقعيت خود بپردازد و نتواند به شناختي درست دست يابد.
كوري حقيقي انسان
در تحليل قرآني اين گونه بازي با چشم و توانايي شناختي آن در حكم كوري است و اشخاصي كه با ايجاد زاويه ديدي خاص پرده اي از پندار نادرست برروي ابزار شناختي خود مي نهند در حقيقت در دام كوري افتاده اند و ناتوان از ديدن هستند؛ زيرا آن چه را كه به ظاهر از راه چشم پرده نهاده شده، مي نگرند ديدن نيست و شناختي كه از راه آن به دست مي آيد شناخت نمي باشد. خداوند چنين افرادي را متهم به عدم بازگشت به حق و شناخت درست از هستي و موقعيت خود و خدا مي كند؛ زيرا آنان در جهل مركب و يا غفلتي قرار گرفته اند كه با زاويه ديد و پرده پندار خويش ايجاد نموده اند.(بقره آيه 171)
قرآن تبيين مي كند كه چنين اشخاصي از فقه يعني درك درست و عميق و فهم كامل برخوردار نخواهند بود؛ زيرا پيش از آن كه از ابزارهاي شناختي براي درك و فهم درست محيط و خود و خدا بهره گيرند، آن را با پرده پندار خويش پوشيده اند و نمي توانند با قلب و عقل خود به فهم عميق و ژرف دست يابند. قرآن اين گونه اشخاص را داراي عقل و قلبي مي داند كه ناتوان از فهم دقيق و عميق مي باشند و نمي توانند شناخت درستي پيدا كنند، زيرا ابزارهاي شناختي آنان ناقص و يا بسته است و زاويه ديد خاص ايشان موجب شده تا حقايق نادرست و ناقص را فهم كنند (اعراف آيه 179) از اين رو خداوند در آيه 195 سوره اعراف اين افراد را فاقد عنصر بصيرت بر مي شمارد؛ زيرا بصيرت به معناي بينايي واقعي و درست چيزها چنان كه هست مي باشد. در حقيقت آنان از هر چيزي شناختي ناقص و يا نادرستي دارند و ميان ذهن و عين تطابق نيست تا قضايايي كه عقل و قلب حكم بدان ها مي كند درست و صادق باشد. اين گونه است كه آنان در تحليل خويش نيز افرادي كاذب و دروغگو مي شوند و نمي توانند صادق در شناخت و بيان و ايجاد حكم و گزاره هاي خبري باشند.
اين ناتواني به جهت همان زاويه ديد (پرده پندار) و ضعفي ايجاد شده است كه در هرمونيتك از آن سخن به ميان مي آيد و به عنوان پيش فرض هاي شناختي مورد ترديد و تشكيك قرار مي گيرد.
تزكيه راه صحيح براي اصلاح زاويه ديد
خداوند از مومنان مي خواهد تا براي رهايي از اين مشكل و چالش شناختي، خود را تزكيه و پاك سازند و با بهره گيري از فطرت سالم ابزارهاي شناختي چون گوش و چشم به عنوان ابزارها و منابع اطلاعاتي و شناختي، توانايي درك خود را از هستي و خود و خدا بالا ببرند. تشويق و ترغيب خداوند به نگاه و تامل در هستي به اين معناست كه انسان مي بايست از اين ابزارهاي شناختي به درستي بهره گيرد.
بسياري از اختلافات شناختي و علمي و روشي و هدفي از آن رو پديد مي آيد كه به درستي از ابزارهاي شناختي و منابع آن استفاده نشده است. اگر انسان به درستي از بينايي خويش بهره گيرد و به محيط و هستي بنگرد در مي يابد كه هيچ گونه تفاوت و اختلافي نيست و آن چه تفاوت ناميده مي شود برخاسته از پرده پندار (هرمونيتك) و زاويه ديدي است كه انسان از پيش براي خود فرض كرده است.
بنابر اين اگر انسان بارها و بارها به حقايق هستي به درستي بنگرد مي تواند به آساني به عدم وجود تفاوت در هستي برسد و دريابد كه حقايق هرگز دوگانه و متفاوت و متضاد نيستند و در هر نگاهي نه تنها تفاوتي پديد نمي آيد بلكه همواره حقيقتي واحد تجلي مي كند. (ملك آيه 3 و 4)
قرآن با گزارش علت سقوط قوم عاد توضيح مي دهد كه عدم استفاده ايشان از چشم و ديگر ابزارهاي شناختي، مهم ترين عاملي بود كه آنان را د رگمراهي قرارداد و در نهايت دچار نيستي و نابودي گرداند. (احقاف آيه 25 و 26)
قرآن توضيح مي دهد كه خداوند براي اين كه انسان از موقعيت خود و خدا و هستي شناختي درست به دست آورد از همان آغاز تولد و پس از بيرون آمدن از زهدان مادر اين امكان براي وي فراهم شده است كه به ابزارهاي مهم شناختي شنوايي و بينايي دست يابد.
انسان از همان آغاز تولد امكان شنيدن از راه گوش را مي يابد و گوش و شنوايي، نخستين ابزارهاي شناختي وي به كار مي افتد و آن گاه پس از مدتي كوتاه، چشم نيز باز مي شود و ابزار شناختي بينايي ايجاد مي شود. البته قدرت شنوايي انسان به گونه اي است كه از همان آغازين لحظات تولد به كار مي افتد و انسان مي تواند بشنود هر چند كه در تشخيص جهت صدا اشتباه مي كند ولي اين امر مدت كوتاهي بطول مي كشد به سرعت از ميان مي رود اما از آن جايي كه بينايي، ابزاري مهم تر و كاربردي تر در تشخيص است نيازمند فرآيندي است تا به تكامل برسد و بتواند رنگ ها را تشخيص دهد.
به هر حال آگاهي انسان از طريق ديدن محيط و خود و خدا از زمان تولد در انسان آغاز مي شود و اين امكان به قدرت الهي درا نسان نهاده شده است كه بتواند از آن بهره مند شود. (نحل آيه 78)
قرآن براي چشم چنان ارزش و اهميتي قايل است كه آن را ملك خداوند مي داند و به انسان يادآور مي شود كه قدر اين نعمت را بداند و اين كه مالك واقعي آن خداوند است (انعام آيه 46
و يونس آيه 31) هدف از اين تأكيد بر مالكيت از آن روست تا انسان خود را بازشناسد و بداند كه چگونه مي تواند از اين ابزار كه مالك حقيقي آن خداوند است بهره مند گردد و ارزش و اهميت آن را براي شناخت خدا بشناسد. به سخن ديگر هدف از اين تأكيد آن است كه انسان از نعمت هايي چون ابزارهاي شناختي براي شناخت خدا و جايگاه وي در هستي استفاده كند و از آن براي امور ناپسند و دور از ارزش و بي اهميت بهره نگيرد؛ زيرا كسي كه بر اين باور است خداوند مالك ابزارهاي شناختي وي است و مي بايست پاسخ گوي مالك وي باشد مي كوشد به درستي از آن استفاده كند و در راه شناخت خدا و راه هاي رسيدن به او از آن بهره گيرد.
تصرف در چشم
اكنون كه جايگاه چشم و قوه بينايي در حوزه شناختي دانسته شد و اين كه خداوند چرا و چگونه مالك آن است؛ به خوبي روشن مي شود كه خداوند چگونه و به چه هدفي مي تواند در چشم ديگران تصرف كند.
خداوند در آيه 13 سوره آل عمران از دو تصرف خود در چشمان كافران در جنگ بدر سخن گفته است. در تصرف نخست كه پيش از جنگ انجام شد كافران، مؤمنان را از نظر شمار بسيار اندك يافتند به گونه اي كه ترغيب شدند به آنان يورش برند و كارشان را يكسره كنند.
در تصرف دوم كه در هنگامه كارزار و در ميدان جنگ رخ داد كافران، شمار مؤمنان را كه در واقع بسيار اندك تر از كافران بودند، دوبرابر ديدند به گونه اي كه ترس و رعب در دلهايشان افتاد و تسلط خود را بر نفس و ميدان كار از دست دادند.
در اين تصرفات كه به دو گونه متضاد رخ داد، كافران در بار نخست مؤمنان را به گونه اي و در بار دوم به گونه اي ديگر ديدند. اين مسأله نشان مي دهد كه تصرفات خداوند به گونه اي بوده است كه آنان ناتوان از تشخيص حق از باطل و درست از نادرست شده اند. اين گونه تصرف هرچند كه در چشم و قوه بينايي آنان انجام شد اما تأثير خود را در شناخت و بينش و نگرش آنان به جا گذاشت و واكنش هاي متفاوتي را سبب شد.
آيه مذكور به خوبي روشن مي كند كه چگونه ابزارهاي شناختي مي تواند دست خوش تصرف شود و آثار آن در بينش و نگرش و واكنش ها خود را نشان دهد. در حقيقت نقصي كه در ابزار شناختي رخ مي دهد موجب مي شود تا انسان در تحليل درست حق بازماند و در نتيجه آن گرايش و نگرش وي نيز نادرست و بيرون از صدق و واقعيت و حقيقت از آب درآيد.
هرچند در اين آيات سخن از تصرف خداوند در چشم و بينايي كافران است به گونه اي كه آنان را با مشكل شناختي و تحليلي و تبييني و در نتيجه نگرشي و گرايشي و واكنشي مواجه ساخت و سبب شكست و ناكامي كافران و پيروزي مؤمنان شد. اما به اين نكته نيز اشاره شده است كه تصرفات در حوزه چشم و بينايي نه تنها امكان پذير است و حتي واقع شده است بلكه مي تواند اين تصرفات آثار مهمي در زندگي بشر به جاي گذارد. البته ريشه اين تصرف را مي بايست در مالكيت خداوند و بازگشت همه امور به سوي خدا دانست (انفال آيه 44 و انعام آيه 46 و يونس آيه 31) البته هستند كساني ديگر كه امكان اين گونه تصرفات را فراهم مي كنند و يا خود با در پيش گرفتن رفتار و اعمالي بر چشم خويش پرده مي گذارند و امكان ديدن درست اشيا و پيرامون را از خود سلب مي كنند و يا به ديگري اجازه مي دهند تا در چشمان ايشان تصرف كند. چنان كه جادوگران و ساحران فرعوني در چشمان مردمان بني اسرائيل و كساني كه در حشر آن روز در ميدان گرد آمده بودند تصرف كردند. (اعراف آيه 116) و يا كافران مكه زماني كه گشايش درهاي آسمان را ديده بودند مدعي شدند كه چشمان ايشان مسحور شده است. (حجر آيه 14 و 15)
در تحليل قرآني، عواملي چون گمراهي و پيروي از اعمال و رفتار ناپسند و بيرون از دايره دين موجب مي شود تا چشم از ديدن حقايق محروم گردد و از سوي دشمنان مورد تصرف قرار گيرد و در دام شيطان افتد. اين همان چيزي است كه گاه از آن به مهرشدن چشمان ياد مي شود؛ زيرا انسان با غفلت كامل خويش قواي ادراكي خود را مي بندد و بر ابزارهاي شناختي مهر مي زند. بنابراين، گونه ديگري از تصرف از سوي انسان پديد مي آيد كه تصرفات ناخوشايندي است و انسان را در جايگاه ضلالت قرار مي دهد. (نحل آيه 108)
قرآن از وارونگي چشمان و مشركان طغيانگر سخن مي گويد كه از سوي خداوند انجام مي شود؛ زيرا آنان با رفتارها و كردارهاي خويش درهاي بينشي و نگرشي خود را بسته اند و حقايق را وارونه مي نگرند. به اين معنا كه مشركان به جاي آن كه خداوند و حق را بنگرند خدايان باطل را مي بينند و از پس ظاهر به حقيقت در نمي آيند. آنان از آن جايي كه هستي را وارونه جلوه مي دهند، در يك فرآيندي به دام وارونگي مي افتند و ديگر نمي توانند از آن رهايي يابند. (انعام آيه 108 و 110) اين نيز نوعي ديگر از تصرف در چشم است كه نتيجه رفتار و كردار و بينش خود آدمي است.
البته تصرفات چشمي و بينايي غير از مسأله خطا در ديدن است، آنگونه كه خداوند از ديدار ملكه سبا از قصر حضرت سليمان(ع) گزارش مي كند. (نمل آيه 44) ولي به نظر مي رسد كه اين خطا امري طبيعي نبوده بلكه برخاسته از بينش و نگرش وي بوده است كه موجب شد او، انساني حس گرا شود و تنها ظاهر را ببيند و به بصيرت نرسد؛ زيرا خورشيدپرستي ملكه سبا كه ريشه در حس گرايي و ظاهرگرايي وي داشت و نتوانسته بود با برخورداري از بصيرت و بينايي و تأمل دقيق به باطن امور دست يابد، موجب شده بود تا در تشخيص ظاهر از باطن باز ماند و خطاي باطني وي به خطاي باصره نسبت داده شود.
انسان هايي كه خود را گرفتار ظاهر مي كنند و در امور تأمل نمي كنند و بصيرت نمي ورزند دچار توهمي مي شوند كه از آن به خطاي باصره ياد مي شود.
به هر حال خطاي ملكه سبا را مي بايست به تصرفاتي نسبت داد كه خود وي موجب و عامل آن بوده است. بنابراين مي تواند به عنوان نمونه اي از تصرفات چشمي مطرح باشد كه موجب مي شود انسان به شناخت درست و كامل و واقع بينانه اي از هستي و پيرامون نرسد. اين همان امري است كه امروزه در علم هرمونتيك از آن به عنوان خطاي زاويه ديد نام برده مي شود.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا