جاسوسی در نظام سیاسی ولایی

بسم الله الرحمن الرحیم

جاسوسی به معنای خبرپرسی و کشف رازها و اسرارهایی مربوط به دیگری یا جوامع دیگر در راستای بهره گیری از آن یکی از فعالیت هایی است که در طول تاریخ برای حفظ امنیت خودی و ایجاد بحران امنیتی برای دشمن و ضربه زدن به او انجام گرفته و می گیرد.

یک نظام سیاسی در حوزه سیاست داخلی و خارجی خود نیازمند مجموعه ای از فعالیت های اطلاعاتی است که از جمله آن ها جاسوسی است. نظام سیاسی ولایی نیز در داخل نیازمند عیون و چشمانی تیزبین و بیداری است که رفتار کارگزاران حکومتی و فعالیت های گروه ها و مجموعه ها و محافل نجوا را زیر نظر قرار داده و با نفوذ در میان آن ها اطلاعات درست و به هنگامی را تهیه و در اختیار رهبری و مدیریت نظام سیاسی ولایی قرار دهد؛ هم چنین باید جاسوسانی را در میان غیر خودی از دشمن و غیر دشمن داشته تا تحرکات آنان را شناسایی و گزارش کنند.

مفهوم شناسی جاسوسی

واژه جاسوسی از «ج س س» مضاعف عربی گرفته شده است. این واژه به معنای بحث و فحص حسّی همانند گرفتن نبض و ضربان آن همراه با مسّ کردن با دست است. هم چنین این واژه درباره کسی به کار می رود که با دست کشیدن به چیزها در تاریکی راه خویش را می یابد. امروز این واژه هم چنین درباره تلاش برای کسب اطلاعات از افکار عمومی به کار می رود که همراه با نوعی حرکت در تاریکی جهالت از اندیشه ها و گرایش های مردم با استفاده از همه ابزارهای حسی است. در حقیقت فعالیتی است که می تواند افکار و اندیشه ها وگرایش های مردم را شناخت و به دست آورد و کسب خبر حسی کرد که قابل اعتماد و اطمینان است.

کسی که نبض دیگری را در دست می گیرد و لمس می کند، تلاش می کند تا با شناخت و معرفت از نبض و ضربان قلب، وضعیت پزشکی از سلامت و بیماری را دریابد. پس جَسَّ الأخبار و تَجَسُّس از آن، به معنای تفحص و بررسی حسی از آن برای رسیدن به حقیقت و واقعیتی است و جاسوس از همین ریشه گرفته شده است. بنابراین، جاسوسى به معنای خبرپرسى و عملی که شخص جاسوس انجام می دهد.( لغت‌نامه، دهخدا، ج‌5، ص‌6458‌، «جاسوسى».)

اما جاسوسی در اصطلاح، به معنای گردآورى پنهانى اطّلاعات و اسرار نظامى، امنیتی، سياسى، اقتصادى يا صنعتى، با عناوين غير واقعى و پنهانى به نفع يكى از دو طرف درگيرى است.( فرهنگ علوم سياسى، ص‌141، «جاسوسى»)

در آیات قرآنی واژگانی چون سماعون(مائده، آیه 41؛ توبه، آیه 47)، و جمله‌هاى مانند «تسرّون إليهم بالمودّة»(ممتحنه، آیه 1)، «تلقون إليهم بالمودّة»(همان)، « يَسَّمَّعُونَ» (صافات، آیه 8) و مانند آن ها برای بیان این مفهوم اصطلاحی به کار رفته است.

باید توجه داشت واژه «تجسس» در خبرگیری از مسایل شخصی و حریم خصوصی افراد و اموری نابهنجار و خطا و گناه به کار می رود(حجرات، آیه 12) ؛ چنان که «تحسس» نیز خبرگیری از مسایل شخصی و خصوصی ولی مثبت به کار رفته است. تحسس به معنای بررسی و اطلاع گیری به نحوی است که حس در آن دخالت مستقیم داشته باشد و شخص به چشم خویش و حواس درباره آن اطلاعات کسب کند؛ چنان در مساله تحمل شهادت و گواهی گفته شده که باید این اطلاعات شاهد بر اساس «حس» باشد، نه «حدس» یا اخباری از غیر موثق. حضرت یعقوب(ع) از فرزندان می خواهد تا اطلاعاتی از حضرت یوسف(ع) را به دست آورند که بر اساس حس باشد. از همین رو واژه تحسس را به کار برده است.(یوسف، آیه 87)

انواع جاسوسی و احکام آن

از آیات قرآنی به دست می آید که جاسوسی دارای انواع و اقسامی چند است؛ زیرا این جاسوسی گاه به نفع نظام و گاه علیه آن انجام می شود؛ چنان که جاسوسی ممکن است نسبت به نظام سیاسی یا نسبت به اشخاص و گروه ها باشد. هم چنین ممکن است جاسوسی نسبت به مسایل نظامی، یا اقتصادی یا علمی و مانند آن ها باشد. بنابراین می توان اقسام و انواعی را برای جاسوسی از نظر اهداف مد نظر مطرح کرد که شامل موارد زیر می شود:

1. جاسوسی علیه نظام سیاسی ولایی: گاه ممکن است اشخاصی از امت و یا دشمنان علیه نظام سیاسی ولایی جاسوسی کنند و اطلاعات و اخبار در حوزه های گوناگون را جمع آوری و در اختیار دشمنان نظام سیاسی ولایی قرار دهند. از نظر آموزه های وحیانی قرآن، جاسوسی علیه نظام سیاسی ولایی جرم و گناه است که مجازات دنیوی و اخروی را به دنبال دارد؛ خداوند به صراحت در قرآن بیان می کند جاسوسى براى دشمنان ، موجب قرار گرفتن جاسوس در شمار ظالمان و ستمگران است(توبه، آیه 23؛ مجمع‌البيان، ج‌5‌-‌6‌، ص‌25) بنابراین، احکام ظالم بر آنان بار می شود و در قیامت به عنوان ظالم در دوزخ خواهند بود. البته ممکن است این جاسوسان مستقیم در خدمت دشمنان قرار نگیرند، بلکه اطلاعات جاسوسی خود را به شهروندان منافق از امت انتقال داده و آنان به دشمنان منتقل کنند یا خود برای مقاصد منافقانه خویش بهره برند؛ چنان که برخی از امت در صدر اسلام این گونه عمل کرده و مورد توبیخ و مواخذه و سرزنش خداوند قرار گرفته اند. این مطلب در آیه 47 سوره توبه بیان شده است. مقصود از «فيكم» در آیه مورد نظر، رزمندگان جنگ تبوك است؛ چنان که مراد از «سمّاعون لهم» جاسوسانى که براى منافقان فعالیت می کردند.(مجمع‌البيان، ج‌5‌-‌6‌، ص‌55) پس امت اسلام باید مواظب باشد تا در دام منافقان نیافتد و برای آنان جاسوسی نکند. از نظر قرآن، جریان های نفوذی جریان خطرناکی است که در خدمت دشمنان عمل می کند. این جریان نفوذ ممکن است در قالب شهروندانی از امت اسلام چون منافقان و اهل کتاب به ظاهر مدعی شهروندی باشند؛ ولی در باطن در خدمت دشمنان و علیه نظام سیاسی ولایی عمل کنند. (مائده، آیه 41؛ مجمع‌البيان، ج‌3‌-‌4، ص‌301) از جمله نفوذی هایی که در بیت رهبری نظام سیاسی راه یافتند، می توان به همسران لوط و نوح علیهما السلام اشاره کرد. خداوند در آیه 10 سوره تحریم از جاسوسى همسر نوح و لوط ، با گزارش اخبار محرمانه آن حضرات و مؤمنان، به دشمنان و كافران سخن به میان آورده است. به هر حال خداوند در آیات قرآنی به کرات و مرات از هر گونه جاسوسی علیه امت و نظام سیاسی ولایی نهی کرده (انفال، آیه 27؛ توبه، آیه 23؛ ممتحنه، آیه 1) و به منافقان و شهروندان اهل کتاب خود هشدار می دهد تا علیه امت اسلام و نظام سیاسی ولایی جاسوسی نکنند؛ زیرا موجب خواری در دنیا و عذاب در آخرت افزون بر مجازات ها و کیفرهای دیگر است.(ممتحنه، آیه 13؛ آل عمران، آیه 28 و روایات تفسیری)
2. جاسوسی علیه امت اسلام: گاه ممکن است شهروندی از امت اسلام یا دشمنان علیه نظام سیاسی جاسوسی نکند، ولی اطلاعاتی را از شهروندان امت اسلام برای پیشبرد مقاصد دشمنان فراهم آورده و در اختیار دشمنان قرار دهد. از نظر آموزه های وحیانی قرآن، چنین جاسوسی نیز همانند جاسوسی علیه نظام سیاسی ولایی جرم و در بردارنده مجازات و کیفر دنیوی و اخروی است(ممحنه، آیه 1؛ توبه، آیه 47)؛
3. جاسوسی نظام سیاسی ولایی از امت: از نظر قرآن، نظام سیاسی ولایی می تواند برای حفظ امنیت عمومی و تامین آن، از شهروندان در چارچوب قوانین و مقرراتی جاسوسی کند و اطلاعاتی را برای حفظ و دفاع از نظام سیاسی و امت از طریق جاسوسی به دست آورد. این جاسوسی نسبت به امت با توجه به وجود شهروندانی از منافقان و اهل کتاب لازم و ضروری است؛ زیرا اینان در مسیری حرکت می کنند که احتمال خیانت به امت و نظام سیاسی ولایی در آنان تقویت می شود. دلبستگی و گرایش های قومی و مذهبی و مانند آن ها موجب می شود که گاه خواسته و ناخواسته اطلاعاتی را در اختیار دشمنان قرار دهند؛ افزون بر این که گاه در خود نظام سیاسی رخنه و نفوذ می کنند و زمینه تغییر رفتار و اهداف را موجب می شوند. هوشیار نظام سیاسی ولایی و امت اسلام نسبت به این جریان ها می تواند موجب تامین امنیت عمومی و حفظ حتی همین شهروندان از رفتارهای خطرناک علیه خود و دیگر شهروندان باشد. در آیات قرآنی بیان شده که جریان های نفوذی و دشمنان نهانی هر آینه در کمین امت و نظام سیاسی ولایی هستند و محافل و جلسات نجوایی را راه اندازی می کنند تا به اهداف شوم خویش را جامه عمل بپوشانند. خداوند درباره این گروه هایی که در خدمت مقاصد دشمن در میان امت زندگی می کنند می فرماید: نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ يَسْتَمِعُونَ إِلَيْكَ وَإِذْ هُمْ نَجْوَى إِذْ يَقُولُ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُورًا ؛ هنگامى كه به سوى تو گوش فرا مى دارند ما بهتر مى‏ دانيم به چه منظور گوش مى‏ دهند و نيز آنگاه كه به نجوا مى ‏پردازند وقتى كه ستمگران گويند جز مردى افسون‏شده را پيروى نمى ‏كنيد.(اسراء، آیه 47) و یا در جایی دیگر می فرماید: أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نُهُوا عَنِ النَّجْوَى ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَيَتَنَاجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِيَتِ الرَّسُولِ وَإِذَا جَاءُوكَ حَيَّوْكَ بِمَا لَمْ يُحَيِّكَ بِهِ اللَّهُ وَيَقُولُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ لَوْلَا يُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِمَا نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ يَصْلَوْنَهَا فَبِئْسَ الْمَصِيرُ ؛ آيا كسانى را كه از نجوا منع شده بودند، نديدى كه باز بدانچه از آن منع گرديده‏ اند، برمى‏ گردند؛ و با همديگر به منظور گناه و تعدى و سرپيچى از پيامبر محرمانه گفتگو مى كنند؛ و چون به نزد تو آيند، تو را بدانچه خدا به آن شيوه سلام نگفته، سلام مى‏ دهند و در دلهاى خود مى‏ گويند: چرا به آنچه مى‏ گوييم خدا ما را عذاب نمى ‏كند؟ جهنم براى آنان كافى است. در آن درمى ‏آيند و چه بد سرانجامى است. (مجادله، آیه ۸) به هر حال، برای حفظ امت از جریان های نفوذی و جاسوسان و تحرکات آنان باید نظام سیاسی ولایی مجموعه کارآمد از نفرات و تجهیزات را برای حفاظت از هر گونه تهدید امنیتی داخلی و خارجی بسیج کند که جاسوسی از جمله آنها است. هم چنین از عملکرد حضرت سلیمان نبی(ع) به دست می آید که جاسوسی به ویژه از کارگزاران نظام سیاسی لازم و ضروری است تا ایشان از امکانات و قدرت خویش سوء استفاده نکنند و در مسیر نادرست و غلط قرار نگیرند و باید مجازات سخت و سهمگینی نیز برای این افراد در نظر گرفته شود.(نمل، آیات 20 و 21) امیرمومنان امام علی(ع) نیز عیون و چشمانی را به کار گرفته بود تا نسبت به کارگزاران جاسوسی و اطلاعات جامعی از آنان گردآوری و در اختیار رهبری نظام قرار دهند. شبکه بازرسی مخفی و علنی حکومت علی(ع)، همه رفتار امت و کارگزاران را زیر نظر داشت و اطلاعات دقیقی از اوضاع امت و کشور و کارگزاران در اختیار حکومت و حاکمان قرار می داد. در چند جای نهج البلاغه و دیگر کتب، نامه هایی است که امام علیه السلام برای عاملانش در شهرها و کشورهای مختلف می نویسد. در این نامه ها و دستور عمل های کاری ایشان از واژه «عین: جاسوس» یا «عیون: جاسوسان» استفاده می کند. گاه خود می نویسد: جاسوسانم برایم خبر آورده اندکه تو (ای والی و ای حاکم) چنین و چنان کرده ای؟( نهج البلاغه، نامه 33: « فَإِنَ‏ عَيْنِي‏ بِالْمَغْرِبِ كَتَبَ إِلَي‏… »؛ بحارالانوار، ج 33، ص141: «فَقَدْ أَنْبَأَتْنِي‏ عُيُونِي وَ أَتَتْنِي الْكُتُب‏…».) در عهدنامه اش، به مالک اشتر فرمان می دهد که به عنوان یک تدبیر مدیریتی، جاسوسانی امین برگزیند. («وَ ابْعَثِ‏ الْعُيُونَ‏ مِنْ‏ أَهْلِ‏ الصِّدْقِ‏ وَ الْوَفَاءِ عَلَيْهِمْ فَإِنَّ تَعَاهُدَكَ فِي السِّرِّ لِأُمُورِهِمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِعْمَالِ الْأَمَانَةِ وَ الرِّفْقِ بِالرَّعِيَّةِ وَ تَحَفَّظْ مِنَ الْأَعْوَانِ فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ يَدَهُ إِلَى خِيَانَةٍ اجْتَمَعَتْ بِهَا عَلَيْهِ عِنْدَكَ أَخْبَارُ عُيُونِكَ اكْتَفَيْتَ بِذَلِكَ شَاهِداً فَبَسَطْتَ عَلَيْهِ الْعُقُوبَةَ فِي بَدَنِهِ وَ أَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَل»؛ نهج البلاغه، (صلی الله علیه و آله و سلم) 430، ک 53.؛ و نیز نگاه کنید: ص416، ک 45؛ نهج البلاغه، ص462، ک 53؛ دعائم الاسلام، ج 2، ص 532 – مستدرک الوسائل، ج 17، ص403.)
4. جاسوسی از دشمنان امت و نظام سیاسی: هم چنین بر نظام سیاسی ولایی است که اطلاعات کامل و جامعی از دشمنان در اختیار داشته باشد و در میان دشمنان جاسوسان را قرار دهد. بنابراین، در راستای تامین امنیت عمومی و محافظت از نظام سیاسی ولایی و امت اسلام، لازم و بایسته است تا جاسوسی از دشمنان انجام گیرد. در آیات قرآنی گزارش شده که افرادی در خدمت رهبری و نظام سیاسی ولایی هماره به جاسوسی اشتغال داشته اند. از جمله مهم ترین گزارشهای تاریخی دراین زمینه، گزارش قرآن از جاسوسى مؤمن آل‌فرعون به نفع موسى عليه السلام با خبر دادن طرّاحى قتل وى در بين فرعونيان است.(قصص، آیه 20) این گزارش جاسوسی موجب حفظ جان رهبری نظام سیاسی از مرگ شد. هم چنین قرآن از جاسوسی غیر انسان ها به نفع نظام سیاسی ولایی گرازش داده است. در آیات سوره نمل گزارش شده که هدهد از پرندگان به جاسوسی می پرداخته و حتی به طور رسمی برای جاسوسی به کشور دشمن و دربار آنان گسیل می شود. تعبیر قرآنی : فَانظُر ماذا يَرجِعون؛ به خوبی بنگر و دقت کن چه واکنشی نشان می دهند؟(نمل، آیه 28) خود گواه روشنی از جاسوسی به نفع نظام ولایی علیه دشمنان است؛ زیرا هدهد گزارشی کامل از واکنش ها و کنش های آنان ارایه داده وپیش از آمدن آنان با هدایا به نزد رهبری نظام سیاسی، آن حضرت(ع) از همه ابعاد طرح و برنامه دشمنان آگاهی یافته بود.

آثار و کیفر جاسوسی علیه نظام ولایی و امت اسلام

اگر کسی برای دشمنان از منافقان و کافران، جاسوسی کرد، باید بداند که از نظر قرآن به عنوان خائن و ظالم شناخته می شود. خداوند در آیات قرآنی به این آثار جاسوسی اشاره می کند تا این گونه اهمیت و آثار مخرب جاسوسی را به مسلمانان گوشزد کند. از جمله این آثار عبارتند از:

1. ظلم و ستم: از نظر قرآن جاسوسی به نفع دشمنان و علیه نظام سیاسی ولایی و امت اسلام، شخص را از عدالت خارج کرده و جزو ظالمین و ستمگران قرار می دهد(توبه، آیات 23 و47)؛
2. خیانت: کسی که جاسوسی می کند در امانت الهی که همان اسرار نظام سیاسی و امت است، خیانت کرده است و شخص در زمره خائنان در می آید(انفال، آیه 27)؛
3. گمراهی : از نظر قرآن جاسوسى براى كافران، موجب گمراهى از صراط مستقيم است.(ممتحنه، آیه 1) باید توجه داشت که جمله «تلقون إليهم بالمودّة» در این آیه به معنای بیان اخبار و اسرار پيامبر صلى الله عليه وآله به عنوان رهبر نظام سیاسی ولایی به دشمنان است که تنها این اخبار و اسرار را شخص به دليل مودّتى كه بين ایشان و مشركان است به آنان مى‌رساند. در شان نزول آیه آمده که آيه درباره «حاطب‌بن‌ابى‌بلتعه» است كه آماده‌شدن پيامبر صلى الله عليه وآله و امت اسلام براى جنگ با مشركان را به آنان نوشت و دشمنان را از حمله قریب الوقوع امت اسلام به رهبری پیامبر(ص) آگاه کرد. (مجمع‌البيان، ج‌9‌-‌10، ص‌405)
4. اندوه و حزن رهبری: از جمله آثار جاسوسی علیه نظام سیاسی ولایی، ایجاد حزن و اندوه در رهبری امت می شود؛ زیرا رهبری امید ندارد تا امت نسبت به نظام سیاسی ولایی خیانت و ظلم روا داشته و اطلاعات و اسرار امنیتی را در اختیار دشمنان یا دوستان دشمنان قرار دهد. باید توجه داشت که ایجاد اندوه و حزن در پیامبر(ص) و رهبری ولایی خود گناهی بزرگ و از مصادیق مشقت افکنی و اذیت و آزار ایشان است.(مائده، آیه 41 و آیات دیگر) در تفاسیر در ذیل آیه آمده است که منظور از «سمّاعون» همانا منافقان و نیز يهودیانی بودند که به عنوان شهروندان در میان امت اسلام در مدینه زندگی می کردند؛ و مقصود از «لقوم آخرين» يهوديان خيبر است كه در حضور پيامبر صلى الله عليه وآله نبودند؛ ولی منافقان و گروهى از يهوديان براى‌شان جاسوسى مى‌كردند و اطلاعات نظام سیاسی و امت را به این دسته از دشمنان می رسانند. (مجمع‌البيان، ج‌3‌-‌4، ص‌301)
5. تبعید: کسانی که علیه نظام اسلامی فعالیت جاسوسی داشته باشند، اگر از شهروندان امت اسلام از مسلمان و غیر مسلمان باشند، تبعید شده و از موطن خود اخراج می شوند.
6. طرد اجتماعی: از جمله مجازات کسانی که فعالیت جاسوسی علیه نظام ولایی داشته باشند، طرد اجتماعی است.
7. ذلت در دنیا: خواری و ذلّت در دنيا، از آثار جاسوسى عليه مسلمانان و نظام سیاسی ولایی و کیفری است که خداوند برای جاسوسان علیه نظام سیاسی ولایی تعیین کرده است.(مائده ، آیه 41) باید یادآور شد که «سمّاعون» به معنای جاسوسانی است که در خدمت دشمن به کسب اطلاعات و اخبار می پردازند. (التفسير الكبير، ج‌4، ص‌359)
8. عذاب اخروی: جاسوسى عليه نظام سیاسی ولایی و امت اسلام، درپى‌دارنده عذاب اخروی است.(بقره، آیات 8 تا 10؛ مائده، آیه 41)