توکل ، عبور از سنگلاخ زندگی با خدا

هر چند که بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، در همه امور ریز و درشت انسان می بایست به عنوان فقیر ذاتی به غنی ذاتی بیاویزد و با توکل بر خدا، گام های استوار و راست را در زندگی بر دارد، ولی هر چه راه دشوارتر شود، این نیاز شدیدتر می شود و جلوه بیش تری می یابد.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا با مطالعه و تحلیل مصادیق و مواردی که قرآن در توکل درباره آن ها تاکید داشته نشان دهد که توکل در چه اموری از مرز شایسته ها به سوی بایسته ها عبور می کند و به عنوان یک ضرورت خود را بر تمام زندگی شخص تحمیل می کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

توکل، نیاز همیشگی انسان

از نظر آموزه های قرآنی، انسان موجودی فقیر و نیازمند ذاتی به خداوند است؛(فاطر، آیه 15) به گونه ای که اگر دمی به حال خویش رها شود مساوق و مساوی با نیستی و نابودی است. البته این حکم اختصاص به انسان ندارد، بلکه همه آفریده های هستی این گونه هستند و بود ایشان چیزی جز بود و هستی الهی نیست.

چنین موجودی نیازمند، همیشه بخواهد یا نخواهد آویزه ای به دیوار هستی خداوند غنی بالذات است، به گونه ای که دمی از آن جدا شود به معنای نابودی اوست. ازاین روست که همواره می بایست بر دیوار توکل تکیه بزند و اعتماد بر خدا داشته باشد.

با این همه از آن جایی که انسانها همانند جنیان، آفریده های دارای اراده و اختیار و حق انتخاب هستند، خداوند ایشان را در وادی تکلیف قرار داده تا خود مسیری خویش را برگزیند و با اراده و اختیار و انتخاب خویش، خداوند را تکیه گاه زندگی خود قرار دهند. به این معنا که اگر خداوند تکیه گاه وجود ایشان است، خود ایشان می بایست انتخاب کنند که خداوند را در همه امور زندگی خویش تکیه گاه قرار دهند و بر او اعتماد نمایند یا این که دم از استقلال در این حوزه زنند و یا به غیر خداوند اعتماد و توکل کنند.

البته از آیاتی چون 122 و 160 سوره آل عمران و نیز 23 سوره مائده و آیات دیگر چنین بر می آید که توکل اختصاص و انحصار به خداوند دارد، از این روست که با تقدیم" علی الله" بر توکل در این آیات، این انحصار تبیین شده است.(المیزان، ج 11، ص 219) ولی بسیاری از مردم از این معنا در جهالت و نادانی به سر می برند. بنابراین برخی از ایشان مدعی استقلال می شوند و برخی دیگر نیز بر دیگرانی تکیه و توکل واعتماد می کنند که خود بنابر مفاد این آیات، خواسته و ناخواسته بر دامن توکل الهی آویخته اند.

از نظر قرآن، توکل نیز در نظام احسن و دستگاه آن می بایست تحلیل و تبیین و توصیه شود. به این معنا که توکل نیزهمانند دیگر اسباب الهی است؛ با این تفاوت که اسباب الهی که مجاری افاضات الهی می باشند، گاه اسباب طبیعی و عادی می باشند و گاه دیگر اسباب فرامادی و غیر طبیعی هستند. از این روست که هرگز تقابل و منافاتی میان توکل و استفاده از اسباب طبیعی از نظر قرآن دیده نمی شود؛(آل عمران، آیه 159 و مائده، آیه 23 و انفال ، آیات 62 و 63 و نیز یوسف ،آیه 67) زیرا در این آیات توکل در کنار مشورت، تصمیم گیری، ورود از دروازه های گوناگون و متعدد، جهاد و کمک به مومنان تاکید شده است تا دانسته شود که توکل با تلاش و بهره مندی از اسباب وعوامل طبیعی منافاتی ندارد، بلکه خود در طول همین اسباب طبیعی یکی از اسباب عالی غیر طبیعی می باشد.

از این روست که گفته اند توکل نیاز دایمی و همیشگی در همه امور بشر است و خداوند در آیاتی بسیار از جمله 122 سوره آل عمران، 11 و 23 سوره مائده و توبه ، آیات 51 و 129 و آیات دیگر، بر لزوم توکل به خداوند در همه امور زندگی در همه احوالات تاکید می کند و در آیه 2 سوره انفال بر لزوم تکرار و استمرار آن با آوردن فعل مضارع توجه می دهد.

اما با این همه خداوند در قرآن بر برخی از موارد تاکید خاص دارد. با نگاهی به این موارد می توان دریافت که هرگاه انسان در دشواری و سختی زندگی قرار گرفته و بیرون از تاب و تحمل وی است، لازم است که توکل ویژه ای داشته باشد؛ زیرا در این حالت، انسان افزون بر اسباب طبیعی و عادی به سبب استوارتر و محکم تر نیاز دارد تا وی را به هدف برساند. در حقیقت، توکل در این زمان ها، در حکم معجزه برای پیامبران عمل می کند و آدمی را در مسیر دست یابی به اهداف کمالی و مشروع یاری و مدد خاص می رساند.

امور مهم از نظر قرآن

از نظر قرآن، اموری در زندگی است که بسیار با اهمیت و مهم می باشد و بر مومنان است که در این موارد توجه خاصی به توکل داشته باشند و افزون بر اسباب طبیعی و به توکل به عنوان یکی از اسباب عالی توجه یابند و به این ریسمان بیاویزند تا هدف و مقصود ، ساده تر و اسان تر به دست آید و فشار سنگین این امور کاهش یابد و قدرت تحمل مومن افزایش یابد.

1. اصلاح امور جامعه: از امور مهمی که لازم و بایسته است تا انسان با توکل در آن وارد شود و امداد و توجه خاص الهی را در آن بجوید و بخواهد، اصلاح در امور جامعه است. بی گمان تغییر دادن بینش و نگرش مردم بسیار سخت و دشوار است، زیرا هستی شناخت انسان در یک فرآیند شکل می گیرد ؛ چنان که نگرش ها نیز بر اساس عوامل و مولفه های شناختی، عاطفی و رفتاری در یک فرآیند طولانی شکل می گیرند. بنابراین تغییر در آن ها نیز بسیار سخت و اصلاح در یک فرآیند زمانی و طولانی امکان پذیر است. همین دشواری تغییر در بینش ها و نگرش هاست که اصلاحات را نیز سخت و دشوار می کند. از این روست که خداوند در این مورد به توکل به عنوان یک سبب قوی و فرامادی توجه می دهد و از مومنان می خواهد در این امور به توکل توجه کرده و بر اساس آن اصلاحات را مدیریت کنند.(هود، آیه 88)

2. تبلیغ و اجرای رسالت های الهی: رسالت های الهی و تبلیغ آن، نیز چون در حوزه اصلاح بینش ها و نگرش های مردم قرار می گیرد، از موارد سخت و دشوار در زندگی است که اسباب عادی نمی تواند این مهم را برآورده نماید. بنابراین لازم است که با سببی استوار و قوی چون توکل در این عرصه وارد شد. از این مهم تر آن که اجرای رسالت های الهی که بر اساس عدالت نهاده شده ، بسیار سخت تر و دشوارتر از گفتن آن است. به سخن دیگر، اگر چه تبلیغ رسالت های الهی سخت و دشوار است، اجرای آن بسیار سخت تر و جانکاه تر می باشد؛ زیرا بنیاد اجرای این رسالت بر عدالت است که بسیاری از مردم هر چند در مقام گفتار ، عدالت محور می باشند، ولی در مقام عمل همگی گریزان از آن می باشند و کم تر کسی است که عدالت را در حق خود برتابد. به این معنا که اگر عدالت شیرین است در حق همسایه شیرین است. از این روست که خداوند از پیامبران خویش می خواهد تا با توکل بر خداوند این امر مهم را در زندگی پیش برند وگرنه نمی توانند با روش های معمولی و اسباب طبیعی کاری از پیش برند.(یونس، ایه 71 و هود، آیات 55 تا 57 و نیز 84 تا 88 و رعد ، آیه 30 و ایات دیگر قرآن) اگر بخواهیم در جامعه به تبلیغ آموزه های وحیانی بپردازیم و سخت تر آن که احکام و آموزه های وحیانی قرآن و اسلام را اجرایی کنیم، بی گمان با دشوارهایی بسیار سخت و جانکاهی مواجه می شویم که تنها توکل می تواند از این فشار بکاهد و آدمی را در تحقق آن یاری رساند.

3. اذیت و آزار دشمنان اسلام: از جمله مواردی که خداوند بر اهمیت توکل در آن ها تاکید کرده است، مقاومت در برابر اذیت و آزارهای دشمنان اسلام و دین است. خداوند در آیات 9 و 12 سوره ابراهیم و 48 سوره احزاب و 9 و 10 سوره مزمل، توکل را عامل مهمی در رهایی از اذیت و آزارهای دشمنان اسلام و دین معرفی می کند و می فرماید که تنها با توکل و صبر می توان از این فشارها رست؛ زیرا دشمنان هرگز دست از اذیت و آزار بر نمی دارند و انسان تا اندازه ای می تواند صبر و تحمل کند. این جاست که توکل می تواند در آرامش و امنیت را بر روی شخص بگشاید و او را برای رسیدن به اهداف یاری رساند؛ زیرا گاه فشار سنگین گفتمان سازی و افکار سازی و تمسخر و مانند آن چنان غیر قابل تاب و تحمل می شود که آدمی را به اطاعت از گفتمان و اندیشه ها و رفتارشان می کشاند. این جاست که توکل می تواند به عنوان یک عامل قوی الهی، همه این فشارها را قابل تحمل کرده و یا از میان بردارد و از همراهی و اطاعت ایشان رهایی بخشد.

4. مقاومت در برابر توطئه های دشمنان: از دیگر مواردی که خداوند توکل را بایسته و عامل اساسی در رهایی از فشارها و سختی های زندگی معرفی می کند، مقاومت در برابر توطئه های دشمنان است. در این موارد تنها توکل است که می تواند شخص را نجات بخشد، زیرا مکر و حیله دشمنان بی دین که هر چیزی را وسیله رسیدن به هدف قرار می دهند و از هیچ زشتی و بدی و جنایتی فروگذار نمی کنند، چنان سنگین و سخت است که تنها مکر الهی می تواند آن را دفع کند. بنابراین با توکل می توان از این مکرها و توطئه ها گریخت و هم چنان در مسیر الهی باقی ماند.(نساء، آیه 81 و مائده ،آیه 11 و یونس ، آیه 71 و آیات دیگر قرآن)

5. جهاد: بی گمان جهاد به دلایل بسیار از مهم ترین مراحل و شرایط سخت زندگی بشر است. هنگامی که فشار دشمنان به اندازه ای است که جز راه جهاد باقی نمی ماند، می بایست گاه با قدرت و توان اندک و نیروی کم در برابر ارتش های تا بن دندان مسلح ایستاد. این جاست که توکل می تواند جهادگران را از فشارهای سخت رهایی بخشد و با ایجاد آرامش درونی زمینه های تسلط و چیرگی و پیروزی را فراهم آورد. خداوند در آیاتی از جمله 122 و 172 و 173 سوره آل عمران و 48 و 49 سوره انفال و 51 سوره توبه از مومنان خواسته تا بر سبب عالی توکل، اعتماد کرده و با آن به جنگ دشمنان روند و از قدرت و قوت دشمنان نهراسند و میدان را برای دشمن خالی نگذاشته بلکه تنگ کرده و ایشان را به شکست مجبور سازند.

6. تصمیم گیری های مهم مدیریتی: بی گمان از مواردی که انسان در حالت سخت انتخاب قرار می گیرد، تصمیم گیری در مسایل حساس جامعه است. در جایی که لازم است تا بحران های اجتماعی مدیریت شود و هنگامه جهاد و بروز فتنه است، آدمی نمی تواند به سادگی تصمیمی را اتخاذ کند، به ویژه که از سرانجام این تصمیم خویش به علل گوناگون ناآگاه است. در این موارد است که توکل می تواند به عنوان مهم ترین عامل تثبیت شخص عمل کند و او را به آرامش برساند و برای دست یابی به اهداف مورد نظر یاری رساند. خداوند در آیه 159 سوره آل عمران می فرماید که در این مسایل مهم مدیریت جامعه و یا مدیریت بحران می بایست با خبرگان و نخبگان جامعه مشورت کرد و از عقول و راهنمایی های ایشان بهره برد، ولی از آن جایی که در نهایت حکم و فرمان را می بایست مدیریت جامعه اتخاذ کند و براساس یکی از پیشنهادهای شورا عمل کند، در آن جا بهتر است که رهبر افزون بر عزم خویش جزم کردن، بر خداوند توکل نماید و از اسباب عالی بر مدیریت بحران و یا امری بهره گیرد.

7. جنگ روانی: شاید یکی از مشکلات و بحران اجتماعی، تاثر شدید جامعه از عوامل روانی است. انسان ها بیش از آن که متاثر از عقل باشند، متاثر از دل و عواطف و احساسات خویش هستند. این گونه است که رفتارهای انسانی و واکنش های نخستین وی، پیش از آن که متاثر از عقل باشد از دل است. همین مساله روان شناختی موجب شده است که جنگ روانی به عنوان یکی از مهم ترین روش های برای تسلط مورد توجه قرار گیرد. دشمنان از طریق به کارگیری انواع روش های جنگ روانی از شایعه گرفته تا افکارسنجی دروغین ، گفتمان سازی و مانند آن جامعه اسلامی را با بحران مواجه سازند. از آن جایی که مقابله با جنگ روانی دشمنان سخت و دشوار است، راهکاری که خداوند نشان می دهد، بهره گیری از اسباب عالی توکل است؛ زیرا دشمنان از همه امکانات زشت و ناپسند اخلاقی برای بحران سازی در جنگ روانی بهره می گیرند در حالی مومنان به سبب رفتارهای پاک و پاکیزه نمی توانند در این وادی وارد شوند و از همان روش ها و شیوه های ناپسند و زشت و ضد اخلاقی و عقلایی و عقلانی بهره گیرند. از این روست که می بایست با توکل سدی بزرگ در برابر دشمنان ایجاد کرد و اجازه نداد تا آنان با بهره گیری از شیوه های زشت جنگ روانی به اهداف خویش برسند.(آل عمران، آیات 172 و 173)

8. گشایش روزی: خداوند همان گونه که آفریده ، روزی را برای آفریده هایش تضمین کرده است. از این روست که گفته اند " هر که دندان دهد، نان دهد". (عنکبوت، آیات 59 و 60) ولی انسان ها برای گشایش روزی و دست یابی به معشیت آسان تر می بایست به توکل به عنوان یک سبب عالی توجه یابند. اگر راه تقوا و صبر را در پیش گیرند و بر خداوند توکل کنند، خداوند نه تنها براساس حساب و کتاب مشخص ومقدر به وی روزی می رساند، بلکه بی حساب و کتاب نیز به او می بخشد، به گونه ای که آدمی باور نمی کند و نمی فهمد از کجا آمده است. خداوند در آیات 2 و 3 سوره طلاق بر نقش سه گانه صبر و تقوا و توکل بر گشایش روزی و رزق بی حساب و غیر منتظره اشاره می کند و از مومنان می خواهد تا این گونه در زندگی عمل کنند و از مشکلات رزق و روزی رهایی یابند.

9. هجرت: از دیگر موارد سخت زندگی، هجرت و کوچ است. از آن جایی که کوچ به معنای ترک وطن و میهن مالوف و آشنا به سوی جایگاهی ناآشناست، آدمی در شرایط سخت روحی و روانی قرار می گیرد. این کار همانند هندوانه سربسته ای است که کالی و غیر کالی آن بر انسان مخفی است مگر آن که آن را بشکافد. کوچ به سرزمین دیگر و هجرت این گونه است و انسان نمی داند که وضعیت او تغییر مطلوبی می کند تا به سوی سقوط از وضعیت کنونی کشیده می شود. این جاست که خداوند توکل را به عنوان سبب عالی برای ایجاد وضعیت مطلوب مطرح می کند و آرامش را به شخص و زندگی او می بخشد. اگر این کوچ برای خدا و در راه خدا باشد آثار توکل بیش از پیش نمودارمی شود و آسایش و آرامش زندگی اش را فرا می گیرد.(نحل، آیات 41 و 42 و نیز کهف ، آیات 10 و 16)

10. امور مهم دیگر: از جمله مواردی که قرآن به آن برای بهره مندی از توکل به عنوان سبب عالی توجه می دهد، هنگام تصمیم گیری مهم صلح با دشمنان(انفال،آیه 61)و مبارزه با دشمنان خدا و دین است.(نساء، آیه 81 و احزاب ، آیه 48 و آیات بسیار دیگر)

به هر حال انسان می بایست توکل را در همه ا مور و در همه حالات به عنوان سبب عالی در نظر داشته باشد، ولی در امور زندگی این توکل کردن امری ضروری و بایسته است که به معنای توجه یابی به قدرت بی کران الهی و نادیده گرفتن توان و توش خود و قدرت دشمنان می باشد. اگر انسان با چنین حالت و روحیه ای با مسایل سخت زندگی مواجه شود از سنگلاخ های آن به سادگی عبور می کند و راه سخت و دشوار با توکل آسان می گردد و آرامش و آسایش به روی او و جامعه ایش باز می شود. باشد همواره اهل توکل به ویژه در امور سخت باشیم و از خداوند توفیق بهره مندی از این سبب عالی را بخواهیم.