توبه، نشانه و آثار آن

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از زیبایی های اسلام، توبه است. توبه به معنای امکان بازگشت از گناه و پاک شدن دوباره است به گونه ای که دوباره متولد و زاده شده است. توبه بذرهای امید را در دل های گنهکاران می کارد و افسردگی و نومیدی را از انسان می گیرد و او را برای بازسازی مسیر و حرکت رو به جلو و رشدی آماده می سازد.

توبه در اسلام واجب است و از هر انسانی خواسته شده که از مسیر گمراهی و گناه به سوی خدا بازگردند و از فرصت کوتاه عمر برای خوشبختی و سعادت ابدی بهره گیرند. خداوند توبه پذیر است و هر گناهی را در هر درجه ای باشد تا پیش از مرگ می پذیرد. البته درهای توبه با کشف الغطاء و برطرف شدن پرده ها در هنگامه احتضار و پس از آن بسته می شود. پس تا پیش از احتضار و مرگ، به این دستاویز استوار الهی بیاویزیم و توبه کرده و راه راستی را بپیماییم.

نویسنده در این مطلب به توبه و برخی از مسایل و موضوعات آن پرداخته است که با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اهمیت و ارزش توبه

توبه از «توب» و به معناى رجوع و بازگشت است.( معجم مقاييس‌اللغه، ج 1، ص 357، «توب») توبه از سوى بنده، بازگشت از معصيت و خطا و پشيمانى از آن است و از جانب خدا، پذيرفتن توبه او است.( مجمع‌البيان، ج‌1‌-‌2، ص‌200؛ لسان‌العرب، ج‌2، ص‌61‌) اين لفظ هرگاه به خدا نسبت داده شود، با حرف «على» به كار مى‌رود.

توبه در زندگی انسان تاثیر بسیار زیادی دارد؛ چرا که لحظه لحظه های زندگی او را تحت تاثیر مستقیم خود دارد. در هر انسانی چیزی است که از آن به نام فطرت یاد می شود که گرایش به خوبی ها و کمالات دارد و از بدی ها و نواقص گریزان است. همین چیز نفس انسانی را به شدت تحت تاثیر خود قرار می دهد و هر گاه خطایی از نفس سر زد و تحت تاثیر نفس اماره(یوسف، آیه 53) یعنی امر کننده به بدی ها و زشتی ها از کمال و زیبایی های انحراف یافت، نفس لوامه(قیامت، آیه 2) و سرزنشگر که گاه از آن به وجدان یاد می شود،‌ وارد می شود و او را به بازگشت دعوت می کند. این جنگ درونی در انسان ها هماره برقرار است تا از دنیا برود یا این که به مقام مخلصین( به فتح لام) برسد که به معنای خالص شده است به گونه ای که دیگر هواهای نفسانی را قدرت غلبه و چیرگی بر او نیست و از عصمت برخوردار است. در این زمان نه تنها دشمن بیرونی از شیاطین با وسوسه های خویش راهی بر او ندارند، بلکه هواهای نفسانی نیز رام او هستند و از طهارت و پاکی و خلوص تمام برخوردار هستند.(یوسف، آیه 24؛ حجر، آیه 40؛ صافات، آیات 40، 74، 128، 160 و 169؛ ص، آیه 83)

نفس لوامه و سرزنشگر و این وجدان بیدار هر انسانی، هر گاه امر ضد کمالی و زشتی را ببیند اندوهگین می شود و خواهان توبه و بازگشت و اصلاح امر می گردد؛ چرا که می داند که اگر چنین اتفاقی نیافتد و امکان توبه و بازگشت نباشد، دیگر نمی تواند کمالی را درک کند و در مسیر رشدی قرار گیرد.

توبه به انسان این امکان را می دهد که بدی ها و زشتی ها را به نیکی ها تبدیل کند(فرقان، آیه 70) و از زشتی ها برهد و خود را پاک و پاکیزه نماید و راه تزکیه نفس را بپیماید و به سعادت دنیا و آخرت برسد.(نور، آیات 14 و 21، اعراف، ایات 155 و 156)

زنگارهایی که بر قلب از گناه نشسته می توان به آب توبه صیقل و جلا داد و دوباره آیینه دل را جلوه گاه اسما و صفاتی الهی کرد و طهارت قلب و روح را به دست آورد و خود را چون کودکی نوزاد از هر زشتی و آلودگی رهایی بخشید و پاک و پاکیزه کرد.(تحریم، آیه 4)

خداوند به هر انسانی تا دم مرگ و هنگامه احتضار، این امکان را داده است تا از گناهان خویش توبه کند و بدی ها و زشتی های گناه را جبران کند و از آثار و تاثیرات دنیوی و اخروی آن رهایی یابد(احقاف، آیات 15 و 16؛ تحریم، آیه 8) و اسباب دوباره رسیدن به خیر و کمال مطلق را فراهم آورده(توبه، آیات 3 و 74) و دوباره زمینه برخورداری توبه کار را از رحمت الهی تحقق بخشد.(بقره، آیات 54 و 160؛ آل عمران، آیه 89 و آیات دیگر)

کسی که توبه می کند، در مسیر تقوا قرار می گیرد (مریم، آیات 60 و 63) و موجبات قبولی اعمال خود در پیشگاه خداوند را فراهم می آورد(احقاف، آیات 15 و 16)؛ چرا که اعمال تنها از متقین پذیرفته می شود(مائده، آیه 27) و توبه کار در درجه ای از درجات تقوا قرار گرفته است؛ پس اعمال او پذیرفته و قبول می شود.

توبه همان گونه که امید را به شخص باز می گرداند و او را از اندوه و افسردگی رهایی می بخشد(انبیاء، آیات 87 و 88) و مسیر هدایت را بر روی او می گشاید(طه، آیات 82 و 121 و 122) تا مسیر تکامل و تعالی را بپیماید، هم چنین مانع از رسیدن زیان و خسران ابدی به اوست(بقره، آیات 63 و 64) و اسباب مغفرت و آمرزش الهی(آل عمران، آیه 89؛ مائده، آیه 34) را فراهم می کند و جلب محبت الهی را موجب می شود.(بقره، آیه 222؛ هود، آیه 90)

کاهش برکت و رزق در زندگی از آثار گناه است که تنها با توبه جبران می شود. رسول اكرم صلى الله عليه و آله می فرماید:مَن حَبَسَ عَن اَخيهِ المُسلِمِ شَيئا مِن حَقِّهِ حَرَّمَ اللّه‏ُ عَلَيهِ بَرَكَةَ الرِّزقِ اِلاّ اَن يَتوبَ؛ هر كس چيزى از حقّ برادر مسلمان خود را نگه دارد و به او ندهد، خداوند، بركت روزى را بر او حرام مى‏كند، مگر آن كه توبه كند و جبران نمايد. (من لايحضره الفقيه، ج 4، ص 15، ح 4968)

این ها تنها گوشه هایی از آثار و برکات توبه در زندگی مادی و معنوی و نیز دنیوی و اخروی است که در این جا ذکر شده است. از همین جا به سادگی می توان دریافت که توبه تا چه اندازه در زندگی انسان ها ارزش و اهمیت دارد و از همین روست که یکی از بزرگ ترین زیبایی ها و کمالات دین اسلام را می بایست در همین توبه دانست. این در حالی است که در قوانین بشری خبری از توبه نیست و محکومان و مجرمان بر اساس دادگاه های انسانی و قوانین آن، هرگز نمی توانند مسیر بازگشت و توبه ای داشته باشند و به زندگی پیشین و پاک خود برگردند؛ از این روست که از بسیاری از منافع شهروندی محروم می شوند؛ در حالی که بر اساس آموزه های اسلامی، توبه کاران از فواید شهروندی برخوردار خواهند بود و اگر نشانه های توبه در شخص دیده شود، با او همانند یک مومن غیر مجرم برخورد می شود و حتی گواهی و شهادت او پذیرفته می شود؛ چرا که پذیرفتن شهادت و گواهی به معنای پذیرش صداقت اوست در آن چه دیده و تحمل شهادت کرده است.(نور، آیات 4 و 5)

به سبب نقش مهم و تاثیرگذار توبه در زندگی انسان،‌ توبه از واجبات قرار داده شده و خداوند از بندگان خود خواسته در هر حالی و نسبت به هر گناه خرد و بزرگ توبه کنند و به سوی خدا و حق و صراط مستقیم انسانیت و اسلام بازگردند.(نساء، ایات 17 و 18؛ توبه، آیات 3 و 73 و 74؛ نور،آیه 31؛ بروج ، آیه 10) از آیات قرآنی این معنا به دست می آید که از همه چیز می توان توبه کرد. از هر خطا و اشتباه و گناه خرد و بزرگ و زشت ها و پستی های اخلاقی و رفتاری و فکری و روحی و جسمی و جانی می توان توبه کرد و باید توبه کرد. پس می توان از آميزش بیرون از حریم حلال، ارتداد، استهزا، اسراف، بیان القاب زشت به دیگران، انحرافات جنسی، بخل، تثلیث، تجسس، ترک نماز، تضیع حقوق دیگران، رباخواری، زنا، بدگمانی و سوء الظن، سرقت و دزدی، شرک ، شکنجه و عذاب دیگران، شهوترانی، ظلم و بیداد، عیب جویی،‌فرار از جهاد، غیبت ، تهمت ، فساد، قتل،‌ قذف و تهمت زنا، کتمان حق، کفر، شرک، گناه،‌ محاربه با اسلام و مسلمانان، نفاق و دورویی و امور دیگر توبه کرد و همه این ها پذیرفته می شود و خداوند از گناهکار و خطاکار و زشتکار در می گذرد.

توبه در جوانی

چنان که گفته شد توبه در هر حالی خوب و پسندیده بلکه واجب و فرض الهی است. درهای توبه همواره باز است و صد بار اگر توبه شکستی باز آی؛ چرا که این درها تا پیش از مرگ و هنگام احتضار نسبت به هر گناهی باز است و توبه نصوح و خالص پذیرفته می شود.(تحریم، آیه 8) اما هنگام احتضار و مرگ دیگر توبه پذیرفتنی نیست؛ چرا که کشف الغطاء شده و بینادلی اجباری پدیدار شده و چشم بصیرت با کنار رفتن پرده ها باز شده و دوزخ و آتش های آن نمودار گشته است.( ق، آیات 21 و 22؛ تکاثر، آیات 6 و 7) از این روست که دیگر امکان بازگشت (مومنون، آیات 99 و 100) و توبه نیست، چنان که توبه فرعون در هنگام احتضار و دیدن عذاب دوزخ در هنگامه غرق شدن پذیرفته نشد.(یونس، آیه 90)

اما توبه در جوانی یک زیبایی دیگری دارد؛ چرا که امکان رشد و تعالی و بهره مندی از فرصت عمر و خدایی و متاله و ربانی شدن برای او فراهم تر است. پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در خصوص توبه در جوانی می فرماید : اَلْعَدْلُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الاُمَراءِ اَحْسَنُ، وَ السَّخاءُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الاَغْنياءِ اَحْسَنُ، اَلْوَرَعُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الْعُلَماءِ اَحْسَنُ، اَلصَّبْرُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الْفُقَراءِ اَحْسَنُ، اَلتَّوبَةُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الشَّبابِ اَحْسَنُ، اَلْحَياءُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى النِّساءِ اَحْسَنُ؛عدالت نيكو است اما از دولتمردان نيكوتر، سخاوت نيكو است اما از ثروتمندان نيكوتر؛ تقوا نيكو است اما از علما نيكوتر؛ صبر نيكو است اما از فقرا نيكوتر، توبه نيكو است اما از جوانان نيكوتر و حيا نيكو است اما از زنان نيكوتر. (نهج الفصاحه، ح 2006)

در جوانی توبه کردن شیوه پیامبری است

ورنه هر گبری به پیری می شود پرهیزگار

انسان بهتر است که در جوانی و پیش از چهل سالگی توبه کند و خود را از گناهان دور نگه دارد، زیرا پس از چهل سالگی دیگر کم تر توفیق توبه داده می شود و دل های سیاه و زنگار می بندد و خشم الهی نیز نسبت به چنین بنده ای که چهل سال به او مهلت توبه داده شده ولی توبه نکرده است افزون می شود.(احقاف، آیه 15)

رسول اكرم صلى الله عليه و آله درباره توبه در جوانی و از جوان می فرماید :اَلتَّوبَةُ حَسَنٌ وَ لكِن فِى الشَّبابِ اَحسَنُ ؛توبه زيباست، ولى از جوان زيباتر .(كنز العمّال، ح 43542)

جوانان به سبب دوره جوانی خصوصیاتی دارند که نمی بایست آن را نادیده گرفت. بنابراین، اگر نسبت به پیران سخت گیری نسبت به گناهان آنان رواست درباره جوانان نارواست. رسول اكرم صلى الله عليه و آله می فرماید:لا تَمَنَّوا هَلاكَ شَبابِكُم وَ اِن كانَ فيهِم غَرامٌ ، فَاِنَّهُم عَلى ما كانَ فيهِم عَلى خِلالٍ ، اِمّا اَن يَتوبوا فَيَـتوبَ اللّه‏ُ عَلَيهِم ، وَ اِمّا اَن تُرديَهُمُ الفاتُ ، اِمّا عَدُوّا فَيُقاتِلوهُ ، وَ اِمّا حَريقا فَيُطفِئوهُ وَ اِمّا ماءً فَيَسُدُّوهُ ؛نابودى جوانانتان را آرزو نكنيد ، گرچه بدى‏هاى بسيار در آنان باشد، زيرا آنان با آن بدى‏ها چند دسته‏اند : يا توبه مى‏كنند و خداوند هم توبه آنان را مى‏پذيرد و يا اين‏كه آفت‏ها ، آنان را از پاى درمى آورد و يا با دشمنى مى‏جنگند، يا آتش‏سوزى را، خاموش مى‏نمايند و يا سيلى را سد مى‏كنند.(حلية الأولياء، ج 5، ص 119)

توفیق توبه

البته همگان توفیق توبه پیدا نمی کنند؛ زیرا افزایش گناه دل ها را دگرگونه می کند و زنگار بر قلب ها اجازه بازتاب حقایق را نمی دهد و شخص به گونه ای تحت تسلط نفس اماره در می آید که دیگر وجدان و نفس لوامه با سرزنش هایش نمی تواند او را تغییر کند. حتی زمانی می رسد که نفس لوامه دفن می شود و نفس اماره حاکم مطلق می شود و زشتی ها را زیبا جلوه می دهد و با تسویل و تزیین شخص را از حقایق دور می سازد و امکان توبه را از او می گیرد. این که خداوند می گوید که دل های گناهکاران از کافران و منافقان را مهر می نهد،‌به سبب همین کاری است که خود آنان با دست های خویش مرتکب شده و بر سر دل و قلب خود آورده اند.(بقره، آیات 8 تا 12)

خداوند باید توفیق توبه را به انسان بدهد، به این معنا که از رحمت خویش و فضل و عنایت خاص به بنده نگاهی اندازد و با آن که دل ها زنگار گرفته است، او را به مسیر حق هدایت نماید و هدایتی خاص را نصیب و بهره او سازد.(بقره، آیات 37، 54 و 64، 128 و 160؛آل عمران، آیه 128؛ نساء، آیات 17 و 26 و 27 و آیات دیگر)

البته دریافت توفیق زمینه های نیاز دارد که از جمله مهم ترین آن ها رحمت الهی است( همان آیات) به این معنا که خداوند نسبت به بنده از خشم برگردد و غضب خود را متوجه او نسازد و از مقام رحمت با این بنده خطاکار مواجه شود و او را امکان توبه دهد. از این روست که گفته اند،‌ هر توبه ای از انسان همراه با دو توبه از خداوند است که در پیش و پس توبه انسان قرار می گیرد؛ چرا که خداوند نخست از در رحمت به این بنده می نگرد و به سوی او بازمی گردد و توجه و عنایتی به او می اندازد و بنده به توجه الهی توبه می کند و سپس خداوند دوباره توبه کرده و توبه بنده را می پذیرد و قبول می کند.

خداوند توبه کننده و توبه کار را دوست می دارد؛ چون به یک واجب مهم و اساسی عمل کرده است و اقرار به گناه و خطا دارد و آن را برای خود نمی پسندد هر چند که ممکن است که دوباره مرتکب شود ولی همین اقرار خیلی مهم است و می تواند درهای رحمت را بیش از پیش به سوی بنده بگشاید. پیامبر اکرم (ص) درباره خشنودی خداوند از توبه کردن می فرماید : أللهُ أفرَحُ بِتَوبَةِ العَبدِ مِنَ العَقیمِ الوالِدِ وَ مِنَ الضّالِّ الواجِدِ. خداوند از توبه بنده اش بیش از عقیمی که صاحب فرزند شود و گم کرده ای که گمشده اش را پیدا می کند خوشحال می شود.(مسترک الوسائل ج17 ص126)

انسان پیش از آن که مرگ فرا رسد توبه کند و کارهای خویش را اصلاح و روش درست در زندگی را در پیش گیرد که پس از مرگ و حتی هنگامه احتضار دیگر فرصتی برای تجدید و اصلاح نیست. امام علی عليه‏السلام می فرماید : نَحنُ نُریدُ ألاّ نَموتَ حَتَّی نَتوبَ، وَ نَحنُ لانَتوبُ حَتَّی نَموتَ.قصد ما این است که نمیریم تا توبه کنیم، ولی توبه نمی کنیم تا اینکه می میریم.(شرح ابن ابی الحدید ج 20 ص329)

پس برای این که توفیق الهی نصیب ما شود،‌ نیت خود را خالص و خوب کنیم، چنان که امام على عليه السلام می فرماید :مَن حَسُنَت نيَّتُهُ أَمَدَّهُ التَّوفيقُ؛هر كس نيّتش خوب باشد، توفيق ياريش خواهد نمود.( نهج البلاغه، خطبه 184)

بی گمان توفیق سعادتی است که نصیب هر کسی نمی شود. توفیق توبه نیز این گونه است. امام على عليه ‏السلام می فرماید: اَلتَّوفيقُ مِنَ السَّعادَةِ وَ الْخِذلانُ مِنَ الشَّقاوَةِ؛توفيق [انجام كار نيك] از خوشبختى و بى توفيقى از بدبختى است. (بحارالأنوار، ج 78، ص 12، ح 70)

البته انسان بهتر است که هر گز گناه نکند؛ چون توبه هر چند دری از رحمت گشاده الهی به سوی بندگان است، ولی توبه کردن و توفیق توبه به دست آوردن خیلی سخت است و گاه برای برخی اصلا اتفاق نمی افتد. پس ترک گناه بهتر از توبه کردن است. امام علی عليه‏السلام از این روست که هشدار می دهد و می فرماید: تَرکُ الذَّنبِ أهوَنُ مِن طَلَبِ التّوبَة. گناه نکردن آسان تر از طلب توبه است.(کافی، ج8، ص384)

آداب توبه و گام های توبه

برای توبه آدابی است که مهم ترین آن ها این است که انسان متوجه مسیر نادرست خود شده و خواهان بازگشت به مسیر انسانی گردد. پس درک این که خطا و اشتباه و گناه می کند و این رویه نادرست و زشت است و می بایست آن را ترک کند، خود مهم ترین مساله در توبه است. بسیاری از مردم یا خطا و اشتباه خود را نمی بینند یا آن را خطا و اشتباه و گناه نمی شمارند. مثلا دست دادن مردان و زنان نامحرم مثل دست دادن خواهرزن و داماد خانواده یا دختر عموها وپسر عموها و یا دختر خاله ها و پسر خاله ها و مانند آن که برخی گمان می کنند گناه نیست؛ یا بیرون آوردن موها و گیسوان از سوی دختران و زنان یا نپوشاندن ساق دست و پا و مانند آن از سوی زنان و مانند آن که برخی گمان می کنند که گناه نیست تا توبه کنند و مسیر درست را بپیمایند.

برای این که شناختی نسبت به حقایق داشته باشیم و بدانیم که خطاهای ما چیست، بهره مند شدن از دوستان عاقل خیلی مفید است. ازاین روست که امام كاظم عليه‏السلام آن را یکی از توفیقات الهی می داند:مُشاوَرَةُ العاقِلِ النّاصِحِ يُمنٌ وَ بَرَكَةٌ وَ رُشدٌ وَ تَوفيقٌ مِنَ اللّه‏؛ مشورت با عاقلِ خيرخواه، خجستگى، بركت، رشد و توفيقى از سوى خداست. (تحف العقول، ص 398)

وقتی انسان گناه و خطای خود را شناخت و دانست و به آن اقرار کرد،‌این گام نخست توبه خواهد بود.(اعراف، آیه 23؛ توبه، ایه 102؛ نمل، آیه 44؛ قصص،‌‌ آیه 16؛ قلم، آیات 29 تا 32)

پس از شناخت و اقرار است که گام دوم برداشته می شود، و انسان به کسان یا چیزهایی متوسل می شود که او را به سوی خداوند بازگرداند که از مهم ترین آن ها توسل به پیامبر(نساء، ایه 64؛ بقره، آیه 37؛ مجمع‌البيان، ج‌1‌-‌2، ص‌200؛ الدّرالمنثور، ج‌1، ص‌119) و اهل بیت‌ آن حضرت(ص) است. (مجمع‌البيان، ج‌1‌-‌2، ص‌200؛ الدّرالمنثور، ج‌1، ص‌119) چرا که شفاعت و دعای ایشان بسیار تاثیر گذار است و رضایت و خشنودی خداوند را به همراه خواهد داشت.

پس با توسل به این خاندان(ع) و با اخلاص و توبه نصوح (تحریم، آیه 8) ذکر خداوند را بر زبان جاری سازد و بگوید: استغفرالله ربی و اتوب الیه.(بقره، آیه 37؛ نساء، آیه 64)

نشانه های توبه و توبه کاری

برای هر چیزی نشانه ای است حتی اگر یک امر باطنی باشد؛ از این روست که برای ایمان که اذعان و اقرار قلبی است یا هر امر دیگری از این دست،‌نشانه های گفته شده است.

برای توبه نشانه هایی است که در توبه کاران دیده می شود. رسول اكرم صلى الله عليه و آله درباره نشانه های توبه کار می فرماید :اَمّا عَلامَةُ التّائِبِ فَاَربَعَةٌ: اَلنَّصيحَةُ لِلّهِ فى عَمَلِهِ وَ تَركُ الباطِلِ وَ لُزومُ الحَقِّ وَ الحِرصُ عَلَى الخَيرِ ؛نشانه توبه كننده چهار است: عمل خالصانه براى خدا، رها كردن باطل، پايبندى به حق و حريص بودن بر كار خير. (تحف العقول، ص 20)

رسول اكرم صلى الله عليه و آله هم چنین عدم تاثیرگذاری سخنان گناهکار می گوید:يا عَلىُّ إذا لَم يَكُنِ العالِمُ تَقيّا تائِبا زَلَّت مَوعِظَتُهُ عَن قُلُوبِ النّاسِ كَما تَزِلُّ القَطرَةُ عَن بَيضَةِ النَّعامَةِ وَالصَّفا؛يا على هرگاه عالِم با تقوا و توبه كار نباشد، موعظه اش از دل مردم مى لغزد همچنانكه قطره آب از روى تخم شتر مرغ و سنگ صاف مى لغزد.(ميراث حديث، ج2، ص29، ح81)

اهل ایمان و اهل توبه ،‌ خود توبه پذیر است. یعنی اهل رحمت است و همانند خداوند که بر بندگان خطاکار رحمت می کند و توبه اش را می پذیرد، اهل توبه و ایمان این گونه اند که توبه خطاکاران را می پذیرند و آنان را مجازات نمی کنند. رسول اكرم صلى الله عليه و آله می فرماید:مَن لايَرحَم لايُرحَم وَمَن لايَغفِر لايُغفَر لَهُ وَمَن لايَتُب لايَتوبُ اللّه‏ُ عَلَيهِ؛هر كس رحم نكند به او رحم نشود، هر كس نبخشد بخشيده نشود و هر كس پوزش را نپذيرد، خداوند پوزش و توبه او را نخواهد پذيرفت.(غررالحكم، ج2، ص438، ح3201)

پيامبر صلى الله‏ عليه ‏و ‏آله هم چنین در این باره می فرماید : اَبَى اللّه‏ُ لِصاحِبِ الْخُلْقِ السَّيِّى‏ءِ بِالتَّوبَةِ. فَقيلَ: يا رَسول اللّه‏ِ، وَ كَيْفَ ذلِكَ؟ قالَ: لاِنـَّهُ اِذا تابَ مِنْ ذَنـْبٍ وَقَعَ فى اَعْظَمَ مِنَ الذَّنـْبِ الّذى تابَ مِنْهُ؛ خداوند از آدم بد اخلاق توبه نمى‏پذيرد. عرض شد: اى رسول خدا، چرا؟ فرمودند: چون هرگاه از گناهى توبه كند در ورطه گناهى بدتر از آن كه توبه كرده است مى‏افتد. (بحارالأنوار، ج 73، ص 299، ح 12)

امام على عليه‏السلام از خصوصیات ایمان را توبه و استغفار از گناه بر می شمارد و می فرماید : اَلْمُؤْمِنُ مُنيبٌ مُستَغْفِرٌ تَوَّابٌ، اَلْمُنافِقُ مَكُورٌ مُضِرٌّ مُرتابٌ؛مؤمن بازگشت كننده به خدا، آمرزش خواه و توبه كننده است و منافق نيرنگباز، زيانبار و شكّاك.(غررالحكم، ح 1288 و 1289)

یکی از نشانه های توبه کار بودن،‌ ندامت و پشیمانی است. وقتی در چهره و رفتار آدمی ندامت و پشیمانی دیده شد، بهتر است که دیگر مزاحم او نشویم و او را سرزنش نکنیم. امام باقر عليه‏السلام می فرماید: کَفَی بالنَّدَم تَوبَهً؛پشیمانی از گناه برای توبه کافی است.(جهاد النفس، ح 770)