اجتماعیاخلاقی - تربیتیروان شناسیفرهنگیمعارف قرآنیمقالات

تواضع، کامل ترین رفتار اجتماعی

samamosبسم الله الرحمن الرحیم

تواضع که در فارسی به فروتنی ترجمه شده، یکی از خصوصیات و صفات عالی انسانی است که آثار آن در ارتباط اجتماعی بروز و ظهور می کند. انسان متواضع کسی است که بهتر از آن چه انتظار دارد دیگری او با او تعامل داشته باشد، با دیگران تعامل دارد. پس فراتر از دایره عدالت با برخوردهای احسانی خویش، همگان را مجذوب رفتار خود می سازد و از آن جایی که تواضع از صفاتی است که کسی بدان حسد نمی ورزد، از مشکلات حسادت نیز در امان خواهد بود. از این روست که بهترین صفت انسانی و کامل ترین رفتار اجتماعی را می بایست از فروتن و متواضع انتظار داشت.

از آن جایی که جامعه اسلامی بر مدار مکارم اخلاقی و تمامیت آن می گردد، انتظار می رود که این صفت در مسلمانان و مومنان به بهترین شکل وجود داشته باشد تا جامعه نمونه و برتری را به جهانیان ارایه دهد. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی اسلام بر آن شد تا با تبیین تواضع و آثار آن، الگوی هایی از سبک زندگی اسلامی را ارایه دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

تمامیت مکارم اخلاقی در تواضع

تواضع در لغت به معنای تذلل و فروتنی است.( لسان‌العرب، ج‌15، ص‌327، «وضع»؛ فرهنگ فارسى، ج‌1، ص‌1158، «تواضع») ذلت و فروتنی که در این جا از آن سخن به میان می آید، یک شکستی نفس است که موجبات رشد و بالندگی انسان را فراهم می آورد. از این رو، با ذلت منفی که مانع جدی در سر راه کمال انسانیت است تفاوت ماهوی دارد؛ چرا که خداوند برای انسان به ویژه مسلمان و مومن، ذلت را نمی پذیرد و همه عزت را از آن خود و مومنان می داند.(نساء، آیه 139؛ فاطر، آیه 10؛ منافقون، آیه 8)

از نظر اسلام فروتنی و تواضع در برابر متکبر و غنی به دلیل ثروتش نادرست است ؛ چرا که این تواضع نیست، بلکه ذلت و خواری است که شخص به سبب ثروت دیگری بر خود تحمیل می کند. امام على (ع) در این باره هشدار می دهد که نباید ذلت را با تواضع یکسان دانست. ایشان می فرماید:مَن أَتى غَنيّا فَتَواضَعَ لَهُ لِغِناهُ ذَهَبَ ثُلُثا دينِهِ؛ هر كس در مقابل ثروتمند به خاطر ثروتش تواضع كند دو سوم دينش از بين برود.(نهج البلاغه، حكمت 228)

پس مراد از تذلل و ذلت پذیری در مفهوم تواضع همان جنبه مثبت آن است. به این معنا که نفس متواضع از تکبر وعزت بی پایه رهایی یافته و برای این که از کمالات بیش تری بهره مند شود، خود را نرم و لطیف می کند تا با فرورفتگی و شکستگی، هم چون زمین پست، آب بیش تری را کسب کرده و فضایل بیش تری را در خود تجلی دهد. امام كاظم عليه السلام در جایی می فرماید : إِنَّ الزَّرعَ يَنبُتُ فِى السَّهلِ وَلايَنبُتُ فِى الصَّفا فَكَذلِكَ الحِكمَةُ تَعمُرُ فى قَلبِ المُتَواضِعِ وَلا تَعمُرُ فى قَلبِ المُتَكَبِّرِ الجَبّارِ، لأِنَّ اللّه جَعَلَ التَّواضُعَ آلَةَ العَقلِ وَجَعَلَ التَّكَبُّرَ مِن آلَةِ الجَهلِ؛ زراعت در زمين هموار مى رويد، نه بر سنگ سخت و چنين است كه حكمت، در دل هاى متواضع جاى مى گيرد نه در دل هاى متكبر. خداوند متعال، تواضع را وسيله عقل و تكبر را وسيله جهل قرار داده است.(تحف العقول، ص 396)

از نظر آموزه های اسلامی، انسان دارای کمالات از جمله علم و دانش، اهل تواضع و فروتنی است. از این روست که پیامبرگرامی(ص) در باره نشانه های عالم می فرماید: يا عَلىُّ وَلِلعالِمِ ثَلاثُ عَلاماتٍ: صِدقُ الكَلِمِ وَاجتِنابُ الحَرامِ وَأَن يَتَواضَعَ لِلنّاسِ كُلِّهِم؛ يا على دانشمند سه نشانه دارد: راستگويى، حرام گريزى و فروتنى در برابر همه مردم.(التوحيد، ص 127) پس باید گفت که یکی از راه های شناخت دارندگی کمالات و فضایل در اشخاص، داشتن فروتنی و تواضع است؛ چرا که هر انسانی دارای فضایل بیش تری باشد هم چون درخت پربار و غنی از میوه های فضایل، فروتنی بیش تری دارد؛ زیرا با داشتن فضایل و غنای آن، نیازی ندارد تا تکبر ورزد و فخرفروشی نماید؛ چرا که انسانی که دارای کمبود و نقص است، برای جبران نقص و کمبود خویش تکبر و تفاخر می ورزد.

پس این که در اصطلاح علم اخلاق، تواضع را به شكستگى و فروتنى نفس تفسیر و تبیین کرده اند، به معنای ذلت منفی نیست. از این روست که متواضع در درون خود حالتی دارد که او را متذلل می کند به‌گونه‌اى كه براى خود هيچ‌گونه برترى و امتيازى نسبت به ديگران قائل نبوده، و همواره در رفتار و گفتار خود ديگران را بزرگ و گرامى می دارد.( جامع‌السعادات، نراقی، ج‌1، ص‌394)

امام رضا (ع) در تعریف تواضع به درجات و مراتب آن اشاره می کند و ضمن تبیین برخی از درجات، حقیقت تواضع را نیز تبیین می کند. آن حضرت(ع) می فرماید: اَلتَّواضُعُ دَرَجاتٌ: مِنها أَن يَعرِفَ المَرءُ قَدرَ نَفسِهِ فَيُنزِلَها مَنزِلَتَها بِقَلبٍ سَليمٍ، لايُحِبُّ أَن يَاتىَ إِلى أَحَدٍ إِلاّ مِثلَ مايُؤتى إِلَيهِ، إِن رَأى سَيِّئَةً دَرَأَها بِالحَسَنَةِ، كاظِمُ الغَيظِ عافٍ عَنِ النّاسِ، وَاللّه يُحِبُّ المُحسِنينَ؛ تواضع درجاتى دارد: يكى از آنها اين است كه انسان اندازه خود را بشناسد و با طيب خاطر خود را در آن جايگاه قرار دهد، دوست داشته باشد با مردم همان گونه رفتار كند كه انتظار دارد با او رفتار كنند، اگر بدى ديد آن را با خوبى جواب دهد، خشم خود را فرو خورد و از مردم درگذرد، و خداوند نيكوكاران را دوست دارد.(كافى، ج2، ص124، حدیث13)

پس حقیقت تواضع آن است که با مردم بهتر از آن رفتار نماید که خود دوست دارد دیگران با او رفتار نمایند. امام هادی (ع) در همین راستا و در بیان قاعده طلایی رفتار اجتماعی با دیگران می فرماید: التَواضُعُ أن تُعطِی الناسَ ما تُحبُّ أن تُعطاهُ؛ فروتنی در آن است که با مردم چنان کنی که دوست داری با تو چنان باشند .(المحجة البیضاء، ج 5، ص 225) چنین رفتاری همان احسان است که در اسلام بسیار بر آن تاکید شده است؛ زیرا محسن نه تنها از اهل بخشش و عفو از گناه و خطای دیگران است، بلکه در پاسخ بدی خوبی می کند و این گونه نیست که عادلانه عمل کند و پاسخ بدی را با بدی بدهد، بلکه نه تنها ناله و فریاد نمی کند بلکه می کوشد تا با رفتاری بهتر و اخلاقی، فرد خطاکار را متنبه سازد و او را به سوی اخلاق سوق دهد. (مائده، آیات 82 تا 85) این گونه است که در اوج قدرت و توانایی ، اف نمی گوید و به بدی دیگران را به نیکی پاسخ می دهد. امام صادق (ع) در بیان رفتار فروتنانه نمونه ای را بیان می کند که قابل تامل و تدبر است. ایشان می فرماید: إنَّ مِن التَّواضُعِ أن يَجلِسَ الرّجُلُ دُونَ شَرَفِهِ؛ تواضع در مجلس، آن است كه كسى در كم‏تر از جايگاهش بنشيند.(الكافي، ج 2، ص 123، حدیث 9 ؛ نیز ميزان الحكمة، ج 4، ص 3557) امام باقر(ع) نیز می فرماید: «التواضع الرضا بالمجلس دون شرفه و ان تسلم على من لقیت و ان تترك المراء و ان كنت محقا؛ تواضع آن است كه به كمتر از جایگاه شایسته خود در مجلس قانع باشى و هرگاه كسى را ملاقات كردى در سلام پیشى بگیرى و جر و بحث را رها كنى هر چند حق با تو باشد».

پس با آن که از نظر مقام اجتماعی و منزلت علمی و مانند آن در مقام برتری است ولی برای او فرقی نمی کند که در راس مجلس بنشیند یا ته مجلس جلوس نماید. بلکه می کوشد تا با تواضع، دیگران را بلند کند و در جای برتر قرار دهد تا این گونه خود نیز در باطن و نزد خداوند رفعت یابد؛ چنان که در بیان آثار تواضع می آید.

خداوند در آیات قرآنی از متواضع با واژه تواضع و مشتقات آن سخن به میان نیامده است، ولی خداوند از این مفهوم اخلاقی و فضلیت انسانی با واژگانی دیگر غیر از تواضع یاد می کند که بیانگر آثار تواضع در قول و فعل متواضع است. واژگانی برای این مفهوم اخلاقی تواضع در قرآن به کار رفته، واژه هایی چون «هون»، «سلام» و «خفض جناح» و نيز جمله‌هايى مانند «لاتمش فى الأرض مرحاً» و «أذلّة على المؤمنين» است که بیانگر نوع رفتار اجتماعی متواضع در برابر دیگران است. خداوند خواهان آن است که مومنان نسبت به یک دیگر از باب احسان رفتار کنند و تنها در چارچوب عقل و عدالت زندگی اجتماعی خود را سامان ندهند؛ زیرا این عواطف انسانی است که می تواند زندگی اجتماعی را به بهترین شکل سامان دهد و در این میان گذشت و عفو و مانند آن بسیار مهم و اساسی است. مومن نسبت به یک دیگر می بایست مانند پرنده ای باشد که بال هایش را برای فرزندانش می گستراند تا ایشان در پوشش گرم و نرم آن استراحت نمایند.(حجر، ایه 88؛ اسراء، آیه 24؛ شعراء، آیه 215)

خداوند بارها از مومنان و پیامبر گرامی(ص) می خواهد تا در کارهای نیک و احسان به دیگران پیشگام باشند و بر یک دیگر سبقت بجویند و حتی پیش از این که دیگری سلام بگوید سرعت و سبقت در این کار نیک بگیرند و آن را دلیل بر ذلت و خواری خود نشمارند بلکه عزت را در آن بجویند.(همان آیات و نیز انعام، ایه 54)

در حقیقت، آن چه ما از صفات انسانی می خواهیم، بروز و ظهور آن در فعل و قول انسانی است. اگر این رفتار هنجاری برخاسته از یک صفت نفسانی در قول و فعل و ارتباطات اجتماعی انسان بروز کند، ارزش مضاعف می یابد. از این روست که در آیات و روایات همواره بر جنبه رفتاری انسان دارای صفت تواضع سخن به میان آمده و آن را برترین و کامل ترین صفت در میان صفات اخلاقی انسانی بر شمرده اند. امیرمومنان امام علی(ع) در بیان ارزش تواضع در میان دیگر صفات اخلاقی می فرماید: أَشرَفُ الخَلائِقِ التَّواضُعُ وَالحِلمُ وَلينُ الجانِبِ؛ شريف ترين اخلاق، تواضع، بردبارى و نرم خويى است.(غررالحكم، ج2، ص442، حدیث3223)

از آن جایی که اخلاق اجتماعی مهم ترین جلوه از جلوه های ایمان انسان است، از نظر پیامبر(ص) تواضع به عنوان شیرینی عبادت معرفی می شود و آن حضرت(ص) می فرماید: مالی لااری علیکم حلاوة العبادة؟! قالوا: و ما حلاوة العبادة؟ قال: التواضع! ؛ چه می شود که شیرینی عبادت را در شما نمی بینم؟ عرض کردند: شیرینی عبادت چیست؟ فرمود: تواضع است!»(تنبیه الخواطر ،مطابق نقل میزان الحکمه، جلد 4، حدیث 21825 ؛ محجة البیضاء، ج6، ص 222)

پس از نظر آن حضرت(ص) حقیقت عبادت که همان نهایت خضوع در برابر پروردگار است، زمانی حلاوت و شیرینی خود را به دست می آورد که با تواضع در برابر خدا و خلق همراه شود؛ چون کسی که شیرینی خضوع و تواضع در برابر خدا را دریابد در برابر خلق خدا نیز متواضع است. امیرمؤمنان (ع) نیز می فرماید: «علیک بالتواضع فانه من اعظم العبادة؛ بر تو باد تواضع که از برترین عبادات است» . (بحارالانوار، ج 72، ص 119، حدیث 5)

از آن جایی که تواضع ضد تکبر است، خداوند اهل تواضع را دوست می دارد؛ زیرا تکبر تنها زیبنده خداوند است و هر موجودی دیگری که تکبر ورزد، از مسیر کمالی دور می شود، چنان که ابلیس این گونه کرد و از مقامات کمالی هبوط نمود.

صفات های کمالی موجب غبطه و حسادت می شود؛ زیرا انسان وقتی نعمتی را دیگری می یابند یا دوست دارند خود نیز بدان صفت دست یابند که همان غبطه خوردن است و یا دوست دارند که دیگری هم نداشته باشد که همان حسادت است. هر چه نعمت برتر و کمالی تر باشد، بر میزان غبطه و حسادت نیز افزوده می شود و گاه چنان اهل حسادت چشم و نظر می کنند و اذیت و آزار می نمایند که زندگی بر دارنده نعمت و صفت کمالی تنگ می آید. اما در این میان تنها صفتی که این گونه نیست، صفت کمالی تواضع است؛ چرا که تواضع و فروتنی صفتی نیست که هر کسی آن را دوست داشته باشد؛ زیرا برای انسان ها سخت است که اهل تذلل و تواضع باشند و خود را در برابر دیگران کوچک و خوار نمایند و حتی داشته های خود را نهان کرده و بروز ندهند. از این روست که تواضع در میان صفات انسانی تنها صفتی است که هیچ کس نسبت به آن حسادت نمی ورزد؛ زیرا کدام نفس است که نخواهد خودنمایی و تفاخر نکند و داشته هایش را ابراز و اظهار نکند؟! چرا که نفس انسانی که تحت حکومت عقل و تدبیر فطرت پاک نباشد و گرفتار هواها و وسوسه ها باشد، دوست دارد حتی نداشته ها را به رخ بکشد و تفاخر و تکبر کند. امام حسن عسکری(ع) صفت تواضع را در میان صفات کمالی انسان تنها صفتی می داند که موجب حسادت نمی شود. آن حضرت (ع) می فرماید: التواضع نعمة لایحسد علیها؛ تواضع نعمتی است که سبب حسادت دیگران نمی شود. (تحف العقول، ص 363)

آثار تواضع

در آیات و روایات برای تواضع آثار و برکاتی بیان شده که به برخی از آن ها در این جا اشاره می شود.

1. مباهات خداوند: مباهات خداوند بر اهل تواضع از جمله آثار تواضع است. خداوند در برابر اعتراض فرشتگان در انتخاب حضرت آدم(ع) به خلافت، از ویژگی های انسان سخن گفت. این در حالی است که فرشتگان و ابلیس، نواقص آدمی را به رخ می کشیدند و این انتخاب را نادرست ارزیابی می کردند. ولی وقتی انسان ها در مسیری گام بردارند که بیانگر خلافت الهی است، خداوند به چنین اشخاصی مباهات می کند. از جمله این گروه های انسانی متواضعان هستند که خداوند بدان بر فرشتگان مباهات می کند. در روایت است که : یباهی الله تعالی الملائکة بخمسة: بالمجاهدین، والفقراء، والذین یتواضعون لله تعالی، والغنی الذی یعطی الفقراء و لایمن علیهم، و رجل یبکی فی الخلوة من خشیة الله عز و جل؛ خداوند به پنج دسته از انسانها به فرشتگان مباهات می کند: مجاهدان، فقرا (و نیازمندانی که دین خود را به دنیا نمی فروشند) و آنها که به خاطر خدا تواضع و فروتنی می کنند و ثروتمندانی که بی منت به مستمندان کمک می نمایند و کسی که در خلوت از خوف خدا گریه می کند! » (مکارم الاخلاق، ص 51)

2. محبت: میوه درخت تواضع، محبت خدا و خلق است. خداوند در آیاتی به مومنان توصیه می کند که برای جلب محبت خدا(مائده، ایه 54) و محبت خلق حتی دشمنان(مائده، ایه 82) از تواضع به عنوان بهترین ابزار و راهکار استفاده کنند. در حدیثی از امام امیرالمؤمنین (ع) می فرماید: «ثمرة التواضع المحبة و ثمرة الکبر المسبة! ؛ میوه درخت تواضع محبت است و میوه (شوم) تکبر دشنام و ناسزاگویی مردم است! » (غررالحکم، 4614) امام صادق (ع) نیز می فرماید: ثَلاثٌ تـُورِثُ المَحَبَّه: الـدَیـنُ وَ التَّـواضُعُ وَ البَذلُ؛ سه چیز است که محبت آورد: قـرض دادن و فـروتنـى و بخشـش.(تحف العقول، ص 316) خداوند هم چنین در آیات 82 و 83 سوره مائده بیان می کند که اگر بخواهیم مردمان دیگر را به سوی حق و پذیرش آن تشویق کنیم نمی توانیم با جدال و برهان و مانند آن در این کار موفق شویم، بلکه این تواضع و فروتنی است که زمینه ساز جلب محبت دیگران و گرایش آنان به حق و اسلام خواهد شد و از عناد و لجاجت جلوگیری می کند. پس از آثار تواضع می بایست به گرایش دیگران به حق و حقیقت از جمله اسلام آوری اشاره کرد که در این آیات بدان توجه داده شده است.

3. تنظیم امور: در حدیث دیگری از همان حضرت آمده است: «بخفض الجناح تنتظم الامور! ؛ با تواضع و محبت کارها نظم و سامان می یابد! » (غررالحکم، 4302) روشن است که نظم جامعه جز در سایه همکاری و همدلی حاصل نمی شود و همکاری و همدلی مردم در صورتی ممکن است که شخص مدیر نخواهد خود را بر آنها تحمیل کند و یا فخرفروشی کند و خود را برتر از دیگران قلمداد نماید، همیشه مدیرانی موفق هستند که در عین قاطعیت متواضع و پر محبت باشند.

4. رفعت و سربلندی: در حدیث دیگری از رسول خدا (ص) می خوانیم: التواضع لایزید العبد الا رفعة فتواضعوا یرفعکم الله! ؛ تواضع جز بزرگی بر انسان نمی افزاید پس تواضع کنید تا خداوند شما را بلند مقام سازد! . (کنزالعمال، 5719) آن حضرت هم چنین می فرماید: رسول اكرم صلى الله عليه و آله : ثَلاثَةٌ لايَزيدُ اللّه بِهِنَّ إِلاّ خَيرا: اَلتَّواضُعُ لايَزيدُ اللّه بِهِ إِلاَّ ارتِفاعا وَذُلُّ النَّفسِ لايَزيدُ اللّه بِهِ إِلاّ عِزّا وَالتَّعَفُّفُ لايَزيدُ اللّه بِهِ إِلاّغِنَىً؛ سه چيز است كه خداوند به سبب آنها جز بر خير و خوبى نمى افزايد: تواضع كه خداوند به سبب آن جز بلند مرتبگى نمى افزايد، شكسته نفسى كه خداوند به سبب آن جز عزّت نمى افزايد و مناعت طبع كه خداوند به سبب آن جز بى نيازى نمى افزايد.(بحارالأنوار، ج75، ص124، ح22) گاه چنین تصور می شود که تواضع انسان را کوچک می کند در حالی که این یک رداشت سطحی و نادرست است، همواره می بینیم افراد متواضع در جامعه مورد احترام و دارای عظمت و شخصیت هستند و تواضع بر منزلت آنها می افزاید. امام صادق عليه السلام نیز می فرماید: إِنَّ فِى السَّماءِ مَلَكَينِ مُوَكَّلَينِ بِالعِبادِ، فَمَن تَواضَعَ لِلّهِ رَفَعاهُ وَمَن تَكَبَّرَ وَضَعاهُ؛ در آسمان دو فرشته بر بندگان گماشته شده اند پس هر كس براى خدا تواضع كند، او را بالا برند و هر كس تكبر ورزد او را پَست گردانند.(كافى، ج2، ص122، حدیث2)

5. خاستگاه نیکی و ارزش ها: «التواضع اصل کل خیر نفیس و مرتبة رفیعة… و من تواضع لله شرفه الله علی کثیر من عباده… و لیس لله عز و جل عبادة یقبلها و یرضیها الا و بابها التواضع، و لایعرف ما فی معنی حقیقة التواضع الا المقربون المستقلین بوحدانیته، قال الله عز و جل و عباد الرحمن الذین یمشون علی الارض هونا و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما… ؛ تواضع ریشه هر کار نیک و با ارزش است و مقام والایی است… و هر کس برای خدا تواضع کند خداوند او را بر بسیاری از بندگانش شرافت می بخشد… و هیچ عبادتی برای خدا مورد رضا و قبول نخواهد بود مگر اینکه باب آن تواضع است و حقیقت تواضع را جز مقربانی که مستقل در وحدانیت خداوندند درک نمی کنند، خداوند عز و جل می فرماید: بندگان خداوند رحمان کسانی هستند که در زمین با تواضع راه می روند و هنگامی که جاهلان آنها را (با سخنان نامناسب) خطاب کنند، به آنها سلام می گویند (و با بی اعتنایی می گذرند) . » (بحارالانوار، ج 72، ص 121)

6. علم و دانش: این سخن را با حدیثی که از حضرت مسیح (ع) نقل شده است پایان می دهیم. فرمود: «بالتواضع تعمر الحکمة لابالتکبر، کذلک فی السهل ینبت الزرع لا فی الجبل! ؛ به وسیله تواضع، مزرعه علم و دانش آباد می شود نه با تکبر، همان گونه که زراعت در زمین نرم و هموار می روید نه بر روی کوه! » (بحار الانوار، ج 2، ص 62) کوتاه سخن اینکه: تواضع هم در زندگی علمی و فرهنگی انسان اثر می گذارد (چرا که افراد متکبر به خاطر تکبرشان از رسیدن به حق محجوبند) و هم در زندگی اجتماعی (چرا که افراد متواضع از محبوبیت فوق العاده ای در اجتماع بهره می گیرند و همه مردم برای آنها احترام خاصی قائلند) و هم در رابطه انسان با خدا مؤثر است چرا که روح عبادت، تواضع و کلید قبولی آن فروتنی است. امام على عليه السلام نیز می فرماید: إِذا تَفَقَّهَ الرَّفيعُ تَواضَعَ؛ انسان بلند مرتبه چون به فهم و دانايى دقیق رسد، متواضع مى شود.(غررالحكم، ج3، ص133، ح4048) پس تواضع خود گواه و نشانه ای از رسیدن انسان به مقام تفقه و درک عمیق و ژرف علمی است.

7. رهایی از تفاخر و تجاوزگری: رسول اكرم صلى الله عليه و آله می فرماید : إِنَّ اللّه تَعالى أَوحى إِلَىَّ أَن تَواضَعوا حَتّى لايَفخَرَ أَحَدٌ عَلى أَحَدٍ وَلايَبغى أَحَدٌ عَلى أَحَدٍ؛ خداى متعال به من وحى فرمود كه متواضع باشيد، تا هيچ كس بر ديگرى فخر نفروشد و احدى به ديگرى زورگويى و تجاوز نكند. (كنزالعمال، ج3 ص110، ح5722)

8. نشانه تقوا: امام على عليه السلام در بیان صفات متقین تواضع را نشانه متقین می شمارد و می فرماید : فى صِفَةِ المُتَّقينَ ـ : مَلبَسُهُمُ الاِقتِصادُ وَمَشيُهُمُ التَّواضُعُ؛ در وصف پرهيزكاران ـ : لباسشان ميانه رويست و راه رفتن و رفتارشان متواضعانه است.(نهج البلاغه، خطبه 193)

9. قرب الهی: از دیگر آثار و برکات تواضع دست یابی به مقام قرب الهی است که مقصد اسنی و برتر هر انسانی است. امام صادق (ع) درباره این اثر تواضع می فرماید : فیما أَوحَی اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ إلَی دَاوُدَ یا دَاوُدُ کَما أنَّ أقرَبَ النَّاسِ مِنَ اللهِ المُتَوَاضِعونَ کَذَلِکَ أبعَدُ الناسِ مِنَ اللهِ المُتَکَبِّرُونَ؛ از جمله وحی های که خدای عزوجل به داود این بود: ای داود! همچنان که نزدیک ترین مردم به خدا انسان های فروتن هستند، دور ترین مردم از خدا نیز متکبران اند.(اصول کافی ج2 ص123 باب التواضع حدیث11)

10. مقام صدیقین: از دیگر آثار و برکات تواضع است. حضرت امام حسن عسكرى (ع) فرمودند: «هر كه حقوق برادران (ایمانى) خود را بهتر بشناسد و آنها را بهتر ادا كند شأن و مقامش در پیشگاه الهى بزرگتر است، و هر كه در دنیا براى برادران (مؤمن) خود تواضع كند، در نزد خدا از صدیقان است و حقا از شیعیان على بن أبی طالب علیه السلام خواهد بود».

11. کمال و بلوغ عقلی: تواضع نشانه بلوغ عقل و کمال یافتگی آن است. امام صادق( علیه السلام) در ضمن حدیثى فرمودند: «كمال العقل فی ثلاث التواضع لله…»: كمال عقل در سه چیز است، یكى از آنها تواضع براى خدا است.

نشانه های تواضع

در مطالب پیشین برخی از نشانه های اهل تواضع بیان شده است. از جمله حدیثی بود که بیان می کرد که اهل تواضع در نشستن و جلوس در مجالس می کوشند در پایین ترین جایگاهی قرار گیرند که لایق و شایسته آن هستند.

امام علی بن ابی طالب (ع)نیز نشانه های دیگری را برای اهل تواضع بیان می کند که از آن جمله آن ها سه نوع حرکت و رفتار اجتماعی است که بیانگر فروتنی شخص است. آن حضرت (ع) می فرماید: ثلاث هن راس التواضع: ان یبدء بالسلام من لقیه، و یرضی بالدون من شرف المجلس، و یکره الریا و السمعة؛ سه چیز است که سرآغاز تواضع است: نخست اینکه انسان هر کس را ببیند ابتدا به او سلام کند و در پایین مجلس بنشیند و تظاهر ریا و سمعه را ناخوش دارد. » (کنز العمال، حدیث 8506)

در بعضی از روایات نشانه های دیگری نیز بر آن افزوده شده است، از جمله: ترک «مراء» و «جدال» یعنی انسان به خاطر برتری جویی با دیگری بحث نکند و یا این که علاقه مند نباشد که مردم او را بستایند و مدح و ستایش کنند. (اصول کافی، ج 2، ص 122، حدیث 6)

پس نشانه های تواضع را می توان در رفتار اشخاص جست و جو و شناسایی کرد. امام صادق عليه السلام در این باره می فرماید: إِنَّ مِنَ التَّواضُعِ أَن يَرضَى الرَّجُلُ بِالمَجلِسِ دونَ المَجلِسِ وَأَن يُسَلِّمَ عَلى مَن يَلقى وَأَن يَترُكَ المِراءَ وَإِن كانَ مُحِقّا وَلايُحِبَّ أَن يُحمَدَ عَلَى التَّقوى؛ از تواضع است كه انسان به پايين مجلس رضايت دهد، به هر كس بر مى خورد سلام كند، مجادله را رها كند اگر چه حق با او باشد و دوست نداشته باشد كه او را به پرهيزكارى بستايند.(بحارالأنوار، ج75، ص118، حدیث3)

از امام صادق (ع) تواضع از نشانه های دین داری و اسلامیت شخص است. از این روست که در حدیثی در بیان صفات متدینان می فرماید : اِنَّ صاحِبَ الدّينِ فَكَّرَ فَـعَـلَـتْهُ السَّكينَةُ وَ اسْتَـكانَ فَـتَواضَعَ وَ قَنِعَ فَاسْتَغْنى وَ رَضىَ بِما اُعْطىَ وَ انْفَرَدَ فَكُفىَ الاْخْوانَ وَ رَفَضَ الشَّهَواتِ فَصارَ حُرّا وَ خَلَعَ الدُّنْيا فَتَحامَى الشُّرورَ وَ اطَّرَحَ الْحَسَدَ فَظَهَرتِ الْمَحَبَّةُ وَ لَمْ يُخِفِ النّاسَ فَـلَـمْ يَخَفْهُمْ وَ لَمْ يُذْنِبْ اِلَيْهِمْ فَسَلِمَ مِنْهُمْ وَ سَخَتْ نَفْسُهُ عَنْ كُلِّ شَى‏ءٍ ففازَ وَ اسْتَكْمَلَ الْفَضْلَ وَ اَبْصَرَ العافيَةَ فَاَمِنَ النَّدامَةَ؛ آدم دين‏دار چون مى‏انديشد، آرامش بر جان او حاكم است. چون خضوع مى‏كند متواضع است. چون قناعت مى‏كند، بى‏نياز است. به آنچه داده شده خشنود است. چون تنهايى را برگزيده از دوستان بى‏نياز است. چون هوا و هوس را رها كرده آزاد است. چون دنيا را فرو گذارده از بدى‏ها و گزندهاى آن در امان است. چون حسادت را دور افكنده محبتش آشكار است.مردم را نمى‏ترساند پس از آنان نمى‏هراسد و به آنان تجاوز نمى‏كند پس از گزندشان در امان است. به هيچ چيز دل نمى‏بندد پس به رستگارى و كمال فضيلت دست مى‏يابد و عافيت را به ديده بصيرت مى‏نگرد پس كارش به پشيمانى نمى‏كِشد.(امالى مفيد، ص 52، حدیث 14)

امیرمومنان امام علی(ع) یکی دیگر از نشانه های تواضع را عدم خستگی از طاعت خداوند دانسته و می فرماید : مَن تَواضَعَ قَلبُهُ لِلَّهِ لَم یَسأم بَدنهَ مِن طاعَةِ اللهِ؛ هر که قلبش برای خدا تواضع داشته باشد،بدنش از طاعت خدا خسته نمی شود.(بحار الانوار ج75 ص9)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا