تفکر، عبادت و میراث الهی

تفکر یعنی اندیشه ورزی نوعی عملیات عقل و ذهن است. به این معنا که انسان با بهره گیری از عقل و ابزارهای شناختی دیگر، از معلومی حرکت کرده و در یک نظام منطقی، مجهولی را کشف کرده و می شناسد. عملیات تفکر از ویژگی های انسان است،‌هر چند که همه موجودات بنابراین آموزه های وحیانی قرآن از درجه از عقل و شعور و ادارک بهره مند هستند و تفکرات ساده ای را نیز دارند، ولی اوج انسانیت در همین تفکر اوست؛ چرا شناخت حقایق هستی و حرکت در مسیر کمالی تنها با تفکر امکان پذیر است و حقیقت انسان در تفکر و اندیشه و اندیشه ورزی بروز و ظهور می یابد. نویسنده در این مطلب بر آن است تا جایگاه و کارکردهای تفکر را بر اساس آموزه های اسلامی تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اندیشه ورزی حقیقت انسان

فکر به معنای اندیشه و تفکر به معنای اندیشه ورزی نوعى سير و مرور بر معلومات حاضر در نزد انسان، جهت دستيابى به مجهول است.( الميزان، ج‌2، ص‌248)

بر اساس آموزه های قرآنی انسان پس از تولد هیچ گونه علمی ندارد و خداوند با ابزارهای که در اختیار انسان گذاشته یعنی حواس پنج گانه به ویژه گوش و چشم و هم چنین قلب (عقل) توانایی شناختی و علم را به انسان داده است. خداوند می فرماید: وَاللّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ الْسَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ و خدا شما را از شكم مادرانتان- در حالى كه چيزى نمى‏دانستيد- بيرون آورد، و براى شما گوش و چشمها و دلها قرار داد، باشد كه سپاسگزارى كنيد.(نحل، ایه 78)

پس از این که انسان معلوماتی را از طریق حس به دست آورده و با قلب و فواد خویش تجزیه و تحلیل کرد، زمینه برای کشف مسایل دیگر را فراهم می آورد. این فرآیند هم چنان ادامه می یابد تا به جایی می رسد که انسان از محسوس عبور کرده و به معقولات می رسد و مفاهیم انتزاعی و مجرد را درک می کند و در نهایت معقولات ثانوی و کلیاتی چون جواهر و عرض را درک می کند و از آن عبور کرده و ملکوت اشیاء که مراحل برتر است به قلب شهود می کند.

مقامی که انسان در آغاز راه کشف و شناخت معلومات می پیماید، همان مقام تفکر است؛ یعنی با هر معلومی که به دست می آید آن را چراغی قرار می دهد تا مجهولی را کشف کند. این گونه است که تفکر به مهم ترین عمل عقلی بشر تبدیل می شود؛ چرا که انسان با تفکر است می تواند حقایق هستی را کشف کرده و مجهولات را تبدیل به معلومات کند.

ارزش تفکر در آیات و روایات برای انسان چنان مهم دانسته شده که همه حقیقت انسان را به آن دانسته اند؛ چرا که این تفکر و تعقل است که انسان را از جهالت بیرون آورده و در مسیر کمالی قرار می دهد و زمینه ساز متاله و خدایی شدن انسان می شود.

مولوی نیز بر اساس همین آیات و روایات است که چنین می سراید:

ای برادر تو همه اندیشه ای

مابقی خود استخوان و ریشه ای

گر گل است اندیشه تو، گلشنی

ور بود خاری تو هیمهء گلخنی.

البته انسان هر از گاهی گرفتار غفلت می شود یا معلوماتی که کشف کرده را فراموش می کند که در این صورت نیازمند ذکر و تذکر است. پس میان تفکر و تذکر فرق است؛ چنان که شیخ طبرسی در مجمع البیان در بیان فرق آن دو می نویسد که تفكّر، شناخت شيىء است، هرچند هيچ‌گونه اطّلاعى از آن نداشته باشيم؛ ولى تذكّر در موردى است كه انسان از پيش با آن موضوع آشنا باشد.( مجمع‌البيان، ج‌5‌-‌6‌، ص‌236)

ارزش و اهمیت تفکر

با نگاهی به آثار و برکات تفکر در زندگی بشر می توان اهمیت و ارزش آن را به دست آورد. از آیات قرآنی چنان که گفته شد بر می آید که همه چیز انسان در گرو تفکر است؛ خداوند به صراحت در آیاتی از جمله آیه 22 سوره انفال و نیز 44 سوره فرقان می فرماید که تفکر، تعقّل و انديشه، از معيارهاى ارزش و كرامت آدمى در پيشگاه خداوند است؛ زیرا انسان با تفکر است که حقایق هستی را کشف کرده و مجهولات آن کنار می زند و مسیر زندگی خود را می یابد.(یونس، ایه 42؛ نحل، ایه 44)

تفکر برای انسان چنان اهمیت دارد که حقیقت انسانی را می بایست در آن جست، برهمین اساس خداوند بارها به تفکر به شکل فردی و جمعی از طریق مشورت با دیگران(سباء، ایه 64)تشویق کرده و مردمان را بر انجام عملیات تفکری ترغیب می نماید.(بقره، آیات 164 و 219 و 242 و 266 و آیات دیگر) از همین روست که اگر کسی ترک تفکر کند توبیخ می شود (یوسف، ایه 105) و خاستگاه و ریشه کفر کافران را در اعراض آنان از تفکر می داند.(انعام، آیات 4 و 5؛ یس، آیه 64 و آیات دیگر)

خداوند می فرماید که تفکر در آفرینش آسمان و زمین، موجب می شود تا حقایق هستی را بر انسان معلوم شود و خداشناس شده (بقره، آیات 73 و 164 و 266 و نیز آیات دیگر)، و هدفمندی خلقت و حکمت آفرینش بر او آشکار و هویدا شود.(آل عمران، آیه 191؛ روم، آیه 8) همین تفکر است که زمینه ساز ایمان انسان به خدا(آل عمران،‌آیات 191 و 193)،‌ معاد و آخرت(آل عمران، آیات 191 تا 194؛ یوسف، آیه 109؛ ملک، ایات 9 و 10)،‌ بهشت و دوزخ(همان) و هدایت های الهی از طریق پیامبران و کتب آسمانی از جمله قرآن (نساء، آیه 82؛ اعراف، ایه 185؛انبیاء، آیه 10؛ طه، آیه 89؛ محمد، آیه 24) می شود.

قلب، مرکز تفکر انسان

خداوند قلب آدمی را مرکز تفکر قرار داده است و آدمی با قلب است که حقایق هستی را درک کرده و با تدبر در هستی و تعقل در عالم می تواند مسیر زندگی خود را بیابد.(انعام، آیه 25؛ اعراف، ایه 179؛ کهف، ایه 57؛ حج، ایه 64 و آیات دیگر) بر همین اساس است که قلب به عنوان مهم ترین ابزار تفکری بشر بسیار مورد توجه قرار گرفته است؛ چرا که اگر قلب نبود انسان از درک حقایق و رسیدن به مقام خلافت الهی عاجز و ناتوان بوده است. خداوند از بشر می خواهد قدر قلب خویش را دانسته و در حفاظت از آن بکوشد و اجازه ندهد از سلامت خارج شده و دچار بیماری شده و پرده بر آن بیافتد و ناتوان از بازتاب حقایق هستی بر جان آدمی باشد.(بقره، آیه 8 و آیات دیگر)

قلب و فکر آدمی می بایست سالم و سلیم باشد تا بتواند آینه تمام نمایی از حقایق هستی باشد. از این روست که امیرمومنان علی(ع) با توجه به جایگاه اساسی فکر در زندگی بشر می فرماید: العِلمُ وَراثَهٌ کَریمَهٌ ، وَ الادابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَهٌ ، وَ الفِکرُ مِرآهٌ صافِیَهٌ؛ علم میراث گرانبهائی است و ادب لباس فاخر و زینتی است و فکر آئینه ای است صاف. ( منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه (خوئی)،ج21،ص9)

بنابراین، قلب را می بایست همواره در بهترین حالت و سلامت کامل نگه داشت تا بتواند همانند آینه صاف حقایق هستی که بر آن می تابد بنمایاند و در زندگی آدمی تاثیر مثبت به جا گذارد.

تفکر در خدا و قدرت خدا، برترین عبادت

از مطالب پیشین روشن شد که انسان حقایق هستی را از طریق تفکر به دست می آورد و ایمان آدمی به خدا و قیامت و وحی و هدایت تشریعی و تکوینی نیز در گرو تفکر است. اصولا انسان خداشناسی و هستی شناسی و ایمان را به دلیل تفکر داراست و اگر تفکر نباشد هیچ ایمانی شکل نمی گیرد و انسان مسیر درست را نخواهد شناخت و به دوزخ می رود.(ملک، آیه 10)

بنابراین ریشه و خاستگاه خداشناسی و ایمان را می بایست در تفکر و تعقل دانست. بر پایه آموزه های وحیانی اسلام، اخلاق و دین داری بشر در گرو تعقل و تفکر است.(اصول کافی، ج 1، کتاب عقل و جهل) بر همین اساس است که عبادت و بندگی بر پایه تفکر و تعقل ارزشمند است؛ چرا که هر عمل عبادی و ایینی که انسان به جا می اورد می بایست با علم به خداشناسی و درک صفات و اسمای الهی باشد تا عبادتی از روی علم و یقین باشد.

همین جایگاه والای تفکر در اندیشه اسلامی موجب شده که مهم ترین عبادت تفکر دانسته شود، چنان که امام صادق (ع) می فرماید: فِکرَةُ ساعَةٍ خَیرٌ مِن عِبادَةِ اَلفِ سَنَةٍ؛ یک ساعت اندیشیدن در خیر و صلاح از هزار سال عبادت بهتر است.(بحارالانوار،ج71ص326)

البته از آن جایی که تفکر می تواند بر پایه اصول عقلانی و فطری باشد و یا بر خلاف آن سامان یابد، تفکری ارزش دارد که در راستای شناخت حقایق باشد تا گل و گلشن ایجاد کند. در میان تفکرات مثبت بشر برخی از حوزه های تفکری نیز از ارزش و اهمیت بیش تر برخوردار است که از جمله آن ها تفکر در حوزه خداشناسی و آگاهی از صفات الهی به ویژه قدرت اوست. امام صادق (ع) در جایی دیگر در بیان برترین های عبادت به تفکری خاص اشاره می کند که اهمیت بیش تری نسبت به دیگر حوزه های تفکری دارد. آن حضرت می فرماید: اَفضَلُ العِبادةُ اِدمانُ التَّفکُّرفی اللهِ و فی قُدرَتهِ؛ برترین عبادت مداومت نمودن بر تفکر درباره خداوند و قدرت اوست.(جهادالنفس، ح53)

امام حسن عسکری (ع) نیز عبادت واقعی را در تفکر می داند؛ زیرا این تفکر است که ماهیت عبادت را تغییر می دهد و جهت مثبت آن را افزایش می دهد و زندگی و سبک زندگی او را به شدت تحت تاثیر خود قرار می دهد. آن حضرت می فرماید: لَیسَتِ العِبادَةُ کَثرَةَ الصیّامِ وَ الصَّلوةِ وَ انَّما العِبادَةُ کَثرَةُ التَّفَکُّر فی أمر اللهِ؛ عبادت کردن به زیادی روزه و نماز نیست، بلکه (حقیقت) عبادت، زیاد در کار خدا اندیشیدن است.(تحف العقول، ص448)

راهکارهایی برای تقویت تفکر

برای تفکر موانعی وجود دارد که از آن جمله می توان به خیال پردازی اشاره کرد. خیال پردازی غیر از تفکر است؛ زیرا تفکر دارای نظام روشی و محتوایی است که در علم منطق به خوبی به آن پرداخته شده است و در این جا از بیان آن خودداری می شود.

غیر از موانع روشی و محتوایی که برای تفکر است، موانع دیگری نیز وجود دارد که به حالات انسانی به ویژه وضعیت بدنی و روانی انسان بستگی دارد. برخی از احوالات انسانی چون خستگی، افسردگی، اضطراب، هیجانات شدید و مانند آن می تواند مانع جدی در سر راه تفکر مثبت و منطقی آدم باشد.

هم چنین برخی از حالات بدنی نیز ممکن است مانع تفکر شود که از آن جمله می توان به پرگویی و پرخوری اشاره کرد که ذهن و قلب را از فعالیت باز می دارد و او را به خیالات می کشاند یا خواب رابر وی مسلط می سازد یا فرصت تفکر و تعقل را از انسان سلب می کند.

از این روست که در روایات برای مانع زدایی از تفکر به نقش سکوت و گرسنگی در تفکر اشاره شده است. به عنوان نمونه لقمان حكيم (ع) درباره پرخوری و مانع بودن آن در تفکر می فرماید : يَا بُنَىَّ اِذَا امتَلأَتِ المَعِدَةُ نَامَتِ الفِكرَةُ وَ خَرِسَتِ الحِكمَةُ وَ قَعَدَتِ الاَعضَاءُ عَنِ العِبادَةِ؛ فرزندم هرگاه شكم پر شود، فكر به خواب مى‏رود و حكمت، از كار مى‏افتد و اعضاى بدن از عبادت باز مى‏مانند.(مجموعه ورام، ج 1، ص 102)

چنان که گفته شد پرگویی و سخن گفتن بی مورد خود مانع از تفکر است؛ زیرا تفکر فرآیندی پیچیده است که هر چه موضوع تفکر ژرف تر باشد شرایط تفکر و تحقق آن نیز سخت تر خواهد شد. از این روست که سخن گفتن اجازه نمی دهد تا فکر در مسیر درست حرکت کند و منطقی به مسایل و موضوعات بپردازد. بر همین اساس در روایات بر سکوت و صمت به عنوان عامل مانع زدایی از تفکر توجه داده شده است. البته پرواضح است که منظور از سکوت هر سکوتی نیست؛ زیرا سفیه و احمق نیز ممکن است سکوت کند ولی این سکوت هیچ دریچه ای به سوی علم و فکری نباشد. بنابراین مراد از سکوت و تاثیرات مثبت آن همان سکوت تفکری است. پيامبر (ص) در این باره می فرماید : اَوصانى رَبّى بِسَبعٍ: اَوصانى بِالاِخلاصِ فِى السِّرِّ وَ الْعَلانيَةِ وَ اَن اَعْفُوَ عَمَّن ظَلَمَنى و اُعْطىَ مَن حَرَمَنى و اَصِلَ مَنْ قَطَعَنى و اَن يَكونَ صَمْتى فِكْرا وَ نَظَرى عِبَرا؛ پروردگارم هفت چيز را به من سفارش فرمود: اخلاص در نهان و آشكار، گذشت از كسى كه به من ظلم نموده، بخشش به كسى كه مرا محروم كرده، رابطه با كسى كه با من قطع رابطه كرده، و سكوتم همراه با تفكّر و نگاهم براى عبرت باشد.(كنزالفوائد،ج2،ص11)

امام على (ع) نیز با بیان تفاوت سکوت مومن از منافق می فرماید : إِنَّ الْمُؤْمِنَ… إذا سَكَتَ فَكَّرَ… وَالْمُنافِقُ إِذا سَكَتَ سَها؛ سكوت مؤمن تفكر و سكوت منافق غفلت است.(تحف العقول، ص212)

در زمينه تأثير سکوت در تعميق تفکّر و استوارى عقل، از رسول خدا (ص) نقل شده که فرمودند: «مؤمن کمتر سخن مى‌گويد و بسيار عمل مى‌کند و منافق بسيار سخن مى‌گويد و کمتر عمل مى‌کند.» چرا که سکوت فضايي را ايجاد مي کند تفکر در آن امکان پذیر می شود و ذهن فعال و قلب متمرکز بر موضوع شده و به حل مجهول سرعت می بخشد. در این میان شرایط خاصی چون شرایط سکوت شب و تاریکی آن که انسان از دیدن بسیاری از جلوه های ظاهری و فریبنده ناتوان است، فرصت تفکرات عقلانی بیش تر می شود و از همین روست که در شب ها تفکر در باره هستی و معقولات ثانوی و ملکوت بهتر و به تعبیر قرآن قول ثقیل بهتر انجام می گیرد.

و محققان عقيده دارند که در فضاهايي مثل قبرستان و يا نيمه شب و يا خلوت هايي که انسان در حالت آرام تري قرار دارد بهتر مي تواند راجع به وظايف و کاستي هاي خود فکر کند. وقتي انسان چند دقيقه در شبانه روز با خودش خلوت مي کند فرصتي مي يابد تا صداهاي اصلي درون خود را بشنود و آن ها را در تصميم گيري هاي خود دخالت دهد. بسياري از تصميم هاي غلط ما نتيجه بي توجهي به فريادهاي فطرت و نداهاي درون ماست؛ بنابراين خلوت ها زمينه ساز تفکر هستند.

امام صادق عليه السلام، نشان عقل و سنجش انسان را در تفکر دانسته و فرموده است: «دليل العاقل التفکر و دليل التفکر الصمت؛ نشانه عاقل؛ فکر کردن و نشانه فکر کردن، سکوت کردن است.(تحف العقول ، ص 406)

معمولاً ما غوغاهاي درون را نمي توانيم تحمل کنيم و در مسير سرازير شدن هوس ها و خواسته ها و سؤالات هم زمان و مهاجمي که قرار مي گيريم فرار را بر قرار ترجيح مي دهيم و براي اين فرارها به پناهگاه‌هايي از جنس هيجان يا تخدير يا سرگرمي و يا لهو وبازي و… رو مي آوريم. يک دليل مهم تغيير ذائقه نسل ما دوري از خلوت ها و توجه هاست؛ به عبارتي ناتواني در رويارويي با خود. اگر فکر کردن در خلوت ها و سکوت ها را تمرين کنيم و لذت خلوت با خود را بچشيم هم فکرمان بهتر کار مي کند و هم مديريت بيشتر و بهتري نسبت به احساسمان خواهيم داشت.

در روايت ديگرى از امام اميرالمؤمنين (ع) آمده است: اکثر صمتک يتوفر فکرک و يستنر قلبک و يسلم الناس من يدک؛ بسيار خاموشى برگزين تا فکرت زياد شود و عقلت نورانى شود و مردم از دست (و زبان) تو سالم بمانند.(غرر الحكم / 3725) همانطور که مشاهده مي شود رابطه دقيق و معناداري بين بارور شدن فکر و انديشه، با سکوت وجود دارد؛ دليل آن هم روشن است؛ زيرا قسمت مهمّى از نيروهاى فکرى انسان در فضولات گفتاري و سخنان بيهوده از ميان مى رود؛ هنگامى که انسان سکوت را پيشه مى کند، اين نيروها متمرکز مى شود، و فکر و انديشه را به کار مى اندازد، و ابواب حکمت به روى انسان گشوده مي شود؛ به همين دليل، مردم سخن گفتن بسيار را دليل کم عقلى مى شمرند و افراد کم عقل سخنان بيهوده بسيار مى گويند.