اجتماعیاخلاقی - تربیتیسیاسیمعارف قرآنیمقالات

تبری از دشمنان، سیاست نظام ولایی

بسم الله الرحمن الرحیم

از اصول اساسی سیاست خارجی نظام سیاسی ولایی، تبری جویی از دشمنان است. اصل «تبرّی» از اصول بسیار مهمی است که در آموزه های وحیانی اسلام در کنار اصل «تولّی» به عنوان اصول دهگانه اسلام مطرح است. امت و نظام سیاسی آن، باید نسبت به ولایت الهی و مظاهر آن پای بندی داشته و آن را در قول و فعل نشان دهند؛ هم چنین نسبت به طاغوت و نظام های طاغوتی که دشمن اسلام و مسلمین و نظام سیاسی ولایی هستند، تبری جسته و از آنان در قول و فعل دوری جویند. در حقیقت، از مهم ترین شاخصه های ایمان آوری امت اسلام و حرکت در مسیر نظام سیاسی ولایی، توجه به اصل تولی و تبری است. از آن جایی که تا تبری انجام نگیرد و مرزهای خودی از غیر خودی جدا نشود، هر آینه امکان تحقق فتنه فراهم است و زمینه برای متشابهات و شبهات فراهم می آید، همان طوری که رستگاری انسان در قول و اعتقاد به «لا اله الا الله» است و شخص می گوید و باور دارد که هیچ خدایی غیر از الله نیست، هم چنین باید در گام نخست نفی انجام شود و تبری صورت گیرد تا در گام بعد بتوان سخن از تولی و ولایت الهی داشت.

به نظر می رسد که بسیاری از فتنه ها در جامعه به سبب عدم توجه به مرزبندی میان خودی و غیر خودی و حق و باطل است؛ زیرا اگر مرزبندی شفافی وجود نداشته باشد، فرصت تحقق حالت برزخی و خاکستری فراهم شده و جا برای شبهات و متشابهات و فتنه ها باز می شود. از همین روست که خداوند بر موضع گیری شفاف و روشن تاکید دارد تا دو جبهه حق و باطل و در عرصه سیاسی ولایت الهی و ولایت طاغوتی مشخص و روشن دیده و متمایز شود. اصولا «بیان» که ساختار اصلی و اساسی قرآن را شکل می دهد و خداوند قرآن را «تبیان» هر چیزی دانسته است، چیزی جز جدا شدن و مرزبندی شفاف و روشن نیست؛ زیرا واژه بیان از «بون» به معنای جدا کردن آمده است؛ وقتی انسان مطلب را به روشنی می گوید، راستی را از دروغ، خوب را از بد ، درست را از نادرست جدا می کند. از همین روست که این جداسازی در کلام و تبیین حقایق را بیان گفته اند. بر همین اساس خداوند نه تنها قرآن را بارها به عنوان «بیان» معرفی می کند، بلکه پیامبر(ص) را نیز به عنوان شاهد و شاخصی مطرح می کند که این بینونت و جداسازی حق و باطل ، خیر و شر، خوب و بد، نیک و زشت و مانند آن را در قول و فعل خویش نشان می دهد و اسوه حسنه و سرمشق و شاخص نیکی برای جامعه بشری می شود.(احزاب، آیه 21 و آیات دیگر) خداوند در آیه 81 سوره نحل درباره این ویژگی قرآن و پیامبر(ص) می فرماید: وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَؤُلَاءِ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ؛ به ياد آور روزى را كه در هر امتى شاهدی از خودشان برايشان برانگيزيم و تو را هم بر همه آن شاهدان، شاهد آوريم؛ و اين كتاب را كه تبیان و جداکننده روشن هر چيزى است و براى مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارتگرى است، بر تو نازل كرديم.

بنابراین، از مهم ترین اصول اسلامی، بیان و جداسازی و مرزبندی شفاف بین حق و باطل از جمله ولایت طاغوتی و ولایت الهی است. این مهم در قالب تولی و تبری انجام می شود.

مرزبندی شفاف میان ولایت الهی و طاغوتی

از نظر قرآن و آموزه های وحیانی اسلام، مرزبندی میان حق و باطل باید در همه زمینه ها انجام شود. این مرزبندی در حوزه عمل و رفتار سیاسی، باید میان ولایت الهی و طاغوتی از سوی امت اسلام انجام گیرد و شاخص ها به گونه ای تعریف شود که کسی گرفتار فتنه و شبهه و تشابه نشود.

خداوند در آیات قرآنی، بر آن است تا شاخص ها را به گونه ای تعریف کند که این مهم در عمل و رفتار اجتماعی و سیاسی امت، به سادگی و آسانی انجام گیرد و حجت بر ایشان تمام شود. در حقیقت هر کسی در هر مرتبه و درجه از سطح فهم و ادراک و بصیرت بتواند، به آسانی با شاخص های حق و ولایت الهی آشنا و آن را به کارگیرد و با شناخت نسبت به شاخص های ولایت طاغوتی از آنان تبری جوید و دوری کند.

از نظر قرآن، تبری به عنوان یک اصل و شاخص ایمانی و رفتاری باید در تمام ابعاد زندگی امت اسلام از جمله ابعاد سیاسی خودنمایی کند؛ یعنی تبری از دشمنان به گونه ای نماد هویت ساز و هویت بخش مسلمانی است؛ همان طوری که مساجد در بلاد اسلامی نمادی از هویت اسلامی است، اعلان تبری و دوری جستن در قول و فعل باید به گونه ای باشد که در ظاهر به عنوان نماد هویتی امت اسلام و نظام سیاسی اسلام دیده شود.

واژه تبرّى از واژه «برء» به معنای دورى جستن از چيزى است كه هم‌نشينى با آن خوشايند و پسنديده نيست.( مفردات الفاظ قرآن کریم، ص‌121، «برأ».) این تبری و دوری جستن از نظر قرآن باید نسبت به همه نمادهای باطل از شرک گرفته تا زشتی ها و بدی ها تا ولایت طاغوتی باید انجام گیرد. خداوند بارها با استفاده از «براءة» و مشتقّات آن و نیز عباراتى كه بر بيزارى دلالت دارد، بر آن است تا امتی را تربیت کند و پرورش دهد که از هویت مستقل خود داشته باشند؛ زیرا فقدان هویت مستقل زمینه ساز بحران فتنه ها و آمیختگی حق و باطل می شود و قدرت تشخیص را به ویژه از توده های مردم سلب می کند.

تبری و برائت جویی از کافران و مشرکان و دشمنان و مرزبندی شفاف از اصول اساسی اسلام است. این مرزبندی باید در همه ابعاد انجام گیرد. اگر امت نتواند مرزبندی شفافی داشته باشد، احتمال گرایش به شرک و کفر و پذیرش ولایت طاغوت فراهم می آید. از این روست که پیامبران مامور بودند تا به طور شفاف سخن بگویند و هر گونه نمادهای شرک و کفر و ولایت طاغوتی را از خود و جامعه دور سازند. سخن و فعل نخست آنان، بندگی تنها خدا و عبادت او و نفی هر گونه شرک و شریک برای خدا است.(مائده، آیات 72 و 117؛ اعراف، آیه 73) خداوند می فرماید: وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ؛ و در حقيقت در ميان هر امتى فرستاده‏ اى برانگيختيم تا بگويد: خدا را بپرستيد و از طاغوت بپرهيزيد.(نحل، آیه 36)

پس همه پیامبران در همه شرایع اسلامی به اشکالی به این مهم فرمان داده و خود عمل کرده اند. آنان نه تنها از دعوت به توحید و ولایت الهی می کردند، بلکه به طور شفاف از هر گونه شرک و ولایت طاغوتی تبری می جستند. پس اصل تولی و تبری از مهم ترین اصولی است که آنان به آن دعوت می کردند و مامور به ابلاغ و عمل بدان بودند.

خدا در قرآن، حضرت ابراهیم(ع) را به عنوان اسوه نیک برای تولی و تبری مطرح کرده و می فرماید: قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاءُ أَبَدًا حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ … رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا وَاغْفِرْ لَنَا رَبَّنَا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ. لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِيهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَمَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ؛ قطعا براى شما در پيروى از ابراهيم و كسانى كه با اويند سرمشقى نيكوست؛ آنگاه كه به قوم خود گفتند: ما از شما و از آنچه به جاى خدا مى ‏پرستيد، بيزاريم؛ به شما كفر مى ‏ورزيم و ميان ما و شما دشمنى و كينه هميشگى پديدار شده تا وقتى كه فقط به خدا ايمان آوريد… پروردگارا! ما را فتنه و وسيله آزمايش و آماج آزار براى كسانى كه كفر ورزيده‏ اند، مگردان! و بر ما ببخشاى كه تو خود تواناى سنجيده‏ كارى. قطعا براى شما در پيروى از آنان سرمشقى نيكوست یعنی براى كسى كه به خدا و روز بازپسين اميد مى ‏بندد و هر كس روى برتابد بداند كه خدا همان بى ‏نياز ستوده صفات است (ممتحنه، آیات 4 تا ۶)

خداوند در این آیات بیان می کند، مومنان باید از حضرت ابراهیم(ع) و مومنان در این امر شایسته و نیک پیروی کنند و میان خود و دشمنان مرزبندی شفافی داشته و به صراحت اعلام برائت کنند و تبری بجویند. به این معنا که در قول و فعل باید این گونه باشند. این تبری باید به گونه ای باشد که حتی دوستان و مومنان از آن آگاه و دشمن در جریان قرار گیرند. از همین روست که حتی پیامبران، خدا و امت خویش را در باره تبری جویی از دشمنان گواه می گرفتند.(هود، آیه 54)

ارزش و اهمیت تبری به ویژه در حوزه عمل سیاسی و اجتماعی تا جایی است که خداوند همایش بین المللی حج را به عنوان مهم ترین زمان تبری جویی و برائت و اعلان برائت از دشمنان قرار داده است تا همه مومنان بتوانند با حضور در یک اجتماع بزرگ مرزبندی شفافی میان خود و دشمنان داشته باشند. خداوند می فرماید: وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ ؛ و اين آيات اعلامى است از جانب خدا و پيامبرش به مردم در روز حج اكبر كه خدا و پيامبرش در برابر مشركان تعهدى ندارند ، با اين حال اگر از كفر توبه كنيد آن براى شما بهتر است؛ و اگر روى بگردانيد، پس بدانيد كه شما خدا را درمانده نخواهيد كرد، و كسانى را كه كفر ورزيدند از عذابى دردناك خبر ده .(توبه، آیه ۳) بر پايه رواياتى كه از ائمّه معصومين عليهم السلام رسيده است، روز حج اكبر، دهم ذيحجّه است. (تفسير نورالثقلين، ج‌2، ص 185 – 186)

خداوند در آیه 54 سوره هود می فرماید: قال إنّى أشهد اللّه واشهدوا أنّى برىء مّمّا تشركون؛ ابراهیم گفت: به راستی گواه می گیرم خدا و شهادت بدهید که من از آن چه شما بدان شرک می ورزید، برائت می جویم. در این آیه به صراحت نه تنها برائت را علنی می کند بلکه خود ایشان را نیز گواه می گیرد که مرزبندی میان خود و ایشان انجام داده است. در حقیقت مرزبندی باید شفاف و روشن باشد و باکی از این مرزبندی میان خودی و غیر خودی از سوی امت و نظام اسلامی نباشد.

عوامل و موجبات تبری

هر فعل و عمل مومن در ساختار نظام فقه اسلامی دارای احکامی از باید و نبایدها و شایدها و نشایدها است. هم چنین بر اساس آموزه های وحیانی اسلام، هر کنش دیگری نیز باید بر اساس موازین شرعی، همراه با واکنشی از سوی مومنان باشد. از همین روست که مومنان باید نسبت به کنش های یک دیگر واکنش های مثبت و منفی در چارچوب ولایت متقابل و فریضه امر به معروف و نهی از منکر داشته باشند. این کنش ها و واکنش ها نسبت به ولایت الهی و مظاهر آن در حوزه عمل سیاسی در قالب تولی و نسبت به ولایت طاغوتی در قالب تبری انجام می گیرد.

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، مهم ترین عامل و اساسی ترین عنصری که وظیفه تبری را بر مومنان واجب می کند، دشمنی شخص یا نظام سیاسی با خدا و آموزه های وحیانی است.(توبه، آیه 114؛ انعام، آیات 76 تا 78)

خداوند پذیرش ولایت طاغوتی و حکومت سیاسی و قضایی آنان را مردود دانسته و از آن تبری جسته و از مومنان خواسته است تا تنها نسبت به ولایت و حکومت الهی تولی داشته و بر اساس آن عمل و رفتار کنند.(نساء، آیه 60) از نظر قرآن تولی به ولایت طاغوت و پشت کردن و پس زدن ولایت الهی و مظاهر آن، موجب خروج شخص از دایره ایمان و مومنان می شود.(آل عمران، آیه 23)

خداوند به شکل صریح تری در جای دیگر می فرماید: وَيَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالرَّسُولِ وَأَطَعْنَا ثُمَّ يَتَوَلَّى فَرِيقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَمَا أُولَئِكَ بِالْمُؤْمِنِينَ؛ و مى‏ گويند: به خدا و پيامبر او گرويديم و اطاعت كرديم؛ آن گاه دسته‏ اى از ايشان پس از اين اقرار روى برمى‏ گردانند؛ و آنان مؤمن نيستند.(نور، آیه 47)

پس مهم ترین عامل در تبری ، کفر و دشمنی شخص یا نظام سیاسی با خدا و نظام ولایی و رهبری آن است.

نمادهای تبری و نشانه های آن

چنان که گفته شد، تبری از دشمنان و ولایت و حکومت آنان، یک وظیفه اسلامی و واجب شرعی است و باید همان طوری که مومنان با بیعت تولی و اطاعت خود را نسبت به نظام سیاسی ولایی بیان می کنند، باید در قالب تبری و دوری جستن به قول و فعل، برائت خویش را از نظام سیاسی طاغوتی و دشمنان بیان کنند.

این عمل از سوی مومنان ، نوعی هویت بخشی به نظام سیاسی و امت اسلام است؛ از این روست که به عنوان اصول اساسی در اسلام و به ویژه سیاست خارجی نظام سیاسی ولایی تعریف شده است. بنابراین، باید به نمادها و نشانه هایی که موجب می شود تا دیگران به سادگی و آسانی از برائت و دوری جویی نسبت به آنان آگاه شوند، توجه خاص و ویژه ای مبذول داشت. اگر مسجد الحرام و کعبه، نمازهای پنج گانه، حج، روزه ، جهاد و مانند آن ها نمادهای هویت ساز و هویت بخش اسلام و مسلمانان است، تولی و تبری نیز از نمادهای اصلی هویت بخش به ویژه در حوزه عمل سیاسی و اجتماعی است.

از نظر قرآن اعلان برائت از دشمنان و نظام طاغوتی باید علنی و آشکار و شفاف و روشن با قول و فعل باشد. بر اساس آیه 4 سوره ممتحنه تجلّى برائت ازدشمنان و نظام طاغوتی، باید در انكار شخصيّت آنان و دشمنى علنى با ايشان همراه باشد.

به سخن دیگر، کینه و دشمنی باطنی و قلبی اساس تبری است ولی این تبری نسبت به دشمنان باید در قول و فعل به نمایش گذاشته شود و کینه باطنی به تنهایی کفایت نمی کند.(ممتحنه، آیه 4) از همین روست که هماره در آیات قرآنی از واژه «قل» و مانند آن ها استفاده شده تا بیزاری درونی و اعتقادی در قالب گفتاری و رفتاری به نمایش گذاشته شود. به عنوان نمونه خداوند به پیامبر(ص) می فرماید: قل إنَّما هو إلـه واحد وإنّنى برىء مّمّا تشركون؛ بگو فقط خدا یکی است و من به راستی از هر چه شما بدان شرک می ورزید، برائت می جویم.(انعام، آیه 19؛ هود، آیه 53 و 54؛ زخرف، آیه 26؛ و نیز سوره های کافرون و توحید و مانند آن ها)

آثار تبری از ولایت طاغوتی

از نظر قرآن، تبری مومنان از ولایت طاغوتی و اعلام تنفر و انزجار و دور جستی و مرزبندی شفاف در قالب خودی و غیر خودی، آثار و برکاتی دارد که از جمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

  1. دست یابی به علم الهی: تبری و برائت جویی از دشمن، از مصادیق تقوای الهی است که عامل دست یابی انسان به علم الهی می شود. این علم الهی شامل، علم به غیب و تاویل احادیث و بصیرت خاصی است که می تواند مرزهای حق و باطل را برای شخص شفاف کند و فرقان و جداکننده آنها باشد، به طوری که حقیقت را می تواند از عالم مثال و تمثیل به دست آورد.(یوسف، آیات 37 و 38؛ بقره ، آیه 282؛ فرقان، آیه 29)
  2. رهایی از فتنه ها: اگر امت اسلام و نظام سیاسی با نظام طاغوتی و دشمنان اسلام مرزبندی شفاف نداشته و مرز خودی از غیر خودی دانسته نشود و مومنان و امت از آنان دوری نجویند، احتمال ایجاد فتنه وجود دارد و همین موجب می شود تا زمینه برای بحران اجتماعی و سیاسی و حتی عقیدتی فراهم آید.
  3. رهایی از حسرت : از نظر قرآن کسانی که تبری نمی جویند و مرزبندی شفاف ندارند، گرفتار حسرت خواهند شد. از نظر قرآن حسرت و ندامت در آخرت، نتيجه عدم تبرى از رهبران شرك و بت‌پرستى و نظام های طاغوتی است. پس برای رهایی از حسرت باید از آنان تبری جست. خداوند می فرماید: وَقَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّءُوا مِنَّا كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَمَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ؛ و پيروان مى‏ گويند: كاش براى ما بازگشتى بود تا همان گونه كه آنان از ما بيزارى جستند، ما نيز از آنان بيزارى مى ‏جستيم. اين گونه خداوند كارهايشان را كه بر آنان مايه حسرتها است به ايشان مى ‏نماياند؛ و از آتش بيرون‏ آمدنى نيستند.(بقره، آیه 167)
  4. رهایی از دوزخ: با نگاهی به آیه پیشین دانسته می شود که تبری از دشمنان و نظام طاغوتی هم چون نظام فرعونی موجب رهایی انسان از دوزخ می شود؛ زیرا در آیه بیان شده که عدم تبری موجب می شود تا شخص به عنوان پیرو نظام طاغوتی وارد دوزخ شود؛ زیرا همان اندازه که تولی از نظام سیاسی ولایی لازم است، تبری از دشمنان و ایجاد مرزبندی با قول و فعل لازم و ضروری است. جالب این که بر اساس آیات 62 و 63 سوره قصص، رهبران و پیشوایان نظام طاغوتی و کفر و شرک خود از پیروان خویش در روز قیامت تبری می جویند؛ زیرا می بیند اطاعت آنان خود مایه عذاب مضاعف ایشان شده است.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا