بهترین واکنش ها در برابر سختی ها

بسم الله الرحمن الرحیم

اقتضای زندگی دنیوی، قرارگیری در سختی و آسانی است؛ هر چند که هماره آسانی دو برابر سختی ها از نظر کمیت و کیفیت است؛ زیرا هر سختی محفوف به دو آسانی است؛ اما همین سختی های نیم و نصفه از آسانی، انسان را کلافه می کند و زمام امور را از کف انسان خارج می سازد. بنابراین، یکی از دغدغه های انسانی، رهایی از سختی ها است که البته بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، در دنیا شدنی نیست؛ زیرا انواع و اقسام سختی های کیفری و ابتلایی است که اگر انسان از سختی های کیفری رها شود، هرگز از سختی های ابتلایی رهایی ندارد؛ زیرا سنت و قانون الهی در زندگی انسان چنین است که انسان تا زمانی که در دنیا زندگی می کند، به انواع و اقسام سختی های ابتلایی گرفتار شود. بر این اساس، انسان می بایست به جای آن که برای رهایی از سختی های ابتلایی چاره اندیشی کند که فایده ای هم ندارد، می بایست در اندیشه راهی باشد تا واکنش های مناسب و درستی در برابر سختی ها داشته باشد که او را از اضطراب و تشویش برهاند و به آرامش و سعادت برساند. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا بهترین واکنش ها را در برابر سختی ها بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

سختی های ابتلایی، سنتی الهی

از نظر قرآن، انسان دست کم با دو دسته از سختی های در زندگی مواجه است که شامل سختی کیفری و ابتلایی است. سختی کیفری به آن دسته از سختی ها گفته می شود که انسان به سبب افکارها و رفتارهای نادرست ، بدان گرفتار می شود. به عنوان نمونه شقاوتی که آدم در دنیا پس از هبوط به آن مبتلا شد، به سبب خوردن و چشیدن از میوه ممنوعه بود.(طه، آیات 115 تا 121)

خدا در قرآن بیان می کند که مهم ترین عامل از دست رفتن نعمت ها، تغییری است که انسان در نفس خویش با گناه و فجور ایجاد می کند(شمس، آیات 7 تا 10؛ رعد، آیه 11) در حقیقت این گرفتاری به سختی و از دست رفتن نعمت ها به سبب گناه انسان و به عنوان مجازات و کیفر است(نحل، آیه 112؛ مائده، آیه 96)؛ چنان که خدا به صراحت در قرآن بیان می کند که ظهور فساد در محیط زیست انسانی چیزی جز دستاوردهای خود انسانی نیست.( روم، آیه 41)

از نظر قرآن، انسان ها با صیانت از نفس الهی خویش با تقوای الهی و ایمان می توانند نعمت ها را حفظ و صیانت کنند و از سختی های کیفری و مجازاتی در امان مانند.(مائده، آیه 96؛ انفال، آیه 53؛ نحل، آیه 112)

البته باید توجه داشت که سختی هایی که انسان در زندگی با آن مواجه می شود تا محدود به سختی های کیفری نیست، بلکه نوعی دیگر از سختی های وجود دارد که از آن ها به سختی های ابتلایی یاد می شود؛ زیرا سنت الهی بر این است تا انسان ها در زندگی دنیوی در شرایطی سخت قرار گیرند. فلسفه ها و اهدافی برای سختی های ابتلایی بیان شده که شامل: بهره مندی از امدادهای غیبی الهی برای مومنان صابر(آل عمران، آیات 124 و 125)، انابه و تضرع به درگاه الهی(روم، آیه 33؛ زمر، آیه 8؛ انعام، آیات 42 و 43؛ اعراف، آیه 94)، بروز باطن انسان و نمایش حقیقت نهان(توبه، آیه 42؛ یونس، آیه 12؛ روم، آیه 33؛ زمر، آیه 8)، آشکار شدن بطلان برخی از امور مانند ناتوانی بتان(اسراء، آیه 67)، بیداری فطرت توحیدی مردمان(انعام، آیات 40 تا 42؛ یونس، آیه 12؛ نحل، آیه 53)، زمینه ساز توبه و بازگشت به سوی حق(زخرف، آیه 48)، روآوری به سوی خدا(انعام، آیات 42 و 43 و 63؛ اعراف، آیه 134)، تنبه و اعتراف به حق(یونس، آیه 90؛ انبیاء، آیه 46)، انگیزه دعا و نیایش به درگاه خدا(انعام، آیات 42 و 43 و 63 و 64؛ انبیاء، آیات 83 تا 88)، جداسازی مومن از منافق(آل عمران، آیات 165 تا 167؛ احزاب، آیات 10 و 18)، شناخت ولایت و سلطه تمام کمال خدا بر همه هستی و امور(کهف، آیات 43 و 44)، و مانند آنها می شود.

بر این اساس، نمی توان از فتنه ها و سختی های ابتلایی رهایی یافت؛ زیرا حتی ایمان آوری نه تنها موجب نمی شود تا انسان از بلا و فتنه برهد، بلکه بلایا و فتنه ها و سختی ها افزایش می یابد تا جایی که گفته اند: البلاء للولاء؛ بلا برای اهل ولایت است؛ زیرا از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان ها با حضور رهبران الهی و ایمان آوری در شرایط ابتلائات و فتنه ها بیش تر و سخت تری از نظر کمیت و کیفیت قرار می گیرند؛ چرا که این ابتلائات نه تنها موجب رشد آنان است، بلکه با این مجموعه عظیم کمی و کیفی ابتلائات و فتنه ها و سختی ها، مومنان از منافقان و مانند آنها بازشناخته می شوند.(نمل، آیات 47 و 49؛ بقره، آیه 49؛ اعراف، آیه 141؛ آل عمران، آیات 166 و 167 و 179) بنابراین، از نظر قرآن، صرف ایمان موجب نمی شود تا انسان از سختی ها و مصیبت ها رهایی یابد؛ بلکه خود ایمان موجب قرار گیری انسان در شرایط سخت و دشواری است که سنت ابتلاء و فتنه اقتضای آن را دارد.(عنکبوت، آیات 2 و 3)

در آیات قرآنی مصادیقی از بلایا و ابتلائاتی که پیامبران و مومنان بدان گرفتار آمدند، بیان شده است. خدا به صراحت بیان می کند که پیامبر اکرم(ص) با سختیها و مشکلات فراوان رو به رو بوده است.(معارج، آیه 5؛ آل عمران، آیه 185) به طوری که اگر امدادهای غیبی الهی نبود، این سختی های رسالت کمرشکن بود.(شرح، آیات 1 تا3) البته پیامبران دیگر الهی(بقره، آیه 214؛ ابراهیم، آیات 10 تا 13) حتی پیامبران اولوالعزم دارای شرایع از جمله حضرت موسی(طه، آیه 40)، حضرت نوح(قمر، آیات 9 و 10؛ انبیاء، آیه 76) و نیز پیامبرانی چون حضرات لوط(هود، آیات 77 و 78)، یعقوب(یوسف، آیه 85)، ایوب(انبیاء، آیه 83؛ ص، آیه 41) با انواع و اقسام سختی ها و ابتلائات و فتنه ها مواجه بودند.

از نظر قرآن، ابتلاى مؤمنان به سختیها و شداید از سنت های الهی است.(بقره، آیه 214؛ آل عمران، آیات 166 و 167؛ توبه، آیه 120؛ احزاب، آیه 11؛ محمد، آیه 31) بنابراین، نمی توان از سنت های الهی از جمله سنت ابتلاء رهایی یافت، بلکه می بایست کاری کرد تا از این ابتلائات بر اساس فلسفه الهی آن بهره مند شد.

خدا در قرآن بیان می دارد که سنت الهی مقتضی آن است که مومنان گرفتار سختی های ابتلایی باشند و این گونه نیست که دوری از سختی های ابتلایی نعمت شمرده شود؛ زیرا کسانی که چنین تصوری از ابتلائات الهی دارند، تصوری نادرست و باطل دارند و می بایست آنان را از جرگه منافقان و سست ایمان ها بر شمرد.(نساء، آیه 27) پس مومنان نه تنها از سختی های ابتلایی فراری نیستند، بلکه به  استقبال آن در میادین جهاد می شتابند.

بهترین واکنش ها در برابر سختی ها

از آن جایی که امکان رهایی از سختی های ابتلایی نیست، و انسان نمی تواند کاری کند که بدان ها گرفتار نشود، لازم است تا روشی را اتخاذ کند تا بهترین واکنش را در برابر سختی ها داشته باشد. در آیات قرآنی شیوه ها و روش هایی برای واکنش در برابر این دسته از سختی ها بیان شده که برخی از آنها عبارتند از:

1. صبر و شکیبایی: انسان که نمی تواند سختی ابتلایی را از میان بردارد، می بایست با صبر و شکیبایی از آن عبور کند تا با کم ترین اضطراب به آسانی برسد و از سختی عبور نماید.(بقره، آیات 45 و 153 و 177؛ اعراف، آیات 128 و 129)
2. استعانت به نماز و روزه: برای عبور از سختی ها بهترین کار آن است که انسان از خدا استعانت بجوید که در این راه وسائلی چون نماز و روزه بسیار مفید و سازنده است.(بقره، آیات 45 و 153؛ روایات تفسیری)
3. دعا و نیایش: از دیگر واکنش های مثبت در برابر سختی، دعا و نیایش است تا خدا سختی را آسان کرده و توفیق عبور سالم از آن را بدهد.(یونس، آیه 12؛ طه، آیات 25 و 26 و 36؛ نمل، آیه 62؛ روم، آیه 33) در قرآن بیان شده که حضرت موسی(ع) در هنگام سختی از خدا درخواست می کند تا آسانی را نصیب او گرداند و از سختی عبور سالم دهد.(طه، آیه 25 تا 28)
4. تهجد شبانه: از دیگر واکنش ها در برابر سختی ها، تهجد شبانه است که انسان را به مقام محمود می رساند و مشکلات و سختی ها را آسان کرده و به سادگی از آن عبور می دهد.(مزمل، آیات 1 تا 6)
5. التزام به احکام شریعت: انسان هر چه بیش تر به احکام توجه و اهتمام ورزد بهتر می تواند در امور زندگی با مشکلات و سختی ها دست و پنجه نرم کند. در مشکلات زناشویی بیش ترین می توان با بهره گیری از احکام شریعت به آسانی از آن ها عبور کرد و بهترین واکنش را بروز داد.(نساء، آیات 19 تا 28) از نظر قرآن، احکام اسلام به سبب آن که از رحمت الهی نشات گرفته فاقد احکام حرجی است و انسان را می تواند در مسیر رحمت قرار دهد و نقمت را به نعمت تغییر شکل و ماهیت دهد.
6. ایمان به احتفاف سختی به آسانی ها: ایمان آوری به این که هر سختی محفوف به دو آسانی است، موجب می شود تا انسان در هنگامه ابتلاء به سختی ها، جزع و فزع نکند و با امید به گذر از سختی ها، به آسانی و راحتی چشم بدوزد.(شرح، آیات 5 و 6)
7. حفظ آرامش: از نظر قرآن، حفظ آرامش در سختی ها می تواند سختی را بر انسان آسان کند. البته این امر نیازمند توفیق الهی است؛ زیرا وجود آرامش در هنگامه سختی ها نعمتی الهی است که هرگز بدان توفیق نمی یابد.(توبه، آیات 25 و 26 و 40؛ فتح، آیات 4 و 26؛ آل عمران، آیه 153)
8. عزم: عزم اراده قوی در مقام عمل است که برخاسته از علم و ایمان قوی در شخص است. مومنان و پیامبران با عزم برخاسته از جزم ایمان و علم به میدان می روند و در برابر سختی ها عقب نشینی نمی کنند، بلکه آن ها را از جلوی خویش بر می دارند تا به آسانی پس از آن دست یابند.(لقمان، آیه 17)
9. استرجاع: یکی از واکنش های مثبت در برابر سختی های ابتلایی این است که انسان استرجاع کرده و با «انا لله و انا الیه راجعون» به این نکته توجه یابد که همه هستی در ملک و مالکیت کامل و مطلق الهی است و اگر چیزی از سختی به انسان می رسد بر اساس مشیت حکیمانه و اراده کامل و قطعی الهی است. چنین چیزی موجب آرامش و صبر در انسان است.(بقره، آیات 155 تا 157)
10. استمداد به درگاه الهی: از دیگر واکنش های مثبت در برابر سختی ها می توان به استمداد جویی از خدا اشاره کرد؛ زیرا اوست که مالک و رب هستی است و می تواند انسان را در سختی های یاری و مدد رساند.(بقره، آیات 250 و 286؛ نساء، آیه 75؛ اعراف، آیه 125؛ طه، آیه 45)
11. اطاعت از خدا: انسان در سختی ها می بایست اطاعت الهی را سرلوح رفتار و کردار خویش قرار دهد؛ زیرا اطاعت از خدا هر سختی را آسانی می کند و دشواری ها را آسان و راحت می سازد.(توبه، آیه 120؛ هود، آیه 115؛ آل عمران، آیه 172)
12. پناهجویی به ربوبیت خدا: در هنگام سختی ها انسان می بایست به ربوبیت و پروردگاری خدا پناه جوید؛ زیرا اوست که صفر تا صد هر چیزی را در دست دارد و به پرورش آن می پردازد. اهتمام به ربوبیت الهی و پناهجویی به آن می تواند سختی را به آسانی تبدیل کند و آرامش را در بحبوبه سختی به انسان بازگرداند.(شعراء، آیات 167 تا 120؛ غافر، آیات 26 و27؛ ناس، آیات 1 و 4)
13. امیدواری به خدا: انسان در هنگام سختی می بایست به رحمت و فضل الهی امید داشته باشد تا از سختی عبور کند.(هود ، آیات 9 و 11؛ یوسف، آیه 87؛ حج، آیه 15؛ طلاق، آیه 7)
14. انفاق مالی: از نظر قرآن در هر سختی انسان می تواند با انفاق مالی شرایط را بهبود بخشد و خود را از مشکلات و سختی ها برهاند.(آل عمران، آیات 133 و 134)
15. اهتمام و توجه به ولایت الهی: از دیگر واکنش های انسان در هنگام سختی آن است که به ولایت الهی اهتمام و توجه نماید؛ زیرا چنین توجه و ایجاد حالتی می تواند او را جزو اولیای الهی قرار داده و این گونه از سرچشمه ولایت از هر گونه حزن نسبت به گذشته از دست رفته و خوف نسبت به آینده ناشناخته رهایی بخشد و به آرامش برسد.(یونس، آیه 62)
16. تقویت ایمان: انسان می بایست در سختی ها ایمان خویش را تقویت کند و هر سختی را آزمایشگاهی برای جداسازی خیر و شر، پاکی و ناپاکی و مانند آن ها بر شمارد و با تقویت ایمان به خدا و عمل به دعوت از خدا و رسول الله(ص) سختی ها را بر خویش آسان و گوارا سازد.(توبه، آیه 117؛ آل عمران، آیات 171 و 172)
17. تحمل سختی: انسان می بایست به دور از هر گونه جزع و فزع، سختی ها را تحمل کند و با استقامت در هدف خویش بکوشد و از میدان خارج نشود و پا پس نگذارد.(بقره، آیه 214؛ آل عمران، آیه 186)
18. یاد خدا و عبادت : از دیگر واکنش های موثر در برابر سختی ها می توان به ذکر الله و عبادت الهی اشاره کرد. هر گاه سختی بر انسان فشار آورد می بایست با یاد خدا و عبادت به درگاهش از مشکلات عبور کرد و آن را گوارا وجود ساخت.(حجر، آیات 97 و 98؛ طه، آیه 130؛ انسان، آیات 24 و 25)
19. توکل به خدا: توکل و اعتماد به خدا در سختی ها می توان بهترین واکنش در برابر آن باشد.(آل عمران، آیات 159 و 173 و 174؛ نساء، آیه 81 ؛ انفال، آیه 61؛ زمر، آیه 38)
20. آرامش خاطر: مومن به سبب اعتماد و توکل به خدا از آرامش خاطر برخوردار است و در برابر مشکلات استقامت می ورزد و از میدان خارج نمی شود.(بقره، آیه 248)
21. ایمان مالکیت خدا: ایمان و باور به مالکیّت خدا و بازگشت به او، عامل تحمّل مصائب و مشکلات است. بنابراین انسان می بایست به تقویت ایمان به مالکیت خدا بپردازد تا از سختی ها به توفیق الهی عبور کند.(بقره، آیه 156)
22. عبرت از گذشتگان: توجه به مشکلات گذشتگان و عبرت گیری از رفتار آنان می تواند در واکنش های انسان در برابر سختی ها بسیار موثر باشد. بنابراین، لازم است تا در زندگی به مشکلات گذشتگان توجه یافت تا به آسانی از مشکلات پیش رو عبور کرد.(بقره، آیه 214؛ فصلت، آیه 43؛ عنکبوت، آیات 3 و 4) به سخن دیگر، اطّلاع یافتن از گرفتارى مؤمنان پیشین به سختیها، زمینه ساز تحمّل مشکلات از سوى مؤمنان بعدى است. از همین روست که آیات قرآنی به مشکلات گذشتگان از مومنان و پیامبران اشاره می کند تا مشکلات امروزی برای مومنان آسان شود و از زندگی آنان سرمشق گیرند.(همان)
23. توجه به امداد غیبی: از نظر قرآن، ایمان به نصرت الهى و امدادهاى غیبى، هنگام مواجهه با مشکلات، عامل تحمّل و بردبارى در برابر آن است. بنابراین لازم است تا انسان به این نکته توجه یافته و بدان ایمان آورد تا مشکلات بر او آسان شود.(بقره، آیه 214)
24. آگاهی به مشکلات آینده: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اطّلاع و آگاهى از مشکلات آینده، آسان کننده تحمّل آن سختی ها است. در حقیقت این آگاهی به مشکلات آینده است که انسان را دارای استقامت می سازد و با عزم در هر کاری و امری وارد می کند به گونه ای که به درون مشکلات و خطرات می رود و باکی از سختی ها و دشواری ها ندارد.(آل عمران، آیه 186)
25. تسبیح گویی: تسبیح گویی یعنی ذکر سبحان الله می تواند مشکلات را بر مومنان آسان نماید و آستانه تحمل او را افزایش دهد.(حجر، آیات 97 و 98؛ طه، آیه 130)