بهترین مسلمان از نظر امام صادق(ع)
اسلام دین محبت و مودت است. این امر در میان مسلمانان باید بیشترین نمود را داشته باشد؛ زیرا مسلمان خود را براساس مکارم اخلاقی تعلیم و تربیت می‌کند، پس بهترین‌ها را باید در میان آنها و رفتارشان یافت. امام صادق(ع) به‌عنوان یکی از پیشوایان دین به این مهم توجه داده است. آنچه در پی می‌آید نگاهی به این امر از منظر آن حضرت(ع) است.
مسلمانی در اخلاق و رفتار
اسلام مکتبی دارای فلسفه و جهان‌بینی و اصول و قواعد و احکام است. فلسفه، بینش‌ها و نگرش‌ها را شکل می‌دهد و اصول و قواعد و احکام رفتارها را سامان می‌بخشد. اگر بخواهیم یک مکتب فکری و فلسفی را بشناسیم و بازتاب اندیشه‌های فلسفی و فکری را ببینیم باید به رفتارهای کسانی توجه پیدا کنیم که خود را از پیروان و هواداران آن مکتب فلسفی می‌دانند. بنابراین فلسفه زندگی اسلامی را باید در نمود عینی و تجلیات و مظاهر خارجی آن یعنی در مسلمانان جست و جو کنیم.
اگر کسی معتقد است که اصالت با آخرت است و دنیا بستری برای آخرت و مزرعه و کشتزاری است که در آخرت محصول آن درو می‌شود، باید اهتمام چنین شخصی به مسائل اخروی بیش از مسائل دنیوی باشد و هر کاری که در دنیا انجام می‌دهد به قصد افزایش محصول اخروی باشد. حال اگر برخلاف آن فلسفه و سخنی که بر زبان می‌راند شخص را ببینیم که در حال دنیای خویش است و هیچ کاری برای آخرت انجام نمی‌دهد باید او را منافق بدانیم که سخن و رفتارش با هم در تضاد است و ظاهر و باطن او یکسان نیست؛ زیرا چیزی را می‌گوید و اعتقاد دارد در حالی که برخلاف آن به چیز دیگری عمل می‌کند.بنابراین، مسلمانی را نباید در سخن افراد بلکه باید در رفتار و اخلاق آنها جست‌وجو کرد. اگر کسی را بخواهیم مسلمان بدانیم باید ببینیم تا چه اندازه به مکارم اخلاقی متخلق شده است و تا چه اندازه رفتارهای خوب از خود بروز می‌دهد؛ به هر میزان که اخلاق نیک در وی بیشتر و قوی‌تر باشد به همان میزان او را مسلمان‌تر خواهیم دانست.
ایمان، مساوی حب و بغض
از نظر اسلام، ایمان چیزی جز حب و بغض نیست. در حقیقت ایمان تنها عقد‌العقل و یک قضیه ذهنی و قطع و یقین اندیشه‌ای و جزمی در ذهن و عقل نیست، بلکه ایمان افزون بر عقد ذهنی نیازمند عقد قلبی است. این‌گونه است که عقیده شکل می‌گیرد؛ زیرا فراتر و محکم‌تر و استوارتر از عقد است؛ چرا که در قلب، نفوذ و رسوخ کرده و در آنجا قرار گرفته است؛ چیزی که در قلب راه یابد به سادگی نمی‌توان آن را بیرون راند.
اینکه گفته شده ایمان بر سه محور عقل و قلب و عمل استوار است، بیان دیگری از این حقیقت است که اگر اندیشه جزمی به عواطف و احساسات پیوند نخورد و در عمل و عزم شخص، خودش را نشان ندهد نمی‌توان از ایمان سخنی گفت. در حقیقت این فلسفه زندگی که باور و عقیده شده و با عواطف و احساسات شخص عجین شده خودش را در سبک زندگی نشان می‌دهد و شخص همان رفتاری را انجام می‌دهد که فلسفه زندگی و بینش و نگرش‌هایش بیان می‌کند.
امام جعفر صادق(ع) در تبیین مفهوم ایمان و کمال آن می‌فرماید: من احب‌الله و ابغض لله و اعطی لله فهو ممن کمل ایمانه؛ هر که برای خدا دوست دارد و برای خدا دشمن دارد و برای خدا عطاء کند، از کسانی است که ایمانش کامل است. (اصول کافی ج 3، ص 189)
بهترین مسلمان
اکنون که دانسته شد مسلمانی در عمل و اخلاق فرد است و ایمان نیز مرتبط با حب و بغض است، باید گفت که بهترین مسلمان کسی است که حب و بغض او برای خدا است و در عمل و رفتار خویش برای خدا غضب کرده و بغض می‌ورزد و برای خدا محبت می‌کند و عشق می‌ورزد.
این مطلب را در زندگی و سبک زیست خویش نشان می‌دهد، به‌گونه‌ای که هر کس او را می‌بیند می‌داند که برای خداوند خشم گرفته یا خشنود شده است. پس تابع هواهای نفسانی نیست و هوس‌های زودگذر مادی و دنیوی او را بازیچه خود قرار نمی‌دهد و به این سو و آن سو نمی‌کشاند.
خداوند در آیه 29 سوره فتح می‌فرماید: محمد رسول الله و الذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم؛ محمد پیامبر خدا و کسانی که با او هستند بر کافران سختگیرند و با یکدیگر مهربان.
امام جعفرصادق(ع) می‌فرماید: ثلاث من علامات المؤمن: علمه بالله و من یحب و من یبغض؛ سه چیز از علامات مؤمن است؛ شناختن خدا و شناختن دوستان و دشمنان خدا. (اصول کافی، ج 3، ص 192)
اگر بخواهیم مسلمانی را بهتر بشناسیم ملاک باید همین حب و بغض باشد.
بنابراین وقتی دو مسلمان را می‌بینیم که یکی محبت بیشتر از خود نسبت به مسلمانی دیگر نشان می‌دهد از اینجا می‌فهمیم که عنصر اسلام و ایمان در این فرد قوی‌تر از شخص دیگر است. امام صادق(ع) درباره ملاک و معیار برتری و بهتر بودن می‌فرماید: ان المسلمین یلتقیان، فافضلهما اشدهما حبا لصاحبه؛ از دو مسلمان که به هم برخورد می‌کند آن که دیگری را بیشتر دوست دارد بهتر و برتر است. (اصول کافی، ج 3، ص 193)
کسی که آخرت‌گرا و دنیاگریز است و محبت و بغض او الهی است، می‌کوشد تا به مسلمان دیگر بیشتر خیر را برساند و با از خودگذشتگی و ایثار، چنانکه اهل بیت عصمت و طهارت براساس آیات سوره انسان انجام دادند با مسلمانان برخورد خواهد کرد. خود نسبت به دنیا زاهد است ولی برای دنیای دیگران تلاش می‌کند تا آنان در آسایش باشند. این زهد را بر دیگران حتی خویشان تحمیل نمی‌کند. خودش زاهد دهر است ولی برای همسر و فرزندش همه چیز را فراهم می‌آورد. امام صادق(ع) می‌فرماید: جعل الخیر کله فی بیت و جعل مفتاحه الزهد فی الدنیا؛ همه خیر در خانه‌ای نهاده شده و کلیدش را زهد و بی‌رغبتی به دنیا قرار داده‌اند. (اصول کافی، ج 3، ص 194).
البته هر کسی به این مقام نمی‌رسد بلکه تنها کسانی به این مقام می‌رسند که در راه راست گام برداشته و مورد عنایت و فضل الهی قرار گیرند؛ زیرا زهدورزی در جهانی که همه چیز آن کشش‌افزا است و آدمی را به سوی خود جلب می‌کند و انسان باید نقد را برای نسیه آخرت ترک کند سخت و شوار است. از این رو امام صادق(ع) می‌فرماید: اگر خدا خیر بنده‌ای را خواهد، او را نسبت به دنیا بی‌رغبت و نسبت به دین دانشمند کند و به دنیا بینایش سازد و به هر که این خصلت‌ها داده شود خیر دنیا و آخرت داده شده است. (اصول کافی، ج 3، ص 196)
انجام واجبات الهی نشان دهنده میزان محبت فرد به خداوند است. این محبت به خداوند در محبت به انسان‌های دیگر و انجام تکالیف و واجبات به ویژه اجتماعی بروز و ظهور می‌کند. از این رو انفاق و اطعام و احسان، به عنوان یک واجب الهی در دستور کار قرار می‌گیرد. اصولا واجبات الهی بیشتر در حوزه رفتار اجتماعی نمود و بروز دارد و اگر کسی بخواهد میزان ایمان یک فرد را به دست آورد باید بنگرد تا چه اندازه شخص به واجبات اجتماعی خود عمل می‌کند؛ زیرا امام جعفر صادق(ع) فرموده که خداوند متعال فرموده است: ما تحبب الی عبدی باحب مما افترضت علیه؛ بنده من با چیزی محبوبتر از انجام واجبات به من دوستی نکند (اصول کافی ج 3، ص 129)
به سخن دیگر، ایمان، در محبت خودش را بروز می‌دهد و محبت نیز در عمل و رفتار اجتماعی و به ویژه واجبات اجتماعی ظهور می‌کند. این‌گونه است که اهل نماز و عبادت بیشترین بذل و بخشش را دارد و اهل انفاق و دادن حقوق مالی دیگران است؛ چنانکه خداوند در آیات 22 تا 25 سوره معارج درباره نمازگزاران واقعی می‌فرماید: الا المصلین الذین هم علی صلاتهم دائمون والذین فی اموالهم حق معلوم للسائل و المحروم؛ همان کسانی که بر نمازشان پایداری می‌کنند و همانان که در اموالشان حقی معلوم است، برای سائل و محروم.
پس اهل نماز، اهل محبت و انجام واجبات اجتماعی خصوصا مالی هستند و حقوق فقرا را از دسترنج خودشان می‌دهند.
البته برخی از مسلمانان می‌خواهند کار خوب بکنند و بهترین‌ها و برترین‌ها باشند ولی گاه خطا می‌کنند. در این موارد باید به نیت اشخاص مراجعه کرد؛ زیرا کسی که با دیگری رفت و آمد دارد خصوصیات آن دیگری را به دست می‌آورد و می‌تواند به سادگی رفتارهایش را براساس نیت‌های آن شخص ارزیابی و داوری کند. همین کار را خداوند نسبت به اهل بهشت و دوزخ انجام می‌دهد؛ زیرا آنچه مهم است نیت افراد و حسن فاعلی است که اگر با حسن فعلی جمع شود خیلی خوب است اما از آنجا که حسن فعلی در بیشتر اوقات با اما و اگر مواجه می‌شود ملاک اصلی، همان حسن فاعلی است؛ از این رو گفته می‌شود: نیه المومن خیر من عمله؛ نیت مؤمن بهتر از عملش است؛ زیرا آدم گاهی بهترین فکر را برای انجام کاری دارد ولی شرایط، آنچنان باید و شاید فراهم نیست و خروجی، کمتر و پست‌تر از آن چیزی است که نیت داشته است.
به هر حال، آنچه باید ملاک قرار گیرد همان نیت افراد است که با کسانی که آشنا هستیم خیلی راحت می‌توانیم این سنجش و ارزیابی را داشته باشیم. امام جعفر صادق(ع) درباره تاثیر نیت و ملاک قرار گرفتن آن می‌فرماید: اهل دوزخ از این رو در دوزخ جاودان باشند که نیت داشتند اگر در دنیا جاودان باشند همیشه نافرمانی خدا کنند و اهل بهشت از این رو در بهشت جاودان باشند که نیت داشتند اگر در دنیا باقی بمانند همیشه اطاعت خدا کنند پس این دسته و آن دسته به سبب نیت خویش جاودانی شدند، سپس قول خدای تعالی را تلاوت کرد: بگو هر کس طبق طریقه خویش عمل می‌کند. فرمود: یعنی طبق نیت خویش. (اصول کافی، ج 3، ص 135-136)
به هر حال، بهترین مسلمان از نظر امام صادق(ع) کسی است که براساس آموزه‌های وحیانی قرآن و اسلام، به دیگری محبت بیشتری داشته باشد و با انجام واجبات و تکالیف خویش نسبت به دیگر مسلمانان از در احسان و اکرام وارد شود.
