برجسته ترین ویژگی های پیامبران

بسم الله الرحمن الرحیم

درک اهداف و مقاصد پیامبران نیازمند توجه یابی به ویژگی هایی گفتار و رفتاری آنان است. فلسفه بعثت پیامبران را می توان از طریق سیر و سلوک علمی و عملی آنان دریافت و با اهتمام به سنت و سیره آنان، به دور از هر گونه شک علمی و تردید عملی می توان فلسفه و سبک زندگی پیامبرانه را آموخت و در مسیر آن حرکت کرد و به رشد و بالندگی دست یافت و در صراط مستقیم کسانی گام برداشت که به نشان والای نعمت داده شدگان به دور از هر گونه غضب و ضلالت دست یافته و بر این عنوان عظیم مفتخر شده اند.

آموزه های قرآنی برای بهره مندی عموم بشر، به این سنت و سیره توجه داشته و آنها را در آیات قرآنی گزارش کرده است. هر چند که بیان همه آن ها در یک مطلب شدنی نیست، اما به میزان امکان برجسته ترین ویژگی های پیامبران از منظر قرآن تبیین می شود.

1. فصل الخطاب و حل اختلاف: از نظر قرآن، یکی از مهم ترین ویژگی های پیامبران، حل اختلافات علمی و عملی مردم است. آنان در جایگاهی قرار دارند که با بهره مندی از دو حجت ظاهری و باطنی یعنی عقل فطری سالم و نقل معتبر وحیانی، می تواند حقایق را چنان که هست تبیین کنند و از نظر معرفتی انسان را با حقایق هستی آشنا نمایند و در مسایل اختلافی بر اساس بینات روشن، به دور از هر گونه هواهای نفسانی، حکم قطعی کنند و مردم را از درگیری در مسایل زندگی رهایی بخشند. از نظر قرآن، پیدایش نبوت پس از اختلافات علمی و عملی در جوامع نخستین و آغازین بوده است. آنان برای رهایی مردم از سوی خدا برانگیخته شدند تا این گونه اختلافات را بر اساس بینات و دلایل روشن عقلانی و عقلایی مبتنی بر عقل فطری و نقل وحیانی حل و فصل نمایند.(بقره، آیه 213) از آن جایی که جوامع بشری به شکل پیچیده اجتماعی، در زمان حضرت نوح(ع) پدیدار شده است، نختسین نبی و پیامبر همان حضرت (ع) بوده است که دارای کتاب و شریعت یعنی قوانین مکتوب غیر شفاهی بوده است. این بدان معنا است که قوانین قابل استناد در جامعه مدنی حضرت نوح (ع) شکل گرفته است و پیش از آن اجتماع مدنی مبتنی بر قوانین مکتوب در قالب شریعت وجود نداشته است؛ بلکه آن چه وجود داشته ، تنها قوانین غیر شفاهی بوده است.(نساء، آیه 163؛ حدید، آیه 26؛ شوری، آیه 13)
2. نیکوکاری: پیامبران، از مصادیق ابرار هستند که نیکی آنان همانند دشت وسیع و گسترده همه بشریت را در بر می گیرد.(بقره، آیه 177) از نظر قرآن، پیامبران دارای همه درجات احسان از عفو و اکرام ایثاری بودند.(انعام، آیات 83 و 84 و 89؛ یوسف، آیه 12؛ قصص، آیه 14؛ صافات، آیات 114 تا 121) گفتنی واژه های حکمت و منت در این آیات قرآنی به معنای نبوت نیز می تواند باشد.(مجمع‌البيان، ج 5 – 6 ، ص 339؛ روح‌المعانى، ج 7، جزء 12، ص 315؛ مجمع‌البيان، ج 7 – 8 ، ص 711؛ تفسير التحريروالتنوير، ج 11، جزء 13، ص 163)
3. هدایت گری : از نظر قرآن، پیامبران هدایت گرانی به دور از هر گونه ضلالت و گمراهی هستند، و کسانی که به ایشان ایمان می آورند، از هر گونه ضلالت و گمراهی در امان مانده و در مسیر درست و راست هدایت به کمالات بایسته و شایسته خویش می رسند.(نساء، آیه 136) صیروت و شدن های کمالی به سوی خدا در سایه آموزه های هدایتی آنان شدنی و دست یافتنی است.(بقره، آیه 285) همین توانایی هدایت گری آنان است که به عنوان یک تحدی و هماوردی مطرح می شود تا دیگر مدعیان دروغین رسوا شوند.(قصص، آیات 47 و 48)
4. پناهگاه مطمئن: از دیگر ویژگی های پیامبران این است که آنان پناهگاهی امن برای بشر هستند و هر کسی به سنت و سیره آنان عمل کند، از هر گونه اندوه نسبت به گذشته و خوف و ترس از آینده رهایی می یابد و به امنیت و آرامش دست پیدا می کند.(انعام، آیه 48) از همین روست که از اسلام آوری به عنوان ایمان یاد می شود؛ زیرا مومن کسی است که در پناهگاه امن و امنیت وارد شده باشد. از نظر قرآن، این پناهگاه امن برای انسان ها وجود دارد؛ زیرا هر چند که پیامبری و نبوت تشریعی با آخرین پیامبر یعنی حضرت ختمی مرتبت محمد المصطفی(ص) خاتمه می یابد(احزاب، آیه 40)، اما نبوت غیر تشریعی با حضور اولیای الهی و امامان معصوم(ع) ادامه می یابد.(نساء، آیه 59؛ مائده، آیه 3 و آیات دیگر)
5. نبوت رسولان: از نظر قرآن، هر رسولی دارای نبوت است، اما هر نبی دارای رسالت نیست؛ زیرا واژه نباء به معنای خبر عظیم و مهمی چون قیامت و معاد است که همه پیامبران از آن خبر داده اند؛ اما همه آنان برای راهنمایی مردمان قوانین شریعت در ساختار کتاب مکتوب و نوشتاری نداشته اند؛ بلکه تنها پنج تن از پیامبران دارای رسالت بوده و کتب آسمانی دارای شریعت داشته اند که شامل حضرت نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد مصطفی (صلوات الله علیه نبینا و آله و سلامه علهیم اجمعین) است.(شوری، آیه 13؛ اعراف، آیه 157؛ مریم، آیات 29 و 30 و 51 و 54 ؛ حج، آیه 52؛ حدید، آیه 26) از امام باقر (علیه السلام) روايت شده كه عيسى (علیه السلام) در گهواره، نبىّ و حجّت خدا بود و در سنّ هفت سالگى به مقام رسالت رسيد. (تفسير نورالثقلين، ج 3، ص 333، ح 66 )
6. دعوت به خدا: همه پیامبران، مردم را به خدا دعوت کرده و هرگز کسی را به سمت عبادت خویش نخوانده و دعوت نکرده اند.(آل عمران، آیه 79) پس کسانی که مدعی نبوت بوده و مردم را به خود می خوانند، دروغگویانی بیش نبوده و نیستند.
7. اجتناب از خیانت: پیامبران مردمانی بسیار صدیق و اهل صداقت بودند، از همین روست که ایشان از هر گونه خیانت از مالی و غیر مالی مبرا و منزه هستند و کسی نمی تواند آنان را به خیانت در امانت و اموال مردم متهم کند.(آل عمران، آیه 161)
8. بشر با ویژگی وحی الهی: از نظر قرآن، پیامبران از جنس بشر بوده و همانند دیگران نیازمند اموری چون غذا و زن و خانواده و مانند آن ها هستند؛ ویژگی که آنان را برجسته می کند، ارتباطی است که میان خدا و آنان در قالب وحی و ابلاغ پیام های الهی وجود دارد.(ابراهیم، آیه 11؛ فصلت، آیه 6؛ مومنون، آیه 24؛ کهف، آیه 110؛ انعام، آیات 9 و 91؛ مائده، آیه 75؛ انبیاء، آیه 8؛ فرقان، آیه 18)
9. اعجاز: از ویژگی های پیامبران این است که همگی دارای دلایلی روشن و بصیرت بخشی هستند به طوری کسی نمی تواند مدعی شود که آنان پیامبر نیستند یا کسانی بتوانند مدعی پیامبری شوند در حالی که دارای چنین دلایل روشن و اعجازی نباشند؛ زیرا از نظر قران، معجزه از دلایل آشکار و قطعی پیامبران است و همه پیامبران دارای نوعی اعجاز بخصوص هستند تا این گونه ادعای خویش را اثبات کرده و مدعیان دروغین را رسوا سازند.(بقره، آیات 213 و 253؛ آل عمران، آیات 183 و 184؛ مائده، آیه 32؛ اعراف، آیه 101 و آیات بسیار دیگر)
10. صبر و ظفر در امتحانات الهی: از دیگر ویژگی های مهم پیامبران، صبر در امتحانات الهی و موفقیت و پیروزی در آن ها است. از نظر قرآن، آزمونهاى الهى و سختیهاى زندگى آنان را چنان قوی و استوار و به کمال رسانید، که شایستگى لازم براى احراز مقام نبوّت را به دست آوردند(طه، آیه 40)؛ زیرا جمله «جئت على قدر» يعنى تو به مقام نبوّت و وحى كه برايت تقدير شده بود، پس از این آزمونها نايل شدى. (مجمع‌البيان، ج 7 – 8 ، ص 19؛ الكشاف، ج 3، ص 65) از نظر قرآن برخی از پیامبران(ع) پس از ظفر در آزمونهای خاص ویژه ای به مقام امامت می رسند که مقام برتر و عظیم تر از نبوت است.(بقره، آیه 124؛ تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 121، ح 342 – 343)
11. عصمت پیامبران: ا زنظر قرآن، پیامبران در همه مراحل از تلقی وحی، بیان وحی و عمل به وحی دارای عصمت بوده و از هر گونه پلیدی و خطا و اشتباه و گناه در امان هستند .(احزاب، آیه 21؛ حاقه، آیات 44 تا 47؛ نجم، آیات 2 و 3؛ المیزان، ج 2، ص 138)
12. ایثارگری و احسان اکرامی: چنان که گذشت، از مهم ترین ویژگی های پیامبران احسان حتی در سطح ایثار است؛ به طوری که آنان همه هستی خود را در راه خدا و پیامرسانی حق به مردم گذاشتند و با جهاد و مجاهدت این مسئولیت را با اتمام رسانیدند. این جهاد شامل همه انواع آن حتی جهاد نظامی و جانفشانی در میدان نبرد نیز می شود.(بقره، آیه 251؛ مجمع‌البيان، ج 1 – 2، ص 620)
13. رشد: از مهم ترین ویژگی های پیامبران رشد همه جانبه جسمی و روانی و عقلی و عاطفی است. پیامبران به عنوان انسان های رشید مسئولیت پیامبری را به عهده گرفتند.(یوسف، آیه 22؛ قصص، آیه 14؛ مجمع‌البيان، ج 5 – 6 ، ص 339؛ روح‌المعانى، ج 7، جزء 12، ص 315)
14. صداقت: از دیگر ویژگی های مهم پیامبران صداقت و راستی ایشان در همه ابعاد گفتاری و رفتاری است. از همین روست که آنان به صدیقین شهرت یافته اند.(مریم، آیات 41 و 56)
15. صلاح: پیامبران انسان هایی صالح بودند که دست به اصلاحات فراگیر زده و از هر گونه فساد و افساد جلوگیری کردند.(انعام، آیات 85 و 89؛ تحریم، آیه 10)
16. عبودیت: پیامبران بندگانی خالص و مخلص خدا هستند. آنان در همه بندگی به برترین مراتب آن دست یافتند و جز خدا کسی را بنده نبوده و نیستند.(بقره، آیه 90؛ ابراهیم، آیه 11؛ کهف، آیات 1 و 65؛ مریم، آیه 30؛ مجمع‌البيان، ج 5 – 6 ، ص 471 و 693 و 746)
17. شایستگی و اهلیت: از نظر قرآن، پیامبران، به سبب ویژگی هایی بسیار شایستگی و اهلیت مقام نبوت را دارا شدند و اگر چنین اهلیت و شایستگی نداشتند هرگز به این مقام بلند نمی رسیدند.(انعام، آیه 124)
18. مکارم اخلاقی: از نظر قرآن، پیامبران همه مکارم اخلاقی را در سطح تمام و عالی و کمالی آن دارا بودند؛ زیرا آنان به نمایندگی از اسمای کمالی الهی چون رحمان و رحیم و عزت و کریم و حکیم و مانند آن ها در میان بشری قیام به پیامرسانی کردند. در حقیقت چون منشای نبوت خدایی با چنین صفات است، نمایندگان چنین خدایی نیز در سطح عالی دارای چنین صفات و ویژگی ها و فضایل اخلاقی هستند.(نساء، آیات 163 و 165؛ بقره، آیه 105؛ آل عمران، آیه 75؛ انعام، آیه 124؛ زخرف، آیات 31 و 32 و آیات دیگر)

در آیات قرآنی صفات بسیاری را برای پیامبر اکرم(ص) بیان شده است که می تواند برخی از آنها با دیگر پیامبران مشترک باشد؛ از جمله این صفات می توان به موارد زیر اشاره کرد:

امی، یعنی درس ناخوانده ای که به وحی و علم لدنی معارف و حکمت های الهی را دریافته کرده است (اعراف، آیات 157و158)؛ نذیر مبین و هشدار دهنده آشكار(حجر، آیه 89)؛ ناصح امین یعنی خیرخواه امین( اعراف، آیه 68)، اول المسلمین ،اولین اسلام آورنده و کسی که پیش از دیگران تسلیم خدا است (اعراف، آیات 6و163)؛ رحمه للعالمین ، رحمت برای تمام جهانیان (انبیاء، آیات 7و107)؛ عزیز علیه ما عنتم ، یعنی رنج بردن مومنان بر او گران است (توبه، ایات 8و128)؛ حریص علیكم، یعنی بر هدایت مردمان حریص است (توبه، آیات 9و128)، رئوف ، یعنی اهل رافت و مهربانی بسیار است (توبه، آیات 10و128)؛ رحیم ، یعنی بسیار مهربان و خواهان رسیدن هر چیزی به کمال بایسته و شایسته اش است (توبه11و128)؛ خلق عظیم و دارای اخلاق بسیار والا در سطح مکارم اخلاقی است.(قلم، آیات 4و12)

اینها نمونه های از برجسته ترین ویژگی های پیامبران است که آنان را شایسته رهبری کرده است. کسانی که بخواهند در مسیر هدایت الهی قرار گیرند باید چنین صفات و ویژگی هایی را برای خود ایجاد کنند و خود را همانند این سرمشقان الهی کنند تا به کمالات دست یابند و در مقام خلافت الهی قرار گیرند و بر کائنات به حکم تکوین و تشریح حکمرانی کنند و در همه هستی به اذن الهی تصرف کنند.