برادری اسلامی، بنیاد اجتماع قرآنی
بسم الله الرحمن الرحیم
اجتماعات انسانی بر بنیاد اموری چون قبیله گرایی و خویشاوندی خونی و نسبی یا قوم گرایی و نژادپرستی خونی، یا زبان گرایی فرهنگی، یا محدودیت های جغرافیایی مانند ساکنان جزایر و مانند آن ها شکل می گیرد. در این میان برخی از اجتماعات انسانی فراتر از همه این ها در چارچوب وحدت عقیده و روش شکل می گیرد به طوری که هیچ گونه محدودیت خویشاوندی، قومی، زبانی، جغرافیایی و مانند آن ها را بر نمی تابد. این گونه جوامع امت هایی هستند که فلسفه و سبک زندگی خاص آنان را با هم متحد کرده است. از جمله این امت ها، می توان به امت اسلام اشاره کرد که در ساختار فلسفه قرآنی – اسلامی و سبک زندگی آن که برترین نمادش زندگی پیامبر(ص) است شکل گرفته است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا برخی از مولفه ها و عناصر اصلی این جامعه یعنی اخوت و برادری اسلامی را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
مفهوم برادر اسلامی
اخوّت مصدر «أخو» و به معناى برادرى، دوستى و مصاحبت آمده است.( لسان‌العرب، ابن منظور، ذیل واژه اخو؛ الميزان، ج19، ص211.) معناى اصلى و حقيقى «أخ» شريك در ولادت يا شيرخوارگى است كه برادر نَسَبى و رضاعى را شامل مى‌شود و در ديگر مفاهيم مانند هم قبيلگى، مشاركت در كار و صنعت، دين و دوستى، به‌صورت استعاره و مجاز به كار رفته است.( مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب، ذیل واژه؛ الوجوه والنظاير، ج1، ص89.) اين واژه در قرآن به معناى برادر نَسَبى و رضاعى، و دينى به كار رفته است.
اسلام به عنوان یک دین در برگیرنده آموزه های معرفتی نسبت به هستی از جمله انسان و آموزه های دستوری نسبت به انسان است؛ زیرا اسلام به عنوان یک مجموعه معرفتی و دستوری برای هدایت مردم است(بقره، آیه 2) و در این راستا هر آن چه نیاز است به طور کامل تبیین کرده است.(نحل، آیه 89)
خداوند از حضرت آدم(ع) تا خاتم(ص) اسلام را برای هدایت بشر فرو فرستاد و تنها آن را دین خود شمرده و رضایت خود را در عمل بدان دانسته است.(شوری، آیه 13؛ آل عمران، آیات 19 و 85) البته در طول این مدت طولانی، شرایعی را به سبب مقتضیات زمانی و مکانی فروفرستاده که آخرین و کامل ترین آن ، شریعت پیامبر مکرم و معظم اسلام(ص) است.(مائده، آیه 3)
این اسلام همه فلسفه زندگی و اهداف آن را مشخص کرده و هم راه رسیدن به آن مقصد و مقصود را تبیین می کند.(بقره، آیات 1 تا 5 و آیات دیگر) بنابراین، کسی که بخواهد به هدف والای انسانی برسد باید از آموزه های معرفتی و دستوری اسلام بهره گیرد.
کسانی که به آموزه های وحیانی اسلام و قرآن، ایمان آورده و شریعت اسلام را سبک زندگی خود قرار داده به عنوان امت اسلام ، اجتماعی را شکل می دهند که فراتر از هر گونه اجتماعات خویشی و قبیله ای، قومی، زبانی و جغرافیایی است. پیروان دین اسلام، که امتی را شکل می دهند، فلسفه و سبک زندگی خود را از آموزه های وحیانی می گیرند و بر اساس آن عمل و رفتار می کنند. این گونه است که عامل ایجادی و نیز بقایی امت اسلام، وحدت در عقیده و روش است. به این معنا که همگی به یک فلسفه اعتقاد داشته و همگی از شریعت اسلام به عنوان طریقت کامل برای رسیدن به مقاصد عالی بهره می گیرند.
بی گمان هر اجتماعی در چارچوب وحدت در اهداف و روش های شکل می گیرد. اسلام نیز این گونه است؛ بنابراین، هر کسی که این اهداف را بپذیرد و بدان عقیده داشته باشد و به روش اسلام و شریعت آن به عنون سبک زندگی عمل کند، از امت اسلام خواهد بود.
در آیات قرآنی چند واژه برای بیان مقاصدی چون وحدت شیوه های کلی یعنی سبک اصلی و روش های جزیی یعنی سبک های جزیی اشاره شده است. واژه اسلام به معنای وحدت در عقاید ، شریعت به معنای وحدت در شیوه و سبک اصلی، منهج به معنای روش و سبک فرعی مطرح است.(شوری، آیه 13)
از نظر قرآن کسی که وحدت در عقیده، شیوه و روش را داشته باشد، امت را شکل می دهد؛ زیرا از یک مادر تغذیه می کند و از یک آبشخوار می نوشد. چنین کسانی برادران اسلامی هستند که در دین و شریعت و منهج متحد هستند و یک امت را با هم شکل می دهند.
پس برادر اسلامی، کسی است که با هم تفاوت ها و اختلافات خویشی، نژادی، زبانی، جغرافیایی و مانند آن ها، با هم در فلسفه و شیوه و روش زندگی متحد هستند و از یک عقیده و روش بهره می گیرند.
البته باید توجه داشت که از نظر قرآن همان طوری که برادری نسبی وجود دارد، برادری دینی و عقیدتی و شیوه ای و روشی نیز وجود دارد که گاه قوی تر از خونی و خویشاوندی است؛ زیرا هماره آن که انسان را با دیگری از نظر اجتماعی متحد می کند، اتحاد در فلسفه و سبک زندگی است. از این روست که دو برادر خونی ممکن است با هم از نظر خون و خویشی بسیار نزدیک باشند مانند دو برادر از والدین مشترک، ولی از نظر فلسفه و سبک زندگی چنان متفاوت باشند که هرگز نتواند در کنار هم یک اجتماع را شکل دهند و بده و بستانی داشته باشند.
قرآن بر اساس نقش تاثیرگذار فلسفه و سبک زندگی در ایجاد اجتماعی واقعی بین انسان ها، به این عامل در ایجاد و بقای اجتماع بیش ترین توجه را داشته است. از این روست که به حوزه برادری عقیدتی توجه خاص مبذول داشته است.
در آیات قرآنی هم چنین غیر از برادری اسلامی، از برادری اهل کفر و نفاق(حشر، آیه 11؛ احزاب، آیه 18)، برادری اهل کتاب(همان)، برادری دوزخیان(اعراف، آیه 38)، برادر شیطان (اعراف، آیات 201 و 202)، برادری بهشتیان(حجر، آیات 45 و 47) و مانند آن ها سخن به میان آمده است.
براساس این آیات، از نظر قرآن هر کسی با هر عقیده و فلسفه ای که دارد، با افراد هم عقیده نوعی احساس برادری دارد و به او یاری و کمک می رساند. این احساس میان کافران و منافقان و شیاطین جنی و انسی نیز وجود دارد. این گونه است که فلسفه مشترک آنان را به عمل و رفتار مشترک سوق می دهد و به هم نزدیک می کند.
باید توجه داشت که گرایش میان هم جنس و هم نوع هر چند بسیار قوی است و از قدیم گفته اند: کبوتر با کبوتر ، باز با باز کند هم جنس با هم جنس پرواز؛ ولی شکی نیست این مجانست و هم جنسی در افکار و عقیده در میان انسان قوی تر از انواع دیگر از عوامل اتحاد است.
عوامل اخوت اسلامی
چنان که بیان شد اخوت و برادر اسلامی بر مدار وحدت در عقیده و روش است. در حقیقت این فلسفه و سبک زندگی است که بیانگر امت اسلامی است و اگر امتی در فلسفه یا سبک زندگی با هم اختلاف داشته باشند، از برادری اسلامی بی بهره و دور هستند.
- فلسفه اسلامی: از مهم ترین عوامل اخوت اسلامی، همان فلسفه اسلامی است که ساختار فکری و فرهنگی جامعه را تشکیل می دهد. کسانی که به آموزه های معرفتی قرآن و اسلام اعتقاد دارند ، جهان را از دریچه آن فلسفه می ببیند و می شناسند. این فلسفه در آیات قرآنی و از جمله اصول دین اسلام یعنی توحید، نبوت، عدالت، امامت و معاد خودنمایی می کند. امت اسلام با چنین نگره در کنار هم قرار می گیرند و برای این هداف متعالی که همان خلافت الهی در دنیا و رسیدن به مقام متاله و تقرب خداوندی است، تلاش می کنند.(آل عمران، آیه 103)
- شریعت اسلامی: از دیگر عوامل اخوت اسلامی، همان شریعت اسلامی است که سبک زندگی افراد را سامان می دهد. این شریعت شامل قوانین حقوقی و اخلاقی و عبادی است. در حقیقت همه رفتارها و افعال انسان را در ساختار پنج گانه واجب، حرام، مستحب و مکروه و مباح سامان داده است. پس هر کسی که این سبک زندگی و قوانین و مقررات آن را مراعات می کند، از اخوت و برادری اسلامی بهره مند است.(همان) از نظر قرآن همان طوری که سبک زندگی اسلامی در سایه شریعت شدنی است، سبک زندگی غیر اسلامی بر اساس عقاید و شریعت ضد اسلامی شکل می گیرد؛ چنان که اگر اسلام بر اساس فلسفه زندگی، شکر عملی در قالب استفاده درست از نعمت به دور از اسراف و تبذیر را بیان می کند، برادری شیطانی در سایه فلسفه شیطانی و در قالب کفران نعمت انجام می شود و برادران شیطان با اسراف و تبذیر در اموال آن را تباه می کنند به گونه ای که «نه خود خوری، نه دیگری/ گنده کنی به سگ دهی» است.(اسراء، آیه 27) این گونه است که فلسفه شیطانی در سایه گمراهی از حق(اعراف، آیات 201 و 202) به سبک زندگی شیطانی می انجامد و برادران شیطان نه حقوق اهل بیت(ع) را می پردازند و نه به قوانین عقلانی و عقلایی توجهی دارند.(اسراء، آیه 27)
- الفت و مودت: از نظر قرآن، اگر انسان ها از نظر فلسفه و سبک زندگی با هم متحد باشند، در یک مسیرگام بر می دارد و میان آنان الفت و مودت ایجاد می شود؛ البته باید توجه داشت که علت ایجادی این الفت و مودت میان افراد اجتماع اسلامی، عنایت و فضل الهی است.(همان)
از آیات قرآنی به دست می آید که اتحاد در فلسفه و سبک زندگی اگر به گونه ای باشد که افراد در کلیات و جزییات یعنی در شیوه و روش زندگی نیز مشترک باشند، برادری قوی تر و بنیادی تر خواهد شد و امت از قوام و انسجام بیش تری برخورد خواهد شد؛ زیرا گاه انسان ها در فلسفه زندگی مشترک هستند ، ولی هر یک شیوه های خاصی را در پیش گیرد و یا در روش های جزیی با آن که در شیوه کلی مشترک هستند اختلاف دارند؛ هر چه مشترکات در میان افراد جامعه قوی تر باشد آن جامعه از انسجام بیش تری برخودار خواهد بود و هر چه کم تر به همان میزان از انسجام کم تری بهره مند خواهد شد.
پس اگر امت اسلام در فلسفه و شیوه و روش با هم مشترک باشند، به همان میزان از انسجام بیش تری برخوردار خواهند بود و این انسجام در همکاری و تعاون مادی و معنوی و نیز احساسی و عاطفی خودنمایی و بروز می کند.
از نظر قرآن، رابطه یک امت اسلام باید فراتر از بده و بستان های معمولی که در جوامع دیگر شکل می گیرد باید بر اساس عواطف انسانی شکل گیرد و از همین روست که فراتر از عدالت به حوزه احسان و اکرام توجه داده و در همین راستا به برادری اسلامی توجه داده می شود تا رابطه به شکل یک رابطه برادرانه تبدیل شود.
در مباحث دیگر اجتماعی از جمله بحث احسان و اکرام گفته شد که روابط اجتماعی جامعه اسلامی باید فراتر از عدالت و قوانین خشک و بی روح آن سامان یابد و امت اسلام با برادری اسلامی نه تنها نسبت به حقوق خویش گذشت و از خطا و اشتباهی دیگران بگذرند و عفو نمایند، بلکه در مقام ایثار وارد شده و این گونه با احساس ناب و خالص برادرانه اکرام نمایند.
آثار برادری اسلامی
اگر رابطه میان افراد امت اسلام فراتر از دایره عدالت عقلی بر عواطف و احساسات احسانی و اکرامی سامان می یابد، باید این نوع ارتباط اجتماعی در فرآیند سبک زندگی یکایک امت تاثیرگذار باشد. بی گمان کسی که با دیگری از مقام عواطف برادرانه ارتباط برقرار می کند، به گونه ای عمل می کند که آثار احسان و اکرام در زندگی همگی خودنمایی می کند و انسان ها نه تنها در حوزه اقتصادی به یک دیگر کمک مالی می کنند و فقیران و محرومان از وضعیت بهتری برخوردار خواهند شد، بلکه نیازهای عاطفی و روانی افراد جامعه در سایه الفت و مودت و محبت حل و فصل خواهد شد. از جمله مهم ترین اثار برادری اسلامی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- اجتناب از غيبت: شکی نیست که عرض و آبروی افراد در امت اسلام بسیار اهمیت داشته و در کنار جان و مال سه عنصر اصلی است که باید هماره صیانت و حفاظت شود. افراد نه تنها نسبت به گناهان یک دیگر و خطاهای دیگران چشم پوشی می کنند ، بلکه بر آن هستند تا با کمک در قالب امر به معروف و نهی از منکر آنان را در مسیر درست تعالی و کمال قرار دهند و از دوزخ به بهشت بکشانند. هر کسی خود را موظف می بیند که توصیه به حق و صبر کند و دستگیری دیگری باشد.(عصر، آیات 1 تا 3) هم چنین حفاظت از عرض و ناموس دیگری برای افراد بسیار مهم و صیانت و حفاظت را وظیفه و تکلیف خود می دانند؛ از این روست که خطای دیگری را پشت سرش نمی گویند و آبرو و عرض او را نمی ریزند. از همین روست که خداوند در ایات قرآنی درباره ویژگی اخوت اسلامی و رفتارهای برادرانه می فرماید که اخوّت ايمانى، مستلزم پرهيز از غيبت و بیان عیوب و اعمال خطا و گناه دیگران است؛ زیرا این کار را همانند خوردن گوشت مرده برادر خویش می دانند که به طور طبیعی ناخوش داشته و از آن اجتناب می کنند.(حجرات، آیه 12)
- استغفار: چنان که گفته شد، احساس برادری مقتضی این معنا است که برای رشد و نجات دیگر تلاش کنند و عذاب و رنج دیگری را رنج و عذاب خود بدانند و اجازه ندهند تا برادر اسلامی او رنجی برد. از آن جایی که استغفار موجب جلب نعمت و دفع و رفع بلا می شود، امت اسلام نسبت به دیگر از هر ابزاری که موجب نجات و رهایی است سود می برد که از این میان استغفار در حق دیگری نیز یکی از راه های نجات و رهایی و کمک به دیگری است. از همین روست که اخوّت دينى، مقتضى طلب مغفرت براى يك‌ديگر است و هر کسی بر آن است تا با استغفار جویی در پیشگاه خداوند برادر اسلامی خویش را یاری رساند و از مشکلات دور و رها سازد.(حشر، آیه 10)
- اصلاح: بی گمان ارتباط اجتماعی و بده و بستان اجتماعی گاه با تضاد منافع و اشتباه در تطبیق امور و خطا و مانند آنها همراه است. این امور موجب اختلاف می شود؛ اما برادران اسلامی برای حل اختلاف هماره پیشگام بوده و اجازه نمی دهند که اموراتی موجب اختلاف و بقای آن شود، بلکه همان طور که خود در اصلاح اختلافی میان خود و دیگران اقدام کرده و پیشگام می شوند، بلکه برای حل و اصلاح اختلافات دیگران نیز پیشگام شده و کمک رسانی می کنند. از نظر قرآن برادری اسلامی مقتضى اصلاح بين مؤمنان است و باید اصلاح میان افراد جامعه را برآیندی از برادری اسلامی دانست؛ خداوند می فرماید: إنّما المؤمنون إخوة فأصلحوا بين أخويكم؛ به راستی که مومنان با هم برادرند؛ پس میان برادران اصلاح کنید.(حجرات، آیه 10) بنابراین اخوّت اسلامی، مستلزم برطرف كردن اختلاف‌هاى ميان مؤمنان است هم چنان که انسان باید در ایجاد اصلاح میان خود با دیگران گام بردارد و تلاش کند.(ص، آیات 22 و 23)
- تساوى حقوق: چنان که گفته شد، عدالت عقلی مهم ترین عامل در پیوند اجتماعی است؛ زیرا قوانین عقلانی و عقلایی است که جامعه را در بده و بستانی به گونه ای سامان می دهد که ظلم و جوری به شخص یا گروهی وارد نشود؛ از همین روست که گام اول در برادر اسلامی ، حفظ حقوق یک دیگر در سایه تساوی و عدالت اجتماعی و برابری در برابر قوانین است. بر همین اساس اخوّت مؤمنان، مستلزم تساوى در حقوق اجتماعی و مالی است که در آیات قرآنی از جمله آیه 11 سوره توبه بیان شده است. البته امت اسلام باید به جایی برسد که روابط میان آنان را اخلاقی در سطح محاسن و مکارم اخلاقی مدیریت کند.
- حسن معاشرت: چنان که گفته شد، در مقام نخست و اساس اولی هر جامعه ای مراعات حقوق برابر اجتماعی در سایه عدالت است؛ اما انسجام قوی تر در زمانی شکل می گیرد که این رابطه به حوزه عواطف ارتقاء یافته و روابط بر اساس احسان و اکرام باشد. از همین روست که خداوند اخوّت اسلامى را در مرتبه برتر مستلزم حسن معاشرت دانسته که با ایثارگری نسبت به نیازمند و مستحقان از جمله با ايتام خود نمایی می کند. (بقره، آیه 220)
- گذشت: یکی از مراتب عالی تر از مرتبه عدالت، مرتبه احسان است که در اشکالی چون عفو و گذشت از خطای دیگران و کمک و یاری به دیگران خودنمایی می کند. از نظر قرآن، باید جامعه اسلامی به جایی برسد که روابط عاطفی موجب شود که انسان درد دیگران را درد خود و آسایش آنان را آسایش خویش بداند. اگر کسی رفتاری کرد که موجب دردی شد با مقابله به مثل در قالب عدالت دردی بر دردها نیافزاییم بلکه با عفو و گذشت زمینه را برای انسجام اجتماعی برتر و قوی تر آماده کنیم. از این روست که در اسلام بر برادرى اسلامى در سطح احسان و اکرام تاکید شده و خداوند برادری عاطفی اسلامی را مستلزم گذشت از حقّ قصاص می داند و بر آن تاکید می کند؛ زیرا این امر پسندیده است و هر کسی دوست که رفتاری پسندیده و معروف نسبت به او اعمال شود: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَى بِالْأُنْثَى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ ؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد در باره كشتگان بر شما حق قصاص مقرر شده آزاد عوض آزاد و بنده عوض بنده و زن عوض زن و هر كس كه از جانب برادر اسلامی اش ؛ يعنى ولى مقتول چيزى از حق قصاص به او گذشت شود بايد از گذشت ولى مقتول به طور پسنديده پيروى كند و با رعايت احسان خونبها را به او بپردازد اين حكم تخفيف و رحمتى از پروردگار شماست پس هر كس بعد از آن از اندازه درگذرد وى را عذابى دردناك است. (بقره، آیه 178)
- ایثارگری: برادری اسلامی در سطح عالی به اکرام می رسد و بازتاب و آثار خود را در آن سطح نشان می دهد. از این روست که برادر اسلامی میان مومنان موجب شد که انصار از دهان خود لقمه را بردارند و بر دهان برادران اسلامی قرار دهند؛ یعنی با تمام نیازی که داشتند از خود گذشت کرده و ایثارگری کرده و دیگران را بر خود مقدم داشته اند: وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ و [نيز] كسانى كه قبل از [مهاجران] در [مدينه] جاى گرفته و ايمان آورده اند هر كس را كه به سوى آنان كوچ كرده دوست دارند و نسبت به آنچه به ايشان داده شده است در دلهايشان حسدى نمى يابند و هر چند در خودشان احتياجى [مبرم] باشد آنها را بر خودشان مقدم مى دارند و هر كس از خست نفس خود مصون ماند ايشانند كه رستگارانند.(حشر، آیه 9)
- فقدان غل و کینه: از آثار برادر اسلامی، فقدان هر گونه حسادت، کینه ، غل و مانند آن ها است؛ زیرا اهل بهشت که اهل ایمان هستند این گونه هستند(حجر، آیات 45 و 47)؛ بنابراین اهل اسلام که برادر اسلامی هم هستند باید این گونه باشند؛ زیرا خداوند فقدان غل و کینه را برآیند برداری اسلامی و ایمانی در میان اهل بهشت دانسته است؛ پس باید کسی که واقعا اهل برادری اسلامی است در دل خویش هیچ گونه کینه و غل نسبت به مومنان و مسلمانان نداشته باشد. از همین روستکه خداوند در بیان ویژگی های برداران اسلامی به فقدان غل نسبت به دیگران به ویژه پیشگامان در اسلام توجه می دهد و این گونه آنان را می ستاید.(حشر، آیه 10)
- دفع مشکلات: برداری اسلامی مقتضی این معنا است که مشکلات یک دیگر را دفع و رفع کنند؛ یعنی اگر مشکلی می خواهد ایجاد شود دفع کرده و اگر وجود دارد بردارند و رفع کنند. از همین روست که برادری اسلامی مقتضی حضور در جبهات و دفع و رفع حملات دشمن است؛ اما برادری دروغین و نفاق آمیز این گونه نیست، بلکه وعده می دهند و عمل نمی کنند.(احزاب، آیه 18)
