بسم الله الرحمن الرحیم
نظام سیاسی ولایی، بر رهبری منصوب از سوی خدا تاکید دارد؛ به این معنا که انتخاب ولی امر مسلمین، همانند انتخاب پیامبران، از سوی خدا است؛ و خداوند همان گونه که از میان آفریده ها انسان را به خلافت عمومی و از میان انسان ها، برترین ها را به عنوان خلافت خاصه و ولایت و نبوت انتخاب کرده است. بنابراین، هرگز خداوند زمین را خالی از حجت نمی گذارد و این حجت پس از ولایت پیامبران، ولایت معصومان است. در زمان غیبت نیز ولایت معصومان در اشکالی دیگر ادامه دارد که به آن پرداخته می شود.
ولایت در قرآن
خداوند در قرآن به صراحت از مقام ولایت در نظام سیاسی اسلام سخن به میان آورده و پس از ولایت خود و ولایت رسول الله (ص) از ولایت اولوا الامر سخن گفته و فرموده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا ؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! خدا را اطاعت كنيد! و پيامبر و اولياى امر خود را نيز اطاعت كنيد! پس هر گاه در امرى دينى اختلاف نظر يافتيد، اگر به خدا و روز بازپسين ايمان داريد، آن را به كتاب خدا و سنت پيامبر او عرضه بداريد. اين بهتر و نيكفرجامتر است. (نساء، آیه ۵۹)
این آیه به صراحت از نقش اولوالامر در صحنه سیاسی و اجتماعی امت اسلام سخن به میان آورده است. از آن جایی که اولوا الامر در مرتبه اخیر قرار دارد، اگر اختلافی باشد به طوری طبیعی با اوست که لازم است به خدا و رسولش مراجعه شود تا نزاع برطرف شود؛ به سخن دیگر، اولوا الامر خود مستقل نیست و بر اساس تشریع و سنت خدا و رسول عمل می کند؛ بنابراین، اگر محل اختلافی است باید دید که سنت خدا و رسول چیست؟
هم چنین از آیه 83 که قبل از این آیه قرار دارد می توان دانست که این مسایل به حوزه عمل اجتماعی و سیاسی مربوط است و اموری که در آیه مراد است امور اجتماعی و سیاسی است که شامل اقتصادی و فرهنگی و نظامی نیز خواهد شد؛ یعنی هر آن چه که مربوط به مسایل مهم حوزه عمل سیاسی ولایت باز می گردد. از نظر قرآن کسانی عهده دار مسئولیت ولایت امور هستند که پیامبر(ص) به حکم الهی نصب می کند. این در حالی است که اقوال مفسّران اهل‌تسنّن درباره اولواالامر، گوناگون است. از نظر آنان اولوا الامر: 1. اميران در زمان حضرت رسول(صلى الله عليه وآله)؛2. امر به معروف‌كنندگان؛ 3. فقيهان و دين‌داران مطيع خدا هستند. (التفسير الكبير، ج4، ص113)
اما هيچ‌يك از اين اقوال با اطلاق آيه «أطيعوا اللّه و أطيعوا الرّسول و أولى‌الأمر منكم» سازگار نيست؛ زيرا پيروى از آن‌ها در‌صورت ارتكاب گناه، لازم نيست؛ در صورتى كه آيه، اطاعت اولواالامر را به‌طور مطلق و بدون قيد و شرط، همانند اطاعت پيامبر(صلى الله عليه وآله) لازم شمرده است؛ پس بايد اولواالامر كسانى باشند كه مقام عصمت، آنان را از هرگونه خطا و اشتباه حفظ كند؛ چنان‌كه بعضى از مفسّران اهل‌تسنّن بدان اعتراف كرده‌اند.(التفسير الكبير، ج4، ص113) بر همين اساس و بر مبناى احاديث معتبر كه در منابع شيعه(تفسير نورالثقلين، ج1، ص497.) و حتی اهل‌سنّت(البحر‌المحيط، ج3، ص278؛ ينابيع‌المودّة، ص116؛ احقاق‌الحق، ج3، ص425.) نقل شده، مفسّران شيعه اتّفاق نظر دارند كه منظور از اولى‌الامر، امامان معصوم(عليهم السلام) هستند.( تفسير نورالثقلين، ج1، ص497.)
جایگاه اولوا الامر در نظام ولایی
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اولوا الامر به عنوان رهبران نظام سیاسی ولایی دارای جایگاه بلند و خاصی هستند. از جمله مواردی که درباره رهبران نظام ولایی در قرآن بیان شده است می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- استنباط امور: از نظر قرآن اولوا الامری در جایگاه نظام ولایی قرار می گیرد که توانایی استنباط امور را داشته باشد. استنباط که از واژه نبط گرفته شده به معنای برداشت آب از منبع و سرچشمه ای است که در چاه قرار دارد. در کتب لغت آمده است: نَبَطَ : نَبْطاً و نُبُوطاً الماءُ : آب از زمين بيرون آمد؛ – نَبْطاً البِئر : آب را از چاه بيرون كشيد ؛ – الشي ءَ : آن چيز را پس از پنهان بودن آشكار نمود . پس کسی که قدرت استنباط دارد می تواند از عمق چاه آب حقیقت را بیرون کشد و امر نهان در اعماق حقایق را آشکار سازد. بر همین اساس، در قرآن بر ضرورت بهره‌مند‌بودن از قدرت استنباط و تحليل اخبار امنيّتى و نظامى و مانند آن ها در شرایط ولایت امر مسلمین و اولواالامر تاکید شده است. خداوند می فرماید: وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا قَلِيلًا ؛ و چون خبرى حاكى از ايمنى يا وحشت به آنان برسد، انتشارش دهند؛ و اگر آن را به پيامبر و اولياى امر خود ارجاع كنند، قطعا از ميان آنان كسانى اند كه مى توانند درست و نادرست آن را دريابند و اگر فضل خدا و رحمت او بر شما نبود، مسلما جز شمار اندكى از شيطان پيروى می کرديد.(نساء، آیه 84) از نظر قرآن، ولی امر باید توانایی استنباط حقیقت را داشته باشد. البته در همین آیه ضمنا به مردم و امت فرمان داده شده تا بر اساس استنباط ولی امر عمل کنند؛ چرا که استنباط ولی امر حجت بر امت است. در حقیقت، حجّت‌بودن استنباط اولواالامر در تبيين موضوعات و امور مهم براى متحيّران از آیه به دست می آید؛ زیرا خداوند در این آیه رجوع مسائل به اولى‌الامر و بهره مندی از استنباط آنان بیانگر حجیت آن استنباط است. البته گفتنی است در «الّذين يستنبطونه» دو احتمال است: يكى آن‌كه صفت اولى‌الامر باشد؛ و ديگرى آن که صفت مراجعه‌كنندگان به اولى‌الامر باشد. (الميزان، ذيل‌آيه) پس بنابر احتمال اوّل، از ترغيب خداوند براى رجوع مسائل به اولى‌الامر، حجّيّت استنباط آنان استفاده مى‌شود.
- اطاعت: خداوند به صراحتدر آیه 59 سوره نساء با پیوند زدن اطاعت اولوا الامر با اطاعت پیامبر(ص) اطاعت از ایشان را هم سنگ اطاعت پیامبر(ص) دانسته است. بنابراین، هر گونه تخلف از ایشان به معنای تخلف از رسول الله است. پس می بایست گفت وجوب اطاعت مؤمنان از اوامر اولواالامر به عنوان ولی امر مسلمین قطعی و یقینی است و کسی نمی تواند از اوامر ایشان سرپیچی کند.
- سعادت مطلق: از نظر قرآن، جایگاه اولوا الامر در نظام سیاسی ولایی تا آن جا است که سعادت دنیا و آخرت مردم به اطاعت از ایشان بستگی دارد. پس هر کسی سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت را می خواهد باید از اولوا الامر اطاعت کند. به سخن دیگر، اطاعت از ایشان تنها یک مساله سیاسی و اجتماعی و دنیوی نیست، بلکه به عنوان یک اصل اسلامی مد نظر قرار می گیرد؛ چرا که سعادت اخروی مردم به این اطاعت بستگی دارد. البته این برداشت بدان احتمال است كه «ذلك خير» مربوط به دنيا و جمله «أحسن تأويلا» مربوط به آخرت، و مشارٌاليه «ذلك» مجموع جمله «أطيعوا الله…» باشد. (مجمع‌البيان، ذيل‌آيه 59 سوره نساء) با این برداشت باید گفت که سعادت دنیا و آخرت مردم در گرو چنین اطاعتی است. پس اگر مردم دنیا می خواهند باید از ولی امر اطاعت کنند که با علم الهی خویش جهان را مدیریت می کنند و اگر آخرت می خواهد باز باید به ایشان مراجعه و اطاعت کند.
- خوش فرجامی: از نظر قرآن، اطاعت از ولی امر مسلمین، تضمین کننده فرجام نیک و بلکه برترین و بهترین فرجام به امت اسلام است. این برداشت بر این اساس استوار است که مشارٌاليه «ذلك» مجموع مفاد امر «أطيعوا» يا «ردّوه» در آیه 59 سوره نساء باشد. (مجمع‌البيان، ذيل‌آيه 59 سوره نساء)
- فصل الخطاب: از نظر قرآن، ولی امر مسلمین، فصل الخطاب در نزاع ها و درگیری ها است و با حکم ولی امر، باید پرونده هر امری بسته شود و نزاع و درگیری پایان یابد. خداوند در آیه 59 سوره نساء به صراحت بر لزوم مراجعه به خدا و رسولصلى الله عليه وآله در قالب كتاب و سنّت در تعيين اولواالامر و اختلاف‌هاى مربوط به آن سخن گفته است؛ آیه 83 سوره نساء نیز بر لزوم توقّف و عدم انجام حرکت و یا سخن موافق یا مخالف هنگام تحيّر در‌برابر موضوعات ناشناخته سخن به میان آورده و بر پى‌جويى پاسخ آن از پيامبر(صلى الله عليه وآله) و اولواالامر تاکید دارد؛ تا این گونه فصل خطاب بودن ایشان نیز تبیین شود؛
- نصب الهی: از مطلب بالا این معنا به دست می آید که ولی امر مسلمین منصوب از سوی خدا و پیامبر(ص) است و حکم او مطلق است.
- عصمت: از نظر قرآن، چنان که گفته شد، ولی امر مسلمین دارای عصمت است؛ از همین روست که مراجعه به وی و فصل خطاب بودن در نزاع ها مطرح است. از اين‌كه مؤمنان در آیه 59 سوره نساء، به صورت مطلق و بدون هیچ قید و شرطی، موظّف به اطاعت از اولواالامر شده‌اند و اطاعت از آنان در رديف اطاعت از خدا و پيامبر قرار گرفته، برداشت مزبور، قابل استفاده است؛ و گرنه ميان صدر و ذيل‌آيه، تنافى پيش مى‌آيد؛ زيرا فرض گناه و خطاى اولواالامر و لزوم اطاعت از آنان در هر حال، با اطاعت از خدا ناسازگار است. (نگاه کنید: الميزان، ذيل‌آيه)
- نشانه فضل و رحمت الهی: از نظر قرآن اولواالامر، جلوه فضل و رحمت خدا بر امت اسلام است؛ زیرا اگر خداوند بر امت رحمت نداشت، ایشان را هم چون گله و رمه ای رها می کرد و بی چوپان و رهبر قرار می داد؛ اما عنایت و فضل الهی موجب شد تا بر بندگان خویش رحم آورد و ایشان را به نعمت ولایت امر تفضل بخشد.(نساء، آیه 83)
- هدایت گری: نقش مهم ولی امر در نظام سیاسی همان نقش هدایت گری عامی است که خداوند برای پیامبران خویش قرار داده است. خداوند در آیه 83 سوره نساء بر نقش مؤثّر اولواالامر در جلوگيرى از انحرافات و پيروى از شيطان سخن گفته است.
وظایف و تکالیف اولو الامر
اکنون که جایگاه و نقش ولی امر در نظام سیاسی ولایی دانسته شد، باید به این نکته توجه داد که این فضایل الهی برای آنان مسئولیتی دو چندان و مضاعف می آورد. بارها گفته شده که در درون هر حقی، تکلیفی؛ و در درون هر تکلیفی، حقی است. اگر برای ولی امر مسلمین، حق اطاعت بر امت از سوی خدا وضع شده است، هم چنین تکلیفی بر امام و ولی امر گذاشته که از حقوق امت بر امام و ولی امر است. از جمله وظایف و تکالیف ولی امر مسلمین در نظام سیاسی ولایی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تحلیل اخبار و استنباط احکام اجتماعی و سیاسی: از نظر قرآن، مهم ترین وظیفه و تکلیف ولی امر در نظام سیاسی ولای، تحلیل اخبار و اطلاعات وارده و داده های اطلاعاتی برای استنباط حقایق امور و صدور احکام لازم و ضروری در راستای تامین آرامش و آسایش مردم است و رهایی از هر گونه نزاع و درگیری و اختلاف است. این مطلب از آیه 83 سوره نساء در صورتى برداشت می شود كه مقصود از «الّذين يستنبطونه»، «اولواالامر» و «منهم» بيان «الّذين» باشد.
- کنترل اخبار امنیتی: كنترل اخبار امنيّتى و تشخيص درست آن‌ها، از وظايف اولواالامر است. بر اساس آیه 83 سوره نساء چنان که گفته شد، مردم موظف به ارجاع امور امنیتی به اولوا الامر و اطاعت بر اساس استنباط ایشان هستند. به سخن دیگر با توجّه به لزوم ارائه اخبار امنيّتى به اولوا الامر و سرزنش افشاكننده آن پیش ارجاع و استنباط و حکم ولی امر مسلمین، می توان گفت که از وظایف ولی امر کنترل اخبار امنیتی است.
- جلوگیری از اخبار گمراه کننده و مجازات عاملین: جلوگيرى از پخش اخبار گمراه‌كننده و شايعات، از وظايف اولواالامر است و از آن جایی که بدون پشتوانه کیفری و حقوقی نمی توان از این امور جلوگیری کرد می توان دریافت که مجازات عاملین نیز به عهده ولی امر است.(نساء، آیه 83)
- مدیریت نظام دین و دنیا: از آن جایی که اطاعت از ولی الامر در امور دین و دنیا است، باید گفت که ولی امر مسلمین موظف است تا در راستای اهداف بعثت پیامبران ، سعادت دین و دنیا مردم را تامین کند. بنابراین، بر اساس آیاتی از جمله آیه 25 سوره حدید، رهبری امت و بلکه توده های مردم از امت و غیر امت برای تامین عدالت قسطی از جمله وظایف رهبری ولی امر در نظام سیاسی ولایی است.
- دفاع از مظلومان در برابر ظالمان و مستکبران: بر اساس آیه 75 سوره نساء از وظایف امت و امام این است که نه تنها مستکبران و ظالمان را از سر امت بر دارند، بلکه باید به داد مظلومان و مستضعفان جهان بروند و آنان از شر مستکبران و ظالمان نجات دهند.
