اجتماعیاخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیمعارف قرآنیمقالات

اهميت و آثار امر به معروف و نهى ازمنكر

somamusبسم الله الرحمن الرحیم
امر به معروف و نهی از منکر در کنار نماز، روزه، حج، جهاد، خمس، زکات، تولی و تبری، ده اصل اساسی از فروع دین اسلام است. همان طوری که تولی و تبری در قالب ولایت الله و تبری از شیطان، آن اصول دیگر را معنا می بخشد، هم چنین اقامه آن اصول دیگر بر پایه فریضه امر به معروف و نهی از منکر است. نویسنده در این مطلب بر اهمیت و آثار این فریضه الهی بر اساس آموزه های وحیانی اسلام توجه داده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
اهمیت فریضه امر به معروف و نهی از منکر
برای درک و فهم هر چیزی باید به آثار و کارکردهای آن توجه یافت. کارکردهای هر چیزی تعیین کننده ارزش و اهمیت آن چیز است. ممکن است برخی از چیزها نادر و کم باشند، ولی آثار مثبت مهم و اساسی نداشته باشد، از همین رو، کم ارزش و کم اهمیت می شود؛ اما چیزهایی است که ممکن است بسیار باشد، ولی به سبب اهمیت آن در زندگی انسان ارزش و اعتباری ویژه پیدا کند. پس برای درک ارزش هر چیزی و ارزشگذاری در باره آن باید به اهمیت آثار آن در زندگی توجه یافت.
در آیات و روایات برای فریضه امر به معروف و نهی از منکر آثار و کارکردهایی بیان شده است که برخی از آن ها در این جا بیان می شود:
1. جانشين خدا و رسول: از نظر آموزه های وحیانی اسلام کسی آمر به معروف و ناهی از منکر خلیفه الله و خلیفه رسول الله (ص) است. این بدان معناست که یکی از مهم ترین وظایف خلیفه اللهی انسان همان امر به معروف و نهی از منکر است. همان طوری که خداوند در آیات سوره عصر بیان کرده، انسان ها در اسفل سافلین دنیا(تین، آیه 5) در خسران و زیان هستند و هر دم از سرمایه های وجودی خود چیزی را از دست می دهند؛ مگر این که خودسازی و دیگرسازی کنند و دو عمل برای خود و دو عمل برای دیگری انجام دهد؛ یعنی ایمان و عمل صالح و توصیه به حق و صبر است. در این صورت می تواند خود را از خسران و زیان رهایی یابد. پس دست یابی به مقام خلافت الهی با انجام ماموریت هایی تعریف شده الهی از جمله امر به معروف و نهی از منکر است که در سوره عصر به عنوان توصیه مطرح شده است. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمودن: مَنْ اَمَرَ بَالْمَعْرُوفِ وَ نَهى عَنْ المُنْكَرِ فَهُو خَليفَةُ اللّهِ فى أَرْضِهِ و خَليفَةُ رَسُولِ اللّهِ؛ كسى كه امر به معروف و نهى از منكر كند جانشين خدا و پيامبر در روى زمين است. (تفسير مجمع البيان، ج 1، ص 484؛ ذيل آيه 104 آل عمران)
2. مقام صالحان: از دیگر آثاری که برای این فریضه بیان شده، دست یابی به مقام صالحان است. خداوند در آیات قرآنی پیامبران را در جرگه صالحان معرفی می کند.(انعام، آیه 85) هم چنین بیان می کند که صالحان کسانی هستند که از نعمت خاص الهی برخوردارند.(نساء، آیه 69) و از همین رو، بسیاری دوست دارند در زمره اینان در آیند.(شعراء، آیه 83؛ صافات، آیه 100) یکی از راه های دست یابی به این مقام صالحان، انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر است.(آل عمران، آیه 114)
3. مومنان بشارت داده شده: هر کسی دوست دارد جزو مومنانی باشد که بشارت بهشت و رضایت الهی به آنان داده شده است. از کسانی که خداوند از آنان به عنوان مومنان بشارت داده شده یاد کرده ، اهل فریضه امر به معروف و نهی از منکر است.(توبه، آیه 112)
4. مصداق جـهاد: در آیات و روایات اقسامی برای جهاد از جمله جهاد نظامی، جهاد مالی، جهاد فرهنگی، جهاد علمی، جهاد نفسانی و مانند آن بیان شده است. رسول اكرم صلي الله عليه و آله یکی از اقسام جهاد را امر به معروف دانسته فرموده است: وَالْجِهَادُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ، وَالنَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ، وَالصِّدْقِ فِي الْمَوَاطِنِ، وَشَنْآنِ الْفَاسِقِينَ ؛ جهاد بر چهار قسم است: 1 ـ امر به معروف 2 ـ نهى از منكر 3 ـ راستى در هنگامه شكيبائى 4 ـ دورى از گناهكار. (نهج البلاغه،كلمات قصار، 31)
5. بـرتـرین جهاد: أَميرِالمُؤمِنين عليه السلام فریضه امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان جهادی برتر از دیگر اقسام آن معرفی کرده و می فرماید: وَمَا أَعْمَالُ الْبِرِّ كُلُّهَا وَالْجِهَادُ فِي سَبِيلِ اللّهِ، عِنْدَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ، إِلاَّ كَنـَفْثَةٍ فِي بَحْـرٍ لُـجِّيٍّ؛ على عليه السلام فرمودند: تمام كارهاى نيك و حتى جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهى از منكر چون آب دهان است در برابر درياى پهناور. (نهج البلاغه، كلمات قصار 374) زیرا امر به معروف همیشگی و دایمی و در همه حال انجام می شود و اقامه می گردد، اما جهاد تنها در شرایطی خاص انجام می شود. از همین رو، نسبت آن با فریضه امر به معروف همانند آب دهان در برابر دریا و اقیانوس است. این اقیانوس فریضه امر به معروف و نهی از منکر است که همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان و جامعه اسلامی را می پوشاند و در بر می گیرد و انسان ها هماره نیازمند اقامه آن هستند. از همین رو، برترین جهاد و برتر از هر جهادی است. سنت و سیره اهل بیت(ع) نشان داد که تا چه اندازه این فریضه تاثیرگذار است و برای همین بسیاری از آنان در همین راه مسموم و مقتول شدند؛ زیرا دشمنان اقامه این فریضه را بر نمی تابیدند.
6. امداد غیبی: هر انسان و جامعه ای در شرایطی خاص قرار می گیرد که جز امدادهای خاص غیبی الهی نمی تواند کاری را پیش برد. اگر جامعه ای بخواهد از امدادهای غیبی بهره مند شود باید کارهای خیری چون فریضه امر به معروف و نهی از منکر را انجام دهد.(حج، آیات 40 و 41)
7. بهـترين كار مــردم: یکی از بهترین کارهای که انسان می تواند انجام دهد، امر به معروف و نهی از منکر است. انسان با کارهای نیک است که رضایت خداوندی را جلب و به مقامات بلندی معنوی دست می یابد. این مطلب را می توان از آیات زیادی مانند همان آیات سوره عصر به دست آورد. از همین روست که أَميرِالمُؤمِنين امام علی عليه السلام می فرماید: اَلاَمْـرُ بِـالْمَعْـرُوفِ اَفْضَلُ اَعْمالِ الْخَلْقِ؛ بهترين كار مردم امر به معروف است.(غرر الحكم موضوعى، ج 2، ص 100)
8. بهـترين مــردم: مردى خدمت پيامبراكرم صلي الله عليه و آله آمد و در حالى كه حضرت بر فراز منبر بود، پرسيد: مَنْ خَيرُالنّاسِ ؛ بهترين مردم كيست؟ پيامبر صلي الله عليه و آله فرمودند: آمُرُهُمْ بِالمَعْرُوفِ وَ أَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أَتـْقـاهـُـمْ لِلّهِ؛ آن كس كه از همه بيشتر امر به معروف و نهى از منـكر كند و آن كس كه از همه پرهيزگارتر باشد.(مجمع البيان، ج 1، ص 484؛ ذيل آيه 104 آل عمران)
9. هم رتبـه شهـيدان: خداوند در آیات سوره عصر، راه رهایی از خسران ابدی را انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر می داند. در آیات و روایات شهیدان نیز از کسانی هستند که مسیر دنیا را با سربلندی پیموده و به بهشت رضایت الهی دست یافته و نزد خدا زنده و از روزی بی حساب می خورند.(آل عمران، آیه 169) رسول خدا صلي الله عليه و آله آمر به معروف و ناهی از منکر را در همین مرتبه دانسته و فرموده اند: أَلا اُخْبِرُكُمْ عَنْ اَقْوامٍ لَيْسُوا بِأَنْبِياء وَ لا شُهدَاء تَغْبِطُـهُمْ النّاسُ يَـوْمَ الْقِـيامَةِ … يَأْمُرُونَهُمْ بِما يُحِّبُ اللّهُ وَ يَنْهَوْنَهُمْ عَمّا يَكْرَهُ اللّهُ؛ گروهى هستند كه نه پيامبرند و نه شهيد ولى مردم به مقامى كه خداوند به خاطر امر به معروف و نهى از منكر به آنان عطا فرموده غبطه مى خورند.(مستدرك الوسائل، ج 12، ص 182)
10. ملاک برتری: امر به معروف، از جمله ملاك‌هاى برترى است.(آل عمران، آیه 110) در میان امت تنها امامان معصوم(ع) هستند که به درستی به تمام این فریضه به تمام و کمال عمل کرده اند. از همین رو، در روایات تفسیری بهترین ها در میان امت اسلام ، امامان معصوم(ع) معرفی می شوند که به این فریضه قیام کرده اند؛ چنان که در زیارت نامه ها بر آن تاکید می شود. اگر امّت اسلامى بخواهد بهترین و برترین ها در میان امت ها و جوامع بشری شود، باید به این فریضه به تمام و کمال همانند امامان معصوم(ع) عمل کنند.
11. خیر مطلق: انسان هماره دنبال خیر مطلق است که هیچ شری در آن نیست؛ بسیاری از نعمت ها ممکن است به نقمت تبدیل شود. اما خیر مطلق در همه حال خیر است. امر به معروف بر اساس آیه 114 سوره نساء، از جمله خیر مطلق است که حتی نجوا و درگوشی درباره آن مجاز دانسته شده است.
12. پـايه واجـبات: در اهمیت و ارزش فریضه همین بس که پایه واجبات دیگر از جمله نماز و روزه است؛ چنان که پیش از این گفته شد. امام باقر عليه السلام در این باره فرمودند: اِنَّ الأمرَ بِالمَعْرُوفِ وَ النَّهْىَ عَنِ الْمُنكَرِ فَريَضَةٌ عـَظيمَةٌ بِهـا تـُقامُ الفـَرائِضُ وَ تَأْمَنُ المَذاهِبُ وَ تَحِلُّ المَكاسِبُ وَ تَرُدُّ الْمَظـالِمُ وَ تَعْمـُر الأرْضُ ؛ امر به معروف و نهى از منكر دو واجب بزرگ الهى مى باشند كه ساير واجبات با آنها بر پا مى مانند و بوسيله اين دو راهها امن و كسب و كار مردم حـلال مى شود. با اين دو واجب است كه داد ستمديدگان ستانده مى شود و زمين آباد مى گردد.( وسائل الشيعه، ج 11، ص 395، ح 6.)
13. رحمت الهی: اگر کسی بخواهد از رحمت الهی برخوردار باشد باید به این فریضه الهی عمل کند. خداوند در آیه 71 سوره توبه می فرماید راه دست یابی به رحمت الهی، اقامه فریضه امر به معروف است.
14. رستگاری: هر کسی دوست دارد در غایت و نهایت رستگار شود و جزو رستگاران در آید و به فوز عظیم و درجات عالی رضایت الهی و محبوبیت او دست یابد و در بهشت رضوان قرار گیرد و سعادت ابدی را برای خود رقم زند. یکی از راه های دست یابی به این اهداف همان اقامه و برپایی فریضه امر به معروف است.(آل عمران، آیه 104؛ توبه، آیات 111 و 112)
15. اتحاد: بی گمان وحدت در همه عرصه ها شدنی نیست، ولی اتحاد با حفظ اختلافات در جزئیات شدنی است. انجام فریضه امر به معروف، جلوی اختلافات در میان امت را می گیرد و هنجارها را محکم و استوار و نابهنجاری را سست کرده و بر همین اساس هنجارگرایان تقویت و هنجارشکنان تضعیف می شوند و جامعه به آرامش و ثبات می رسد.(آل عمران، آیات 104 و 105)
16. مانع شکست: اگر جامعه بخواهد در امور خویش موفق و پیروز شود باید به فریضه عمل کند. از نظر قرآن، امر به معروف امّت مؤمن، زمينه حفظ آنان از شكست در برابر هجوم دشمنان است.(آل عمران، آیات 110 و 111)
17. نشانه غـيرت مـؤمـن: خداوند غیور است و هرگز اجازه نمی دهد غیری در حوزه های توحیدی وی وارد شود و غیرزدایی می کند، هم چنین غیور را دوست می دارد؛ زیرا غیور کسی است که حریم های خصوصی خود را حفظ می کند و اجازه نمی دهد تا کسی وارد حریم شود و حرمت شکنی کند. کسی که بی غیرت است، اجازه می دهد تا غیر وارد حریم شده و حرمت شکنی کند. اما کسی که غیرت می ورزد و امر به معروف و نهی از منکر می کند، حریم ها و حرمت ها را نگه می دارد و این گونه به تعظیم شعائر الهی پرداخته و حدود و مرزهای الهی را محافظت و مراقبت می کند. از همین روست که خداوند غیور را دوست می دارد. امام صادق عليه السلام فرمودند: حَسْبُ الْمؤْمِنِ غَيْراً إِذا رَأى مُنْكَراً اَنْ يَعْلَمَ اللّهُ مِنْ نِيَّـتِهِ أَنـَّهُ لَهُ كارِهٌ؛ در غيرتمندبودن مؤمن همين بس كه هرگاه كار زشت و ناپسندى مشاهده كرد خداى متعال از نيّتش در مورد ناخوش داشتن آن منكر آگاه باشد. (وسائل الشيعه، ج 11، ص 409، ح 1)
18. رهایی از وارونگی: از نظر آموزه های اسلامی کسی که به این فریضه عمل می کند در مسیر درست است؛ اما کسی که این گونه عمل نمی کند و معروف و منکر شناس نیست، در حقیقت انسـانی وارونـه است؛ زیرا عقل برتر را به زیر کشیده و شهوت زیرین را سروری بخشیده است. أَميرِالمُؤمِنين عليه السلام می فرماید: مَنْ لَمْ يَعْرِفْ بِقَلْبِهِ مَعْروُفاً وَ لَمْ يُنْكِرْ مُنْكَراً قـُلِبَ فَجـُعِلَ اَعْـلاهُ اَسْفـَلَهُ؛ كسى كه قلباً موافق كار نيك نباشد و از كار بد منضجر نباشد انسان وارونه اى است كه بجاى آنكه عقل بر او حاكم باشد هوى وهوس بر او حاكم است. (وسائل الشيعه، ج 11، ص 406) پس انجام فریضه انسان را در حالت درست قرار داده و از وارونگی نجات می دهد.
19. سود راهنـمایى به نيكى: کسی که این فریضه را انجام می دهد همانند فاعل کار خیر از سود کار خوبی که آن عامل انجام می دهد، بهره مند خواهد شد. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمودند: أَلدّالُّ عَلَى الْخَيْرِ كَفاعِلِهِ؛ كسى كه ديگران را به كار نيك راهنمائى كند گـويـا خـود آن را انـجـام داده اسـت. (وسائل الشيعه، ج 11، ص 398) پس بر اساس این قاعده اصلی هر کسی دیگری را به کار پسندیده و معروف فرمان دهد خودش نیز از کار بهره مند خواهدشد.
20. مقام اهل معروف: بر اساس یک قاعده دیگر هر کسی دیگری را امر به معروف کند خودش در یک فرآیند از آن تاثیر می پذیرد و خود اهل آن می شود. در این مورد نیز این گونه است. امام على عليه السلام فرمودند: اُؤْمُر بِالْمَعْرُوفِ تَكُنْ مِنْ اَهْلِهِ؛ امر به معروف كن تا از اهل معروف شوى. (غرر الحكم موضوعى، ج 1، ص 99)
21. شریک کار خير: هم چنین آمر به معروف شریک کار معروفی است که دیگری انجام می دهد. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمودند: مـَنْ اَمَرَ بِمَعْرُوفٍ أَوْ نَهى عَنْ مُنـْكَرٍ أَوْدَلَّ عَلى خَيْرٍ اَوْ أَشارَ بِهِ فَهُوَ شَريكٌ؛ هركس ديگرى را به كار نيكى امر كند يا او را از كار زشتى باز دارد يا اينكه او را به خيرى راهنمائى نمايد و يا اشاره به امر خيرى داشته باشد در آن كارنيك شريك خواهد بود. (وسائل الشيعه، ج 11، ص 398)
22. سلامت دنيا و آخرت: أَميرِالمُؤمِنين على عليه السلام در این باره فرموده است: مَنْ كانَ فيه ثَلاثٌ سَلِمَتْ لَهُ الدُّنيا وَ الاْخِرَةُ: يـَأْمُرُ بِالْمـَعْرُوفِ وَ يـَأْتـَمِرُ بِـهِ وَ يَنْهى عَنِ المْنُكَرِ وَيَنْتَهى عَنْهُ وَ يُحافِظُ عَلى حُدُودِاللّهِ جَلَّ وَ عَلا؛ كسى كه سـه چيز در او باشد، دنيـا و آخرتش سـالم مى مـاند: 1. امر به معروف كند و خود نيز پذيراى آن باشد. 2. نهى از منكر كند وخود نيز پذيرا باشد. 3. حدود الهى را نگهدارى كند (غررالحكم موضوعى،ج1،ص100)
23. پشتيبانى از مؤمنان: از دیگر آثار اقامه این فریضه آن است که با این کار پشتیبان مومنان می شود و به عنوان یار و یاور اهل خیر و ایمان معرفی می شود. أَميرِالمُؤمِنين على عليه السلام فرمودند: مَنْ اَمَرَ بَالْمَعْرُوفِ شَّد ظُهُورَ الْمُؤْمِنينَ ؛ كسى كه امـر به معـروف كـند پشتِ مؤمنان را محكم كرده است. (غرر الحكم موضوعى، ج 2، ص 22)
24. عــزّت الـهى: عزت تنها از آن خداوند و پیامبر(ص) و مومنان مطیع و پیرو اوست. آمر به معروف نیز به سبب همین پیروی است که دارای عزت می شود. امام باقر عليه السلام فرمودند: اَلْأَمْرُبِاْلمَعْرُوفِ وَالنَّهىٌ عَنِ الْمُنْكَرِ خـُلقـانِ مِـنْ خـُلْـقِ اللّهِ فَمَنْ نَصَرَهُما أَعـَزَّهُ اللّهُ وَ مَنْ خَذَ لَهُما خـَذَلَهُ اللّهُ؛ امر به معـروف و نهى از منـكر، دو خصلت از خصلتهاى خداوند مى باشد، هركس آن دو را يارى كند، خداوند او را عزيز و آقا گرداند و هر كس آن دو را خوار نمايد، خداوند او را خوار و ذليل گرداند.( وسائل الشيعه، ج 11، ص 398)
25. اتمـام امــور: هر کاری باید به تمامیت خود برسد تا کمال واقعی اش را به دست آورد. همه کارها با انجام این فریضه است که به تمامیت خود می رسد. أَميرِالْمُؤْمِنين على عليه السلام فرمودند: اِنَّ اِسْتِتْمامَ الاُمُورِ عِنْدَ اللّهِ تَبارَكَ وَ تَعالى الأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ الْنَّهىُ عَنِ المُنْكَرِ؛ اتمـام امـور و كارها نـزد خـدا با امر به معروف ونهى از منكر است. (وسائل الشيعه، ج 11، ص 419)
26. بهـترين انفـاق: انفاق در کنار نماز از مهم ترین عبادت هایی است که خداوند در آیات قرآن از جمله آیات نخست سوره بقره به آن اشاره کرده است. البته انفاق تنها به انفاقات مالی محدود نمی شود، بلکه انفاقات علمی و فرهنگی و مانند آن نیز وجود دارد. بهترین انفاق امر به معروف است. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمودند: وَ الَّـذى نَفْسى بِيـَدهِ ما اُنْفِقَ مِنْ نَفَقَةٍ أَحَّبُ مِنْ قَوْلِ الْخَيْرِ؛ قسـم به خــدا كـه هيچ انفاقى بهتر از امر به معروف نيست. (وسائل الشيعه، ج 11، ص 397)
27. خوار كردن فاسـقان: أَميرِالْمُؤْمِنين على عليه السلام می فرماید: مَنْ نَهى عَنْ المُنْكَرِ اَرْغَمَ انُوُفَ الْفاسِقين ؛ كسى كـه نـهى از منـكر كـند بينى فاسقان و گنهكاران را به خاك ماليده است و آنها را خوار و خفيف گردانده است.( غرر الحكم موضوعى، ج 2، ص 521)
28. نجـات يافتـگان: أَبى عَبْدَاللّه امام صادق عليه السلام می فرماید : فى قَولِهِ تَعالى «فَلَمّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ أَنْجَيْنَا الَّذينَ يَنْهَونَ عَنِ السُّوءِ»حديث قالَ: صِنْفٌ ائْتَمَروُا وَ أَمَرُوا فَنَجَوْا؛ در مورد نجات يافتگان در اين آيه شريفه مى فرمايند: آنها كسانى بودند كه از كارهاى نيك پيروى مى كردند و مردم را نيز به آن امر مى نمودند. (وسائل الشيعه، ج 11، ص 418)

چگونگی انجام فریضه
در آیات و روایات ضمن بیان اوصاف و صفات آمران و ناهیان به شیوه اجرایی این فریضه اشاره شده است. این فریضه در مراحلی باید زبانی و رفتاری باشد. مومن به عنوان وظیفه و تکلیف الهی و نیز اصولا برای رهایی از خسران و زیان اصلی باید به این فریضه به عنوان تنها راه نجات خود و دیگران توجه داشته باشد. از همین روست که در آیات و روایات به عنوان فریضه واجب مطرح و بر انجام آن از سوی مومنان تاکید شده است. أَميرِالمُؤْمِنين على عليه السلام می فرماید: كُنْ بِالْمَعْرُوفِ آمِراً وَ عَنِ المـُنْكَرِ ناهِياً وَلِمَنْ قَطَعَكَ واصِلاً وَلِمَنْ حَرمَكَ مُعْطِياً؛ به كار نيك امر كن و از منكر كار زشت بازدار، و با كسى كـه از تو بريـده پيـوند كن، و به كسى كه تو را محروم كرده عطا كن.( غرر الحكم موضوعى، ج 1، ص 99) هم چنین امیرمومنان امام على عليه السلام در آخرین لحظات عمر شریف خود در وصيّت به فرزند بزرگوارشان امام حسن عليه السلام فرمودند: اُوصـيكَ بِتَقْـوَى اللّهِ… وَ الأمرِ بِالْمَعرُوفِ وَ الْنَّهىِ عَنِ المُنكَرِ؛ تـو را بـه تقــواى الهى… وامر به معروف و نهى از منكر سفارش مى كنم. (تحف العقول، ص 224) پس از نظر آن حضرت(ع) این فریضه بسیار مهم و اساسی است که باید در آخرین دم عمر به آن سفارش کند.
شيوه و مراتب امر به معروف و نهى از منكر که در آیات و روایات بیان شده بسیار است. در این جا به برخی از شیوه ها و روش ها اشاره می شود:
1. اکرام عملی و سـخن و گفتار زيــبا: اصولا اگر هدف از فریضه اصلاح و تربیت باشد، انسان واکنشی که نشان می دهد، به جای مقابله به مثل و تندی، احسان و اکرام است. از این روست که در ادبیات این فریضه بر رفتار و گفتار نیک بسیار تاکید شده است؛ زیرا بهترین شیوه برای اصلاح افراد و تربیت اشخاص ، بهره گیری از روش های تشویقی و رفتار نیک عملی است. خداوند در آیه 72 سوره فرقان بر اکرام کسانی که رفتاری زشت و لغو دارند تاکید دارد؛ زیرا این شیوه مفیدتر و سازنده تر است. از این روست که أَميرِالمُؤمِنين امام على عليه السلام فرمودند: أصـْلِـحِ الْمُسى ءَ بِحُسْنِ فِعـالِكَ وَ دُلَّ عَلَى الْخَيْرِ بِجَميل مَقالِكَ؛ آدم بدكار را به وسيله كارِنيك خود اصـلاح كن، وباسخن زيبايت ديگران را به كارخير رهنمون باش. (غررالحكم موضوعى، ج 1، ص 99)
2. ترشرویی : ترشرویی در مرحله بعد زمانی رخ می دهد که رفتار نیک پیشین نه تنها تاثیری نداشته بلکه شخص را گستاخ تر کرده است. در این هنگام برخورد تند همانند ترشرویی با بزهکار و تارک معروف بهترین شیوه است. از سفارش های رسول اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به امیرمومنان علی(ع) این است. أَميرِالمُؤمِنين امام علی عليه السلام می فرماید: أَمـَرَنـا رَسـُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله اَنْ نُلْقِىَ اَهْلَ المَعاصى بِوُجُوهٍ مُكْفَهِّرةٌ؛ رسـول خـدا صلي الله عليه و آله به ما امـر فرمـودند كـه با گنهكاران با چهره اى درهم كشيده برخورد كنيم.( وسائل الشيعه، ج 11، ص 413، ح 1)
3. دلسوزی و مدارا: یکی دیگر از شیوه هایی که در روایات بیان شده مدارا و دلسوزی در اقامه این فریضه است. امام صادق عليه السلام در بیان اوصاف آمر به معروف به این شیوه و روش اشاره داشته و فرمودند: اِنّما يَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهى عَنِ الْمُنْكَرِ، مَنْ كانَتْ فيه ثـَلاثُ خِصـالٍ: عامِلٌ بِما يَأْمَرُ بِهِ تارِكٌ لِما يَنْهى عَنْهُ عـادِلٌ فيما يَأْمـُرُ عـادِلٌ فيما يَنْهى، رَفيـقٌ فيما يَأْمـُرُ رَفيـقٌ فيما يَنْهى؛ كسى مى توانـد امر به معروف و نهى از منكر كند كه داراى سه صفت باشد: 1 ـ به آنچه امر مى كند عمل كند و از آنچه نهى مى كند اجتناب نمايد؛ 2 ـ در امر كردن و نهى نمودن ميانه روى را پيشه خود كند؛ 3 ـ از روى دلسوزى و مهربـانى و با مـدارا امـر و نهى كند. (وسائل الشيعه، ج 11، ص 419، ح 3)
4. عامل : کسی که آمر به معروف است باید خودش متصف به آن و عامل بدان باشد. در اوصـاف منـافقـين به این نکته از سوی عَلِىِ بْنِ الحُسَيْنِ امام سجاد عليهماالسلام اشاره شده و ایشان فرموده اند: اَلْمُنافِقُ يَنْهى وَ لا يَنْتَهى وَ يَأْمُرُ بِمالا يَأْتى ؛ منافق از كار زشت نهى مى كند، امـا خـود از آن اجتناب نمى كند و به كار خوب سفارش مى كند، اما خـود انجـام نمى دهـد. (وسائل الشيعه، ج 11، ص 419، حديث 5) هم چنین أَميرِالمُؤمِنين امام علی عليه السلام فرموده اند: لَعَنَ اللّهُ اَلاْمِرينَ بِالْمَعْرُوفِ التّارِكينَ لَهُ وَ النـّاهينَ عَنْ المُنْـكْرِ الْعـامِلينَ بِـهِ؛ كسانى كه مردم را به كارهاى نيك امر مى كنند و خود آن را انجام نمى دهند و كسانى كه مردم را از كارهاى زشت باز مى دارند اما خود مرتكب آن مى شوند مورد لعن و نفرين الهى هستند. (وسائل الشيعه، ج 11، ص 420، حديث 9) هم چنین أَميرِالمُؤمِنين على عليه السلام فرمودند: اِئْـتَمِرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ أْمـُرُوا بِهِ وَ تَناهَوْا عَنْ المُنْكَرِ وَ انْهَوْا عَنْهُ ؛ پذيراى معـروف باشيد و به آن نـيز دسـتور بدهيد و بپذيريد نهى از منكر را و خود نيز از آن نهى كنيد.( غرر الحكم موضوعى، ج 1، ص 99) اميرالمؤمنين على عليه السلام اوّل بر ترك بعد نهى تاکید داشته و فرموده اند: وَ انْهَوْا غَيْرَكُمْ عَنِ الْمُنكَرِ وَ تَناهَوْا عَنْهُ فـَإِنَّمـا أُمِـرتُمْ بِالنَّهىِ بَعـْدَ التـَّناهِى؛ ديگران را از منكر باز داريد و خود نيز از آن دورى كنيد؛ زيرا شما مأمور شده ايد كه اوّل خودتان منكر را ترك كنيد بعد نهى از منكر نمائيد. (نهج البلاغه خطبه 104)
5. انـكار قـلبى: اگر نتوانست با زبان یا رفتار کسی را نهی کند و امر نماید، باید در قلب از رفتار تارک معروف و عامل منکر ، او را انکار کند و در باطن گرایش و میلی به این رفتار نداشته باشد. أَميرِالمُؤمِنين على عليه السلام می فرماید: اِذا رَأى اَحـَدُكـُمْ المـُنـْـكَر وَ لَمْ يَسْتَطِعْ اَنْ يُنـْكِرَهُ بِيَدِهِ وَ لِسانِهِ وَ اَنْكَرَهُ بِقَلْبِهِ وَ عَلِمَ اللّهُ صِدْقَ ذلِكَ مِنْهُ فـَقـَدْ أَنـْـكَـرَهُ؛ هرگاه يكى از شما كارزشت و ناپسندى را مشاهده كرد وتوان آنكه با دست و زبان از آن جلوگيرى كند ندارد اما با دل خود آن را انكار كند و خداوند از نيّت صادقانه او آگاه باشد، آن كار ناپسند را به حقيقت انكار كرده است. (غرر الحكم موضوعى، ج 2، ص520)
6. ایجاد محدودیت: اگر امکان آن فراهم آمد تا محدودیتی را نسبت به افراد هنجارشکن اعمال شود، باید این کار انجام شود. شخصى نزد پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله آمد و گفت مادرم مرتكب گناه مى شود. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمودند: قَيْدِّها فَاِنَّك لا تَبُرُّها بِشَى ءٍ أَفْضَلَ مِنْ أَنْ تَمْنَعَها مِن محارِمِ اللّهِ عَزَّوَجَّلَ؛ او را ببند كه بهترين نيـكى در حـق او منـع او از گـنـاه اسـت. (وسائل الشيعه، ج 18، ص 415)
عاقبت ترك امر به معروف و نهى از منكر
همان طوری که امر به معروف و نهی از منکر دو مورد از دهگانه های مهم واجب در اسلام است و باید انجام گیرد تا ولایت و تولی معنا یابد. کسی که این فریضه را اقامه کند از آثار و برکات مادی و معنوی و نیز دنیوی و اخروی آن بهره مند شود؛ اما اگر کسی بر خلاف آن عمل کند و ترک فریضه نماید، باید عواقب بد آن را نیز مد نظر قرار دهد. از جمله این عواقب می توان به موارد زیر اشاره کرد.
1. اعلان جنگ با خدا: همان طوری که کافر حربی و رباخوار به جنگ خدا رفته ، تارک این فریضه نیز این گونه است. امام رضا عليه السلام فرمود: كانَ رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله يَقُولُ: إِذا اُمـَّتى تَواكَلَتِ الْأَمـْرَ بِاْلمـَعْرُوفِ وَالنَّهىَ عَنِ الْمُنْكَرِ فَلْيَأْذَنوُا بِوِقاعٍ مِنَ اللّهِ ؛ رسول خدا صلي الله عليه و آله همواره مى فرمودند: هرگاه امّت من از انجام امر به معروف و نهى از منكر سرپيچى كنند و آن را به يكديگر واگذار نمايند، گويا با خـداوند اعـلان جنگ داده اند. (وسائل الشيعه، ج 11، ص 394)
2. مـؤمن بى ديـن: کسی که ترک فریضه می کند نشان می دهد که مومن سست ایمانی است. این شخص نیز همانند دیگران گرفتار خسران است. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمودند: اِنَ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ لَيُبْغِضُ الْمُؤْمِنَ الْضَعيفَ الَّذى لادينَ لَهُ، فَقيلَ: وَ ما الْمُؤْمِنُ الْضَعْيفُ الَّذى لادينَ لَهُ؟ قالَ صلي الله عليه و آله: اَلَّذى لايَنْهى عَنِ المُنْكَرِ؛ خداوند مورد غضب خود قرار مى دهد مؤمن ضعيفى را كه دين نـدارد. سؤال شد مقصود چه كسى مى باشد فرمودند: كسى كه نهى از منكر نكند. (وسائل الشيعه، ج 11، ص 397)
3. فراگير شدن عذاب الهى: امر به معروف و نهی از منکر در هر جامعه موجب ریزش برکات الهی است ؛ زیرا جامعه را به سمت تقوا هدایت می کند(اعراف، آیه 96)؛ اما ترک آن موجب خشم خداوند می شود؛ زیرا موجب می شود تا نابهنجاری در جامعه افزایش یابد. جامعه ای که فریضه ترک می شود، مانند اصحاب سبت گرفتار عذاب خداوند می شود. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمودند: لَتَأْمُرُنَّ بِاَلْمَعْرُوفِ وَ لَتَنهُنَّ عَنِ المُنكَرِ أَوْ لَيَعُـمَّنـَّـكُمْ عـَذابُ اللّهِ؛ امر به معروف كنيد و از كارهاى زشـت نهى كنيد وگرنه عـذاب خدا همه شـما را فراخواهد گرفت. (وسائل الشيعه، ج 11، ص 407)
4. رضایت به ظلم ظالم : از نظر اسلام هر کسی ظلم کند یا رضایت به ظلم داشه باشد، خود نیز شریک در ظلم است. هم چنین تارک فریضه نیز چون رضایت به این می دهد که این زشتی و منکر در جامعه باشد، به عنوان عامل تلقی می شود، مگر آن که ناتوان از اقامه فریضه باشد و تنها بتواند انکارقلبی کند؛ اما اگر در هر مرتبه ای توان اقامه فریضه را داشت، باید انجام دهد وگرنه جزو عاملان زشتی ها بوده و آثار آن بر وی نیز بار می شود. أَميرِالمُؤْمِنين على عليه السلام فرمودند: اَلْعامِلُ بِالْظُلْمِ وَ الرّاضى بِهِ وَ المْعُينُ عَلَيْهِ شُـرَكاءُ ثـَلاثـَةٌ؛ كسى كه ظلم مى كند و كسى كه راضى به ظلم كردن باشد و كسى كه كمك به ظالم مى كند هر سه شركاء ظلم محسوب مى شوند.( وسائل الشيعه، ج 11، ص 410، حديث 6)
5. مردگان زنـده‏نمـا: جامعه ای زنده و پویا است که این فریضه در آن اقامه شود. شخص یا امتی که تارک این فریضه هستند مردگانی بیش نیستند. امام على عليه السلام فرمودند: وَ مِنْهُمْ تارِكٌ لاِءنْكارِ المُنْكَرِ بِقَلْبِهِ وَ لِسانِهِ وَ يَدهِ فـَذلِكَ مَيـِّتُ الأَحْـياءِ ؛ گروهى از مردم مبارزه با منكر را با دل و زبان و دست ترك مى كنند در برابر خلافكار هيچ گونه عكس العملى نشان نمى دهند پس اينها در حقيقت مردگانى زنده نما هستند. (غررالحكم موضوعى، ج 2، ص 521)
6. مـؤمـن ضعـيف: یکی از نشانه های سستی ایمان ترک این فریضه است. پس اگر بخواهیم درباره ایمان شخص یا جامعه ای قضاوت کنیم می توان به اقامه یا ترک اقامه این فریضه به عنوان ملاک و معیار توجه داشته باشیم. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمودند: اِنَّ اللّهَ يُبْغِضُ الْمُؤْمِنَ الضَّعيفَ الَّذى لازِبْرٌحديث لَهُ وَ هـُو الَّذى لايَنْهى عَنِ الْمُنْـكَرِ؛ كسى كه نهى از منكر نكند مورد غضب خداوند قرار مى گيرد و ايمانش ضعيف است و از عقل بهره اى نـدارد.( وسائل الشيعه، ج 11، ص 399)
7. از ميان رفتن بركت : چنان که گفته شد تقوا و اجرا و اقامه فرائض از جمله این فریضه اساسی و مهم موجب نزول برکات می شود(اعراف، آیه 96) اما اگر ترک شود، برکت از آن جامعه می رود. پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمودند: لاتَزالُ اُمَّتي بِخَيْرٍ ما أُمِروُا بِالمَعرُوفِ وَنَهَوا عَنْ الْمُنكَرِ وَتَعاوَنُوا عَلى البِرِّ فَإذا لَمْ يَفْعَلُوا ذلِكَ نُزِعَتْ عَنهُمْ الْبَرَكاتُ؛ همواره امت من در خير و خوبى بسر خواهند برد مادامى كه امر به معروف و نهى از منكر نموده و در كارهاى نيك همكارى داشته باشند و اگر اين امور را ترك كنند بركت از ميان آنان خواهد رفت.(مستدرك الوسائل، ج 12، ص 181)
8. دشمنى بـا خـدا: همان طوری ترک این فریضه به عمد موجب اعلان جنگ با خدا است در مواردی نیز عنوان دشمنی با خدا را می یابد. امام صادق عليه السلام فرمودند: اِذا رَأى الْمُنكَرَ فَلَمْ يُنكِرَهُ وَ هوُ يَقْدِرُ عَلَيْهِ، فـَقـَدْ أَحـَبَّ أَنْ يـُعْصَى اللّهُ، وَ مَنْ أَحَبَّ اَنْ يُعْصَى اللّهُ فَقَدْ بارَزَ اللّهَ بِالْعَداوةِ؛ كسى كـه توانـائى نـهى از منـكر را داشـته باشـد و نهى از منـكر نكـند، دوست دارد كه خـداوند اطـاعت نشـود، و كسى كه نافرمانى خـدا را دوست داشته باشد، آشكارا بـا خـداوند دشمنى كرده است.( مستدرك الوسائل، ج 12، ص 177)
9. مـردم نـاپسـند: جامعه ای خود ناظر کارهای زشت دیگران است و هیچ اقدامی نمی کند، همانند خود عاملان زشتی و نابهنجاری خواهند بود. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمودند: بِئْسَ الْقـَومُ قـَوْمٌ لا يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ لا يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ ؛ بد مـردمى هســتـند كسـانى كـه امر به معروف ونهى از منكر نمى كنند. (بحارالانوار، ج 22، ص 311)
10. عدم استجابت دعا : نیایش و دعای اهل تقوا مستجاب است؛ اما کسی که تارک فریضه امر به معروف و نهی از منکر است همانند گناهکار دعایش مستجاب نخواهد شد. أَميرِالمُؤْمِنين على عليه السلام فرمودند: لا تَتْرُكُوا الأمْرَ بِالْمَعرُوفِ وَ النَّهىَ عَنِ الْمُنكَرِ فَيُـوَلّى عَلَـيْكُمْ أَشْـرارُكُـمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلا يُستَجابُ لَكُمْ؛ امر به معروف و نهى از منكر را ترك نكنيد زيرا در اين صورت افراد نادرست برشما مسلط مى گردند آنگاه دعا مى كنيد و دعايتان مستجاب نمى شود.( نهج البلاغه، نامه 47)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا