اهل ذمه، شهروندان امت اسلام

بسم الله الرحمن الرحیم

حقوق شهروندی و عضویت در امت اسلام، در اصل برای مسلمانی است که شهادتین را بر زبان آورد، حال چه واقعا بدان ایمان داشته باشد یا همانند منافقان تنها از زبان ایشان بر آید نه از دل. اینان به عنوان امت اسلام دارای حقوقی هستند که از جمله آنها حفظ جان و مال و عرض ایشان از هر گونه تعرضی است؛ البته در برابر این حقوق، تکالیفی نیز بر عهده ایشان است که از جمله آن ها، دفاع با جان و مال از اسلام و امت اسلام و سرزمین های اسلامی است. مشارکت فعال سیاسی وظیفه امت به عنوان یک تکلیف شرعی و وظیفه قانونی همانند نماز و روزه است. از این روست که ترک عمل سیاسی و مشارکت و بسنده کردن به ساختار رهبانیت درقالب نماز و روزه و عزلت و گوشه نشینی نه تنها عزتی در دنیا و آخرت برای او به هم راه ندارد، بلکه در دنیا و آخرت خوار و ذلیل خواهد بود و خداوند او را به عنوان زیانکار معرفی می کند.

اما غیر از این افراد مسلمان شهادت گو، گروهی دیگر نیز به عنوان شهروندان و عضو امت به شمار می آیند که از آنان به اهل ذمه یاد می شوند. این گروه از غیر مسلمانان که بر شرایع دیگر هستند، در بلاد اسلامی همانند شهروندان اسلام خواهند بود و همان حقوق مسلمانی را دارا هستند و عرض و جان و مال ایشان در امان است؛ اما مشارکت ایشان در حوزه عمل اجتماعی – سیاسی با محدودیت هایی همراه است. به این معنا که آنان از نظر حقوقی نمی توانند مدیریت های کلان در جامعه اسلامی را در دست گیرند و چنین حقی برای ایشان نیست؛ چنان که تکلیفی نیز ندارند که در دفاع و جهاد مشارکت کنند، بلکه تلکیف آنان در این هنگام، پرداخت همان جزیه است که به عنوان جایگزین از تکلیف مطرح است. آنان با دادن جزیه مسئولیتی در قبال تامین نفرات و تجهیزات ندارند، بلکه همان مالی که می دهند، جایگزین حضور آنان در میدان جهاد و نبرد است.

نویسنده در ادامه بر آن است تا ابعاد حقوق و تکالیف شهروندی اهل جزیه را بر اساس آموزه های وحیانی قرآن تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

شرایط و حقوق شهروندی اهل ذمه

ذمّه در لغت به معناى عهد و پيمان است. مقصود از اهل ذمّه آن گروه از اهل‌كتاب‌ از مسیحیان، یهودیان، صائبین و زرتشتیان هستند كه تحت حمايت حكومت اسلامى با پرداختن مالياتى به نام جزيه با مسلمانان عهد و پيمان بسته‌اند و براساس شرايط و تعهّدات خاصّى در سرزمين‌هاى مسلمانان زندگى مى‌كنند.

از آن جایی که اهل کتاب از نظر قرآن، کسانی هستند که بر یکی شرایع اسلامی هستند و بر شریعت و منهاج الهی و کتب آسمانی عمل و رفتار می کنند، خداوند به آنان به عنوان شهروندان عام امت اسلام نگاه کرده و حقوق و تکالیفی را به عنوان شهروندان امت اسلام برای ایشان وضع کرده است.

خداوند در قرآن، دین را تنها اسلام می داند که دارای شرایع و منهاج گوناگونی است. خداوند می فرماید: وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ وَمَنْ يَكْفُرْ بِآيَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ ؛ در حقيقت دين نزد خدا همان اسلام است؛ و كسانى كه كتاب آسمانى به آنان داده شده با يكديگر به اختلاف نپرداختند، مگر پس از آنكه علم براى آنان حاصل آمد؛ آن هم به سابقه حسدى كه ميان آنان وجود داشت؛ و هر كس به آيات خدا كفر ورزد، پس بداند كه خدا زودشمار است. (آل عمران، آیه ۱۹)

از نظر قرآن، تنها راه نجات هر انسانی عمل به اسلام و آموزه های وحیانی آن و اطاعت از پیامبران الهی است: وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ ؛ و هر كه جز اسلام دينى ديگر جويد، هرگز از وى پذيرفته نشود؛ و وى در آخرت از زيانكاران است. (آل عمران، آیه ۸۵)

این دین اسلام دارای شرایع و مناهج است. خداوند می فرماید: وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ؛ ما اين كتاب قرآن را به حق به سوى تو فرو فرستاديم، در حالى كه تصديق‏ كننده كتابهاى پيشين و حاكم بر آنهاست. پس ميان آنان بر وفق آنچه خدا نازل كرده، حكم كن؛ و از هواهايشان با دور شدن از حقى كه به سوى تو آمده، پيروى مكن! براى هر يك از شما امتها شريعت و راه روشنى قرار داده‏ ايم ؛ و اگر خدا مى‏ خواست‏ شما را يك امت قرار مى‏ داد؛ ولى خواست تا شما را در آنچه به شما داده است، بيازمايد. پس در كارهاى نيك بر يكديگر سبقت گيريد، بازگشت همه شما به سوى خداست. آنگاه در باره آنچه در آن اختلاف می کرديد آگاهتان خواهد كرد.(مائده، آیه 48)

البته از آن جایی که شریعت محمدی (ص) با عللی دین کامل و تمام است و از ولایت معصومان (ع) پس از پیامبران برخوردار است، باید به عنوان اسلام کامل از سوی همگی عمل شود. خداوند می فرماید: الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ؛ امروز دين شما را برايتان كامل و نعمت‏ خود را بر شما تمام گردانيدم و اسلام را براى شما به عنوان آيينى برگزيدم؛ و هر كس دچار ضرورت و اضطرار شود بى‏آنكه به گناه و مخالفت با اسلام کامل و ولایت معصومان متمايل باشد ، در مورد مضطر، بى ترديد خدا آمرزنده مهربان است.(مائده، آیه 3)

از نظر قرآن، امت اسلام شامل مومنان از شریعت محمدی(ص)، هم چنین یهودیان از امت موسی، صائبین، مسیحیان و مجوسان است و اینان در جغرافیایی سیاسی اسلام به عنوان شهروندان پذیرفته می شوند و حکم نهایی در باره هر یک به قیامت واگذار می شود و در این دنیا کسی نمی تواند به سبب انتخاب شریعت و منهاج دیگری غیر از شریعت و اسلام محمدی(ص) متعرض جان و مال و عرض آنان شود، مگر آن که به جنگ مسلمانان آیند و متعرض مسلمانان شوند که در این صورت از باب دفاع و به سبب کافر حربی شدن، مجازات می شوند و عرض و جان و مال ایشان مباح و تباه می شود. خداوند درباره شهروندی این گروه ها از اهل کتاب می فرماید: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ ؛ كسانى كه ايمان آوردند و كسانى كه يهودى شدند و صابئى‏ ها و مسيحيان و زرتشتيان و كسانى كه شرك ورزيدند البته خدا روز قيامت ميانشان داورى خواهد كرد زيرا خدا بر هر چيزى گواه است (حج، آیه ۱۷)

در آیات قرآنی برای پذیرش شهروندی آنان به عنوان امت اسلام شرایطی بیان شده که برخی از آن ها عبارتند از:

1. اعتقاد به کتب آسمانی: چنان که گذشت، شرط شهروندی امت اسلام، داشتن اعتقاد به شرایع الهی و کتب آسمانی است. از همین رو، خداوند تنها اهل‌كتاب يهود، صائبین، نصارا و مجوس را مشمولان شرايط ذمّه دانسته و شهروندی آنان را به عنوان امت اسلام می پذیرد. خداوند به صراحت در این باره می فرماید: قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ؛ با كسانى از اهل كتاب كه به خدا و روز بازپسين ايمان نمى ‏آورند؛ و آنچه را خدا و فرستاده‏ اش حرام گردانيده‏ اند، حرام نمى دارند؛ و متدين به دين حق نمى‏ گردند؛ كارزار كنيد تا با كمال خوارى به دست ‏خود جزيه دهند. (توبه، آیه ۲۹) گفتنی است از رسول‌خدا صلى الله عليه وآله روايت شده است كه مجوس، داراى پيامبر و كتاب آسمانى بوده‌اند؛ بنابراين، آيه، آن‌ها را نيز دربرمى‌گيرد. (كافى، ج‌3، ص‌567، ج‌4؛ تفسير نورالثقلين، ذيل‌آيه 29 سوره توبه) پس اصل آن است که ایشان به شریعت محمدی(ص) ایمان بیاورند، ولی اگر ایمان نیاوردند و حاضر شدند در بلاد اسلامی زندگی کنند، با پذیرش شرایط ذمه، می توانند به عنوان شهروندان امت اسلام زندگی کنند؛
2. تسلیم دربرابر قوانین اسلامی و حاکمیت اسلام: از دیگر شروط مهم در پذیرش شهروندی اهل کتاب، تسلیم شدن ایشان در برابر حاکمیت اسلام و قوانین اسلامی است. پس خضوع و تسليم در‌برابر احكام و دولت اسلامى، از شرايط ذمّه و پذیرش آنان به عنوان شهروندان امت اسلام است. بر اساس این بند از شروط شهروندی اهل کتاب، آنان در مسایل مذهبی می توانند بر اساس شریعت خود عمل کنند؛ اما نمی توانند در بلاد اسلامی تبلیغ کنند و یا منکرات از نظر اسلام چون خوردن شراب و گوشت خوک و مانند آن را علنی داشته باشند. باید توجه داشت که مقصود از «و هم صاغرون» در آیه 29 سوره توبه اين است كه اهل‌كتاب بايد پذيرا و تسليم احكام اسلام و اجراى آن باشند و قوانین عمومی اسلام و دولت اسلامی بر آنان نیز ساری و جاری است. (مسالك الافهام إلى آيات الأحكام، ج‌2، ص‌343؛ كنز‌العرفان فى فقه القرآن، ج‌1، ص‌363) این تسلیم در قالب خضوع و حضور مستقیم در هنگام پرداخت مالیات نقدی شکلی دیگر از همان بیعت مسلمانان به عنوان شهروندان امت اسلام است. به سخن دیگر، اگر در باره مسلمانان گفته می شود که باید با بیعت وفاداری خود را به نظام سیاسی ولایی بیان و تعهدات و وظایف و مسئولیت های شهروندی خود را پذیرا شوند؛ اهل کتاب باید در قالب حضور مستقیم و نقدی دادن و خضوع در برابر حکومت و حاکمیت نظام ولایی اسلامی، نوعی بیعت را به نمایش بگذارند. پس آن چه که از اهل کتاب در شرایط پرداخت به عنوان صاغرون بیان می شود، به معنای بیعتی است که مسلمانان انجام می دهند و آنان کاری بیش تر از مومنان و مسلمان انجام نمی دهند، بلکه اگر مسلمانان با جان و مال خویش به دفاع می پردازند و قوانین اسلامی را اجرا می کنند، دیگر شهروندان امت اسلام از اهل کتاب نیز باید با مال خویش به دفاع بپردازند و با پذیرش صغارت در برابر نظام ولایی سیاسی، حاکمیت دولت اسلامی را بپذیرند و آن را به نمایش گذارند.(مسالك الافهام إلى آيات الأحكام، ج‌2، ص‌342؛ كنز العرفان فى فقه القرآن، ج‌1، ص‌363)
3. پرداخت جزیه: پرداخت جزيه به دولت اسلامى از‌سوى اهل‌كتاب، از احكام و شرايط ذمّه است. در حقیقت چنان که گفته شد، پرداخت جزیه برای آن است که ایشان تکلیفی در جهاد و دفاع از مرزها و نیز تامین امنیت انتظامی در شهرهای اسلامی را ندارند، و به این تکلیف و وظیفه، آنان باید مبالغی را در قالب جزیه پرداخت کنند؛ پس تامین بودجه تامین امنیت و آرامش خود ایشان در حوزه نظامی و انتظامی بر عهده خود این شهروندان است و نیازی نیست که آنان به تامین نفرات بپردازند و نفرات انتظامی و نظامی را تامین کنند. باید یاد آورد شد که «جزيه» از مادّه «جزاء» به مالى گفته مى‌شود كه از اهل‌كتاب در پناه حكومت اسلامى گرفته مى‌شود و اين نام‌گذارى به سبب آن است كه آن را به صورت جزاء در‌برابر حفظ مال و جان به حكومت اسلامى مى‌پردازند. (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ذیل واژه جزء) بنابراین، آنان هیچ مالیاتی اضافی نمی دهند بلکه به جای آن که نفرات نظامی و انتظامی را تامین کنند، مالی را می دهند تا جایگزین آن شود. این پرداخت های مالیاتی باید نقدی به شکل مستقیم و مباشر از سوی اهل جزیه باشد؛ زیرا درباره «عن يد» چند احتمال ذكر شده که عبارت است از: 1. ‌مقصود از آن، پرداخت جزيه به صورت نقد است؛ 2.‌مقصود، عدم امكان نايب يا وكيل گرفتن براى اهل ذمّه است؛ بلكه بايد به‌طور مستقيم بپردازند تا خضوع به معنای تسلیم در برابر قوانین حکومت و حاکمیت خودنمایی کند.(مسالك الافهام إلى آيات الأحكام، ج‌2، ص‌342؛ كنز العرفان فى فقه القرآن، ج‌1، ص‌363)

آثار حقوقی پذیرش شهروندی امت اسلام

اگر اهل کتاب ساکن جغرافیای سیاسی امت اسلام بخواهند با معاهده صلح و پذیرش جزیه، شهروندی امت اسلام را پذیرا شوند، پس از پذیرش شرایط عمومی پیش گفته ، از آثار و برکات شهروندی استفاده خواهند. تاکید بر جغرافیایی سیاسی امت، از آن روست که این تعهدات در داخل مرزهای سیاسی نظام ولایی انجام می گیرد نه در بیرون از مرزها؛ زیرا جغرافیای عقیدتی امت اسلام شامل همه جغرافیای زمین و بلکه دنیا است؛ چرا که هر کسی به عقیده اسلام در آید به عنوان شهروند عقیدتی امت اسلام تلقی می شود؛ بنابراین، مراد از حمایت از حقوق شهروندی اهل کتاب در جغرافیایی سیاسی صورت می گیرد هر چند که در صورت تعرض به این شهروندان ساکن در بلاد اسلامی در سایر مناطق، دولت اسلامی موظف است تا حقوق ایشان را به عنوان شهروندان امت اسلام استیفا کرده و به حمایت ایشان بپردازد.

اما اگر اهل کتابی در بیرون از مرزهای سیاسی بخواهد عنوان شهروندی را کسب کند، این شدنی نیست و اگر حمایتی در قالب پیمان نامه ها و عهدنامه های دیگر بسته می شود ، بر اساس معاهد و مانند آن است نه به عنوان عضوی از امت اسلام.

از جمله مهم ترین آثاری که برای شهروندان اهل کتاب در جغرافیای سیاسی نظام ولایی است می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. حمایت دولت از شهروندان: مهم ترین اثری که برای شهروندان امت اسلام از سایر شرایع می توان بیان کرد، حمایتی است که نظام سیاسی ولایی از شهروندان کرده و آنان را در پناه خود گرفته و از نظر انتظامی و نظامی ، امنیت ایشان را تامین می کند و اجازه می دهد تا طقوس و آیین های مذهبی خویش را بر اساس شریعت خودشان به جا آورند به شرطی که منکرات از منظر اسلام را در جامعه به صورت علنی انجام ندهند و پای بند قوانین شهروندی هم چون سایر شهروندان از امت اسلام باشند.
2. رهایی از ذلت و خواری: شهروندی امت اسلام از سوی اهل کتاب موجب می شود تا ایشان از خواری و ذلت رها شوند و به عزت در سایه نظام سیاسی ولایی برسند. خداوند می فرماید: ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ مَا ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَحَبْلٍ مِنَ النَّاسِ؛ هر كجا يافته شوند به خوارى دچار شده‏ اند، مگر آنكه به پناه امان خدا و زينهار مردم روند.(آل عمران، آیه 112) از نظر قرآن، اهل کتاب تنها می توانند با ایمان آوری به شریعت محمدی(ص) و یا پذیرش شهروندی خودشان را از خواری و ذلت رها کنند. علامه طباطبایی در ذیل آیه می نویسد: معناى آيه اين است كه اهل‌كتاب براساس حكم اولی شریعت اسلام، ذليل و خوار خواهند بود؛ مگر اين‌كه شرايط ذمّه را بپذيرند. (الميزان، ذيل‌آيه) البته آیه دو راه نجات از خواری را بیان کرده است: 1. حبل من الله که همان قرآن و پذیرش ولایت پیامبر(ص) و معصومان (ع) است؛ زیرا در آیات دیگر بیان شده که حبل الهی قرآن و عترت طاهره(ع) است. در روايتى از رسول‌خدا صلى الله عليه وآله، «حبل‌اللّه» به قرآن تفسير شده است. (التبيان، ج‌2، ص‌545) ودر روایتی دیگر از امام باقر(ع) حبل الله به اهل بیت پیامبر(ص) و عترت طاهره و سنت های ایشان تفسیر شده است. (تفسير عيّاشى، ج‌1، ص‌194، ح‌123‌؛ البرهان، ج‌1، ص‌672‌، ح‌8؛ ذیل آیه 103 سوره آل عمران؛ الميزان، ج‌3، ص‌369)
3. متارکه جنگ : از پیامدهای پذیرش شرایط شهروندی در قالب اهل ذمه، متارکه جنگ است. از نظر قرآن، هر گونه جنگی علیه اهل کتاب معاهد به پیمان اهل ذمه جایز نیست و لازم است تا با ایشان متارکه جنگ شود.(توبه، ایه 29)
4. بهره مندی از امکانات نظام ولایی: کسانی که در قالب اهل ذمه شهروندی امت اسلام را پذیرا می شوند، نه تنها جان و مال و عرض ایشان در امان خواهد بود، بلکه می توانند از امکانات نظام ولایی در حوزه گوناگون به ویژه قضاوت و داوری نیز سود برند و در هنگام نزاع از قوانین اسلامی و قضات آن برای رفع و رجوع مشکل خویش بهره مند شوند. شکی نیست که اجرای احکام قضایی نیازمند اعمال قدرت و زور است؛ زیرا وقتی میان ظالم و مظلوم داوری انجام شود و هیچ پشتوانه از زور و اقتدار برای آن قضاوت و داوری نباشد، قضاوت و داوری بی خاصیت خواهد بود. بر همین اساس علمای اسلام بر این باورند که پذیرش قضاوت ولایت الهی به جای ولایت طاغوتی به معنای پذیرش حاکمیت اسلام از سوی همه شهروندان امت اسلام است. وقتی پذیرفته شود که پیامبر(ص) و هر کسی دیگری، قاضی و داوری باشد، به معنای پذیرش قدرت سیاسی و اجتماعی اوست؛ زیرا بدون قدرت نمی توان قضاوتی تاثیرگذار داشت که به عنوان فصل الخطاب باشد و درگیری و نزاع را بردارد. در صورت وجود نزاع هرگز ظالم تن به حکم قاضی نمی دهد مگر آن که اعمال قدرتی شود و چیزی به زور از ایشان برداشته و به مظلوم داده شود. ب شهروندان امت اسلام به عنوان واجب و فریضه لازم است تا به ولایت نظام ولایی سیاسی تن دهند و قضاوت و اعمال زور ایشان را در این راستا پذیرا شوند. امت شهروندان امت اسلام از اهل کتاب مخیر هستند که قضاوت نظام ولایی را بپذیرند؛ چنان که نظام ولایی نیز در این امر مخیر است. خداوند به صراحت در آیه 42 سوره مائده می فرماید: فاحكم بينهم أو أعرض عنهم؛ پس میان آنان حکم کن یا اعراض کن! البته خداوند به حاکم اسلامی فرمان می دهد که این قضاوت و داوری باید بر اساس موازین اسلامی باشد هر چند که آنان اهل کتاب هستند.(مائده، آیه 48 و 49؛ ظاهر آيه درباره اهل ذمّه است؛ نگاه کنید: زبدة‌البيان، ص‌860) پس رعايت قسط و عدل در داورى ميان اهل ذمّه از‌سوى حاكم اسلامى امری لازم است و نباید بر اساس هواها و هوس های آنان یا خود قضاوت و داوری کند.(مائده، آیات 42 و 48 و 49)