انفاق، عامل تبدیل سختی به آسانی
انسان در طول زندگی با مشکلات و سختی ها بسیاری مواجه می شود. عبور از آن ها چالشی بس بزرگ در پیش روی بشر است. بسیاری از مردم در برابر آن وا می زنند و گرفتار نومیدی و افسردگی می شوند؛ در حالی که عبور از آن ها چنان آسان است که گاه خنده دار می شود. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی یکی از راه ها برونرفت از مشکلات و مصیبت ها و رنج ها و دردها و سختی ها را بیان کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
آسانی و سختی؛ دو به یک
بر اساس آموزه های قرآنی، زندگی دنیوی آزمون بزرگ بشریت است به طوری که از آن، به عبور از دوزخ نیز تعبیر می شود(مریم، آیه 71 و آیات دیگر)؛ زیرا انسان پس از هبوط در دنیا، گرفتار رنج و شقاوت از گرسنگی، تشنگی، گرما و سرما و مانند آن ها است که نمی تواند از آن رهایی یابد.(طه، آیات 117 تا 121)
خداوند در آیات بسیاری از قرآن بیان می کند که انسان به دلیل خلافت الهی و جانشینی نه تفویض و واگذاری، می بایست آزمون های سختی را بگذراند که مایه رشد و بالندگی انسان و ظرفیت یابی برای مسئولیت های برتر و والاتر است. از همین رو، انسان هماره گرفتار انواع فتنه ها، ابتلائات و آزمون های الهی در قالب های متنوع نعمت و نقمت است.(عنکبوت، آیات 2 و 3 ؛ احزاب، آیه 11؛ فجر، آیات 15 و 16؛ بقره، آیه 124؛ توبه، آیه 126 و آیات بسیار دیگر)
البته مصبیت ها و مشکلاتی که انسان در زندگی با آن مواجه می شود، به دو دسته اصلی: 1. آزمونی؛ 3. کیفری تقسیم می شود؛ زیرا برخی از مصیبت ها و مشکلات به سبب گناهان و خطاهای انسانی به سراغ او می آید تا در همین دنیا تنبیه و مجازات شود و اشتباه و خطای خود را بفهمد و جبران نماید. بنابراین، همه مصیبت ها و مشکلات و سختی ها به سبب آزمون و ابتلاء و فتنه الهی نیست، بلکه مجازات الهی است تا انسان به خود آید و مسیر و راه درست را انتخاب کرده و از مسیر انحرافی و گمراهی بازگردد. پس این دسته از عذاب ها و کیفرها نیز از روی رحمت الهی انجام می گیرد تا اشتباه و خطا جبران شود.
به هر حال، انسان ها در طول زندگی کوتاه دنیوی خود با مجموعه ای متعدد و متنوع از مصیبت، رنج، سختی، مشکلات و دردها مواجه می شود؛ ولی جالب آن که با همه تعدد و تنوع آن ها، با یک حساب سرانگشتی می توان دریافت که هماره نسبت میان آسانی با سختی دو به یک است؛ زیرا بر اساس آموزه های قرآنی هر سختی محفوف به دو آسانی است.
خداوند در آیات 5 و 6 سوره شرح یا انشراح می فرماید: فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا؛ پس به راستی که با همان عسر و سختی، آسانی است. به راستی با همان عسر و سختی، آسانی است. در این آیات واژه عسر با الف و لام تکرار شده است که بیان گر یک عسر معروف و شناخته شده است، در حالی که واژه یسر نکره آمده که بیانگر جنس است. پس اگر یک عسر و سختی وجود داشته باشد، دو سویه آن یعنی پیش و پس آن را یسر و آسانی احاطه کرده است. بنابراین، پیش از تحقق عسر و سختی، آسانی وجود دارد و پس از آن که عسر و سختی می آید، دوباره پس از آن یسر و آسانی به سراغ آدمی خواهد آمد. از همین رو گفته شده که هر عسر و سختی محفوف به او یسر و آسانی و نسبت میان آسانی و سختی دو به یک است.
از «ابن عباس» آوردهاند كه خدا مىفرمايد: من يك دشوارى آفريدم و دو آسانى، بنابر اين هرگز يك دشوارى نخواهد توانست بر دو آسايش و راحتى چيره گردد.
از پيامبر آوردهاند كه پس از فرود اين آيات، روزى در حالى كه شاد و شادمان از خانه بيرون مىآمد، فرمود: هرگز رنج و دشوارى بر آسايش و آسانى چيره نخواهد شد، و آنگاه به تلاوت آيات مورد بحث پرداخت: فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً…
«فراء» مىگويد: در فرهنگ عرب هر گاه نكرهاى آمد، و پس از آن نكرهاى ديگر به كار رفت، نكره دوم غير از اول خواهد بود؛ براى نمونه، هنگامى كه گفته شود: من درهمى به دست آوردم، پس يك درهم هزينه خواهم نمودم، در اينجا درهم دوم، غير از درهم اول است. اما اگر به صورت معرفه آمد، معرفه دوم همان اولى خواهد بود؛ براى نمونه، اگر گفته شود: هر گاه يك درهم به دست آوردم، يك درهم هزينه خواهم كرد، اين درهم دوم، همان درهم اول است.
بيان «زجاج» در تفسير آيه بسان نكتهاى است كه ترسيم گرديد، چراكه واژه «عسر» در هر دو آيه با «الف و لام» آمده و دومى همان اولى است، در حالى كه واژه «يُسر» در هر آيه نكره است و دومى غير اولى است؛ با اين بيان با يك دشوارى دو آسانى خواهد بود…
نكته ديگر در اينجا اين است كه «اِنّ مع العسر يسراً» آغاز مطلب است، چرا كه بدون «فا» و «و» آمده و بيانگر اين قانون جهانشمول براى مردم با ايمان است كه: هان اى مردم! بدانيد كه با هر دشوارى و سختى، آسانى و آسايش خواهد بود؛ يكى در اين جهان و ديگرى در جهان ديگر. اين نويد خداست كه دل را صفا مىدهد و به انسان اميد مىبخشد و غم و اندوه و غبار نوميدى را مىزدايد؛ و چه بسا كه هر دو آسايش و راحتى دنيا و سراى آخرت – كه در دو آيه آمده است – روزى كسى گردد.
و بيان پيامبر نيز بيانگر همين نكته است كه فرمود: يك دشوارى هرگز نمىتواند بر دو آسانى چيره شود؛ چرا كه دشوارى ميان دو آسايش است: يا پيروزى و آسايش دنيا و يا پاداش آخرت.(مجمع البیان، طبرسی، ذیل آیه)
راه های برونرفت از سختی به آسانی
بر اساس آموزه های قرآنی، رنج و سختی و مصیبت بشر چه ابتلایی و آزمونی باشد و چه کیفری و عذابی، راه های برنروفتی دارد و انسان می تواند از آن ها به سادگی عبور کند.
- استغفار و توبه: از جمله راه هایی که قرآن بیان کرده استغفار و توبه است؛ یعنی انسان می تواند همه انواع و اقسام بلایا و سختی ها و مصیبت ها را استغفار و توبه عبور کند. از همین روست که استغفار و توبه در آموزه های وحیانی اسلام بسیار مهم و کاربردی و اساسی است؛ زیرا کارکردها و کارآیی هایی بسیاری دارد و انسان می تواند به تمسک به آن از بسیاری از رنج ها و دردها در دنیا و آخرت برهد.(آل عمران، آیات 135 و 193 و 195؛ نساء، آیات 64 و 110) خداوند در قرآن وقتی به آثار و برکات استغفار و توبه اشاره می کند می فرماید که آن دو موجب بهره مندی انسان از امکانات دنیوی(هود، آیه 3)، جلب محبت و رحمت رحیمی خداوند(هود، آیه 90)، مصونیت از عذاب(انفال، آیه 33؛ کهف، آیه 55)، نزول باران و برکات آسمانی(نوح، آیات 10 و 11) و مانند آن ها می شود.
- تقوا: بر اساس آیات قرآنی، از دیگر راه های برونرفت از مشکلات و سختی ها به آسانی می توان به تقوا اشاره کرد. خداوند در آیه 4 سوره طلاق می فرماید: وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْرًا؛ و هر كس از خدا پروا دارد خدا براى او در كارش تسهيلى فراهم سازد. البته آیه می فرماید که اگر تقواپیشه کنید از همان اول در کاری مهم وارد می شود با آسانی مواجه خواهد شد. اما از آیات 2 و 3 همین سوره می توان فهمید که اگر با مشکلی مواجه شدید می توانید راه برنروفت را نیز بیابید؛ چون خداوند می فرماید: وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ ؛ و هر كس از خدا پروا كند، خدا براى او راه بيرونشدنى قرار مىدهد و از جايى كه حسابش را نمىكند، به او روزى مىرساند.
- صبر: البته در آیات قرآنی بیان شده که صبر نیز یکی از راه های برنروفت از مصیبت و مشکلات و سختی هاست. البته کارکرد صبر بیش تر در حوزه افرایش آستانه تحمل است به طوری که مصبیت دو تا نشود یکی اصل مصیبت و دیگر فشار روحی و روانی که بر انسان وارد می شود. صبر جمیل به انسان کمک می کند که مصبیت را دو تا نگرداند و با آن به طوری کنار آید که بتواند راه عبور را بیابد و راهکار و چاره ای برای برونرفت از آن بیابد. خداوند در آیات 45 و 153 سوره بقره و 127 و 128 سوره اعراف بیان می کند که صبر موجب می شود تا سختی آسان شود و قابل تحمل گردد و زمینه رفتارهای هیجانی و عاطفی برطرف شود و عاقلانه و خردمندانه در اندیشه حل مشکل و عبور از مصبیت باشد؛ یعنی صبر موجب می شود تا از رفتارهای باطل چون تکیه بر ظالمان اجتناب کند(هود، آیات 113 و 115)، و گرفتار اسراف و زیاده روی در رفتار نشود(فرقان، آیات 67 و 75) و در امنیت قرار گیرد و به خود آسیب نزند(آل عمران، آیات 120 و 186) و زمینه بهره مندی از رحمت الهی و راه برونرفت از سوی خداوند برایش فراهم شود.(نحل، آیه 110؛ حجرات، آیه 5؛ بقره، آیات 155 و 157 و آیات دیگر)
انفاق، راه برونرفت از سختی به آسانی
غیر از این راه ها که بیان شد، خداوند در آیاتی از قرآن از جمله آیه 7 سوره طلاق می فرماید: لِيُنفِقْ ذُو سَعَةٍ مِّن سَعَتِهِ وَمَن قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَيَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْرًا؛ بر توانگر است كه از دارايى خود هزينه كند، و هر كه روزى او تنگ باشد بايد از آنچه خدا به او داده خرج كند. خدا هيچ كس را جز به قدر آنچه به او داده است تكليف نمىكند. خدا به زودى پس از دشوارى آسانى فراهم مىكند.
از این آیه به دست می آید که انفاق یکی از راه هایی است که سختی را به آسانی تبدیل می کند. به نظر می رسد که حتی کسی که در تنگنای مالی است اگر بخشی از همان کم از اموالش را انفاق کند زمینه ای می شود تا از مشکلات مالی و سختی های آن برهد و به آسانی برسد.
فَأَمَّا مَن أَعْطَى وَاتَّقَى فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَى؛ امّا آنكه حقّ خدا را داد و بخشید و نسبت به خدا پروا داشت… به زودى راهِ آسانى پيش پاى او خواهيم گذاشت.(لیل، آیات 5 و 7)
از این آیه به دست می آید که حتی ادای و اعطای حقوق مالی که شامل خمس و زکات می شود می تواند موجب آسانی در کارهای سخت شود و مشکلات را از پیش رو بر دارد. البته بر اساس آیاتی از قرآن از جمله آیه 19 سوره ذاریات 24 و 25 سوره معارج حقوق مالی چون حقوق سائل و محروم نیز از مصادیقی است که انفاق و اعطای آن موجب می شود که سختی به آسانی تبدیل شود.
البته از آیات قرآنی به دست می آید که انفاق در هر شکلی از آن نه تنها موجب آسانی کارها و یا تبدیل سختی به آسانی می شود بلکه هم چنین موجب برکت نیز است. به این معنا که دارایی انسان با انفاق مضاعف و دو چندان می شود.(بقره، آیات 261 و 265 و 267)
برخلاف تصور اکثریت مردم که دادن و بخشیدن و انفاق مال به معنا و مفهوم از دست دادن مال است، باید گفت که چنین نیست بلکه انفاق مال موجب ازدیاد و افزایش آن می شود. خداوند این مطلب را در آیه 39 سوره سبا بیان کرده و می فرماید که مال انفاق شده ازسوى خداوند جبران و جايگزينى می شود.
در شان نزول سوره لیل آمده است: مردى در ميان مسلمانان بود كه شاخه يكى از درختان خرماى او بالاى خانه مرد فقير عيالمندى قرار گرفته بود، صاحب نخل هنگامى كه بالاى درخت مىرفت تا خرماها را بچيند، گاهى چند دانه خرما در خانه مرد فقير مىافتاد، و كودكانش آن را برمىداشتند، آن مرد از نخل فرود مىآمد و خرما را از دستشان مىگرفت (و آن قدر بخيل و سنگدل بود كه) اگر خرما را در دهان يكى از آنها مىديد انگشتش را در داخل دهان او مىكرد تا خرما را بيرون آورد!. مرد فقير به پيامبر (صلي الله عليه و آله) شكايت آورد پيغمبر (صلي الله عليه و آله) فرمود: برو تا به كارت رسيدگى كنم. سپس صاحب نخل را ملاقات كرد و فرمود: اين درختى كه شاخههايش بالاى خانه فلان كس آمده است به من مىدهى تا در مقابل آن نخلى در بهشت از آن تو باشد، مرد گفت: من درختان نخل بسيارى دارم، و خرماى هيچكدام به خوبى اين درخت نيست (و حاضر به چنين معاملهاى نيستم). كسى از ياران پيامبر (صلي الله عليه و آله) اين سخن را شنيد، عرض كرد: اى رسول خدا! اگر من بروم و اين درخت را از اين مرد خريدارى و واگذار كنم، شما همان چيزى را كه به او مىداديد به من عطا خواهى كرد؟ فرمود: آرى. آن مرد رفت و صاحب نخل را ديد و با او گفتگو كرد، صاحب نخل گفت: آيا مىدانى كه محمد حاضر شد درخت نخلى در بهشت در مقابل اين به من بدهد (و من نپذيرفتم) و گفتم من از خرماى اين بسيار لذت مىبرم و نخل فراوان دارم و هيچكدام خرمايش به اين خوبى نيست. خريدار گفت: آيا مىخواهى آن را بفروشى يا نه؟ گفت: نمىفروشم مگر آنكه مبلغى را كه گمان نمىكنم كسى بدهد به من بدهى گفت چه مبلغ؟ گفت چهل نخل. خريدار تعجب كرد و گفت: عجب بهاى سنگينى براى نخلى كه كج شده مطالبه مىكنى، چهل نخل! سپس بعد از كمى سكوت گفت: بسيار خوب، چهل نخل به تو مىدهم. فروشنده (طمعكار) گفت: اگر راست مىگويى چند نفر را به عنوان شهود بطلب! اتفاقا گروهى از آنجا مىگذشتند آنها را صدا زد، و بر اين معامله شاهد گرفت.
سپس خدمت پيامبر (صلي الله عليه و آله) آمد و عرض كرد اى رسول خدا! نخل به ملك من در آمد و تقديم (محضر مباركتان) مىكنم. رسول خدا (صلي الله عليه و آله) به سراغ خانواده فقير رفت و به صاحب خانه گفت اين نخل از آن تو و فرزندان تو است. اينجا بود كه سوره و الليل نازل شد و گفتني ها را در باره بخيلان و سخاوتمندان گفت.(نگاه کنید: مجمع البیان، طبرسی، سوره لیل)
در تفسیر نور در ذیل آیه 5 سوره لیل نیز آمده که هر كس گام اول سخاوت را بر اساس ايمان به معاد و تقوى بردارد، خدا ظرفيّت و شرايط روحى او را براى كارها هموار مىكند و روح او را با كار خير مأنوس مىگرداند، تجربه و تعقل و كاردانى او را بالا مىبرد، الهام و ابتكار به او مىدهد، پذيرش مردمى و اجتماعى او زياد مىكند و راههاى جديدى را براى كار خير پيش پاى او مىگذارد كه همه اينها مصداق «فسينسره للعسرى» است.
نكته لطيف آن است كه قرآن مىفرمايد: او را براى آسانترين راه آماده مىكنيم «فسنيسره لليسرى» و نفرمود: كار را براى او آسان مىكنيم «سنيسر له اليسرى» و فرق است ميان آنكه انسان روان باشد يا كارش روان باشد. انسان مىتواند با توكل و دعا و اتصال به قدرت نهايت آسان داراى چنان سكينه و سعه صدر شود كه هر كارى را به راحتى بپذيرد و انجام هر كار خير براى او آسان باشد.
به هر حال، انفاق و اعطای مال به ویژه به نیازمندان و سائلان و محرومان موجب می شود تا خداوند نه تنها کار را آسان کند بلکه آسان تر و روان تر از هر کسی آن کار پیش رود و حتی رنج و سختی را در کار خود نیابد.