انصاف با خدا و خود و خلق

بسم الله الرحمن الرحیم

انصاف از مکارم اخلاقی است؛ این بدان معناست که انصاف همانند احسان و ایثار و عفو در مرتبه از اخلاق عادی بشر قرار دارد و اگر بخواهیم تعبیر قرآنی را در باره آن به کار بریم، از مصادیق «احسن» و برترین و بهترین ها از هر چیزی است. از آن جایی که اخلاق مومنان ارتباط تنگاتنگی به حوزه مکارم اخلاقی دارد، نویسنده با مراجعه به آموزه های وحیانی اسلام در صدد تبیین این مفهوم پرداخته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

انصاف، افضل فضایل اخلاقی

انصاف به معنای ایجاد برابری و تساوی، یکی از مکارم اخلاقی و محاسن آن است. این بدان معنا خواهد بود که انصاف فراتر از فضایل عادی اخلاق چون عدالت است؛ زیرا در عدالت گاه لازم است تا به گونه ای عمل شود که اگر درباره خودش شخص انجام گیرد، به شدت خشمگین و ناراحت می شود؛ به عنوان نمونه قصاص از مصادیق عدالت است که شخص دوست ندارد قصاص درباره خودش اجرا و اعمال شود؛ اما همگی انصاف را می پسندند؛ زیرا همانند عفو است که هر کسی دوست دارد اگر اشتباه، خطا ، گناه و جرمی مرتکب شده، به دیده اغماض به او نگاه شود و از عملش در گذرند و او را عفو کنند.

امام على (ع) در این باره می فرماید: أَعدَلُ النّاسِ مَن أَنصَفَ مَن ظَلَمَهُ؛ عادل‏ترين مردم كسى است كه با كسى كه به او ظلم كرده با انصاف رفتار كند.(غررالحكم، ج2، ص435، ح3186)

از این سخن امیرمومنان علی(ع) نکته ای دیگر به دست می آید و آن این مطلب است که انصاف به یک معنا از زیرشاخه های عدالت است؛ زیرا عدالت به معنای قراردادن هر چیزی در جای مناسب آن یا بخشیدن حق هر صاحب حقی است. پس کسی که انصاف می کند، هرگز از عدالت خارج نشده است، بلکه تلاش کرده تا از حق خود بگذرد و با نگاهی منصفانه به مساله بنگرد؛ به این معنا که خود را جای آن فرد قرار می دهد و می گوید که اگر من آن سوی ترازو بودم آیا دوست داشتم با من چگونه رفتار شود؟ پس انصاف این می بیند که گذشت و عفو کند. البته این گذشت نسبت به حق خود است و نه دیگران؛ از این روست که هیچ کس حق ندارد از حق دیگری بگذرد. بلکه عدالت آن است که حق او ادا و عطا شود؛

نکته دیگر آن که عدالت با توجه به موارد متفاوت است؛ زیرا گاه عدالت در تساوی و برابری است ولی همیشه این گونه نیست؛ اما انصاف همیشه با برابری معنا می یابد. در فرهنگ عمومی بارها این نکته تاکید می شود که عدالت مقتضی برابری در برابر قانون است. این معنا و مفهوم از عدالت با انصاف هم پوشانی دارد، اما مواردی است که عدالت با انصاف هم پوشانی ندارد؛ زیرا اگر به معنای تساوی و برابری باشد در حق افرادی ظلم خواهد بود. به عنوان نمونه غذای کودک و بزرگسال از نظر میزان نمی تواند مساوی و برابر باشد و اگر به هر دو یکسان داده شود در حق بزرگسال ظلم شده است با آن که انصاف و تساوی و برابری در آن تحقق یافته است؛ ولی این نوع از انصاف عین ظلم است. پس این گونه نیست که هماره انصاف به معنای عدل باشد بلکه گاه از مصادیق ظلم خواهد بود.

البته در کاربردهای انصاف این مصادیق مورد نظر نیست؛ یعنی مصادیقی که ظلم باشد.

نکته دیگر درباره انصاف آن است که انصاف ناظر به رفتار آدمی نسبت به خود و دیگری(شامل خدا و خلق) است؛ این که انسان به عنوان فاعل و عامل درباره حق خود نسبت به دیگری چگونه عمل کند. به سخن دیگر، انصاف مربوط به حق خود شخص است؛ اما عدالت فراتر از این حق شخصی ناظر به حقوق دیگران نیز است.

شخص منصف می کوشد تا از حق خود بگذرد نه حق دیگری چرا که در این صورت ظلم روا داشته است. پس به یک معنا، انصاف اخص از عدالت است؛ زیرا انصاف نسبت به حق شخصی ولی عدالت نسبت به حق شخصی و دیگری است.

از آموزه های وحیانی اسلام به دست می آید که انصاف از مکارم اخلاقی است. بلکه از امیرمومنان امام على (ع) روایت است که فرمود: اَلانصافُ أَفضَلُ الفَضائِلِ؛ انصاف، برترين ارزشهاست. (غررالحكم، ج1، ص203، ح805 ) پس از نظر آن حضرت(ع) انصاف در میان فضایل اخلاقی برترین آن هاست؛ زیرا برکات و آثار آن بسیار است و تاثیر مثبت و مفیدی بر زندگی فردی و اجتماعی و نیز دنیوی و اخروی انسان به جا می گذارد.

مردى خدمت رسول خدا(ص) رسيد و گفت: مرا از مكارم اخلاق آگاه كن. پيامبر اكرم(ص) فرمود : «مكارم اخلاق عبارت است از : 1. عفو كردن كسى كه به تو ستم كرده است؛ 2. پيوند با كسى كه از تو بريده است؛ 3. بخشش به كسى كه تو را محروم كرده است؛ 4. حقگويى گرچه به ضرر خودت باشد.»( مجلسی محمد باقر؛ بحار الانوار، تهران ، دارالكتاب اسلامیه ، 1364 ، نوبت دوم، ج66، ص369)

این بدان معنا خواهد بود که همه فضایل اخلاقی در یک رتبه و درجه نیستند؛ بلکه با توجه به آثار و برکات هر فضلیتی در زندگی دنیوی و اخروی می بایست درجه بندی وارزش گذاری شود. همان طوری که از نظر آموزه های قرآنی، تقوا معیار و ملاک ارزش گذاری انسان است و خداوند می فرماید: إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ؛ ارجمندترین و گرامی ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست(حجرات، آیه 13) هم چنین فضلیت انصاف در درجه برتری قرار می گیرد و به عنوان افضل الفضایل اخلاقی معرفی می شود.

خداوند در قرآن به مومنان فرمان می دهد که هماره میان اعمال صالح خوب و خوب تر و خوب ترین ، اخیری را انتخاب و بدان عمل کنند. خداوند در آیه 55 سوره زمر فرمان می دهد و می فرماید: وَاتَّبِعُوا أَحْسَنَ مَا أُنزِلَ إِلَيْكُم مِّن رَّبِّكُم؛ و از نيكوترين آنچه از پروردگارتان به شما فرو فرستاده شده پيروى كنيد.

به این معنا که در میان کتب آسمانی قرآن که نیکوترین و احسن آن هاست مورد پیروی قرار گیرد و در میان آموزه های قرآنی نیز باید دنبال احسن و نیکوترین رفت و بدان عمل کرد.

البته خداوند خود نیز این گونه عمل می کند و هنگام پاداش و جزای اعمال به دنبال آن است تا میان اعمال نیکوترین را انتخاب کرده و همه اعمال را بر اساس آن نیکوترین و برترین قیمت گذاری و ارزش گذاری کند. خداوند در آیه 38 سوره می فرماید: لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَيَزِيدَهُم مِّن فَضْلِهِ؛ تا خداوند به آنان نیکوترین پاداش آن چه عمل کرده را بدهد و از فضل خویش نیز بر آن بیافزاید. این معنا بارها در آیات دیگر تکرار شده است.(احقاف، آیه 16؛ نحل، آیات 96 و 97؛ توبه ، آیه 121)

خداوند در هنگام خرید اعمال آدمی و ارزش گذاری به مجموعه اعمال آدمی می نگرد و اگر در میان آن یک کالای بسیار گرانبها و ارزشمند یافت همه اعمال صالح او را بر اساس همان یک کالای ارزشمند ارزش گذاری کرده و آن ها را به همان میزان و ارزش یک کالا می خرد و حتی اعمال زشت و کالاهای خراب و ناقصی را نیز نادیده می گیرد و از آن ها در می گذرد.(احقاف، آیه 16)

خداوند این گونه انصاف می ورزد و دوست دارد تا مومنان نیز این گونه با خدا و خود و خلق رفتار کنند. بنابراین، انصاف را می بایست از برترین فضایل اخلاقی دانست؛ زیرا نقش کلیدی و تاثیرگذاری در بهبود روابط اجتماعی، دنیا و آخرت آدمی به جا می گذارد.

انصاف در چارچوب قاعده طلایی

در فرهنگ اسلامی یک قاعده طلایی است که بارها در اشکال گوناگون از سوی پیشوایان دین بیان و تبیین شده است. امیرمومنان علی(ع) در هنگام بازگشت از صفین به امام حسن مجتبی(ع) چنین سفارش می کند: می‌نمایند: ای پسرم! نفس خود را میزان میان خود و دیگران قرار بده. آن‌چه را برای خود دوست داری برای دیگران هم دوست بدار. و آن‌چه را برای خود نمی‌پسندی برای دیگران نیز مپسند. ستم روا مدار آن‌گونه كه دوست نداری بر تو ستم شود، نیكوكار باش آن‌گونه كه دوست داری بر تو نیكی كنند. آن‌چه برای دیگران زشت می‌داری برای خود نیز زشت بشمار و چیزی را برای مردم رضایت بده كه برای خود می‌پسندی، آن‌چه نمی‌دانی نگو، آن‌چه دوست نداری به تو نسبت دهند درباره دیگران مگو.(نهج البلاغه، نامه 31)

امام سجاد(عليه السلام) نیز می فرماید: حق مردم آن است که از آزار آن ها خود داری کنی وچیزی را برای آنان دوست بداری که برای خود دوست می داری وترک کنی آن چه را برای خود نمی پسندی.( بحارالانوار، ج71،ص9 )

در روایتی آمده است که مردی خدمت رسول خدا(صلي الله عليه و اله و سلم) رسید وعرض کرد: همه وظایف خود را به خوبی انجام می دهم، ولی یک گناه را نمی توانم ترک کنم وآن رابطه نامشروع است.

اصحاب از این سخن درآشفتند. حضرت فرمود: شما کاری نداشته باشید، من می دانم چگونه با او بحث کنم. آن گاه فرمود: شما مادر، خواهر، وبه طور کلی ناموس دارید؟

جوان عرض کرد: آری .

رسول خدا(صلي الله عليه و اله و سلم) فرمود : آیا می پسندی دیگران با ناموس ومحارم تو چنین روابط نامشروع داشته باشند؟

عرض کرد : خیر.

حضرت فرمود : پس چگونه حاضر می شوی دست به چنین کار نادرستی بزنی؟

جوان سر به زیر افکند وعرض کرد : دیگر تعهد می کنم دنبال چنین گناهی نروم.( زین العابدین قربانی، اخلاق وتعلیم تربیت اسلامی، ص274)

در حقیقت پیامبر(ص) با بهره گیری از وجدان انسانی جوان و توجه دادن به مساله انصاف از او خواست تا آن چه را خود نمی پسندد برای دیگران نیز نپسندد.

امیرمومنان امام علی(ع) نیز همین معیار را به شکل دیگری در یک جمله بیان می کند تا همگی از آن بهره گیریم. وی خطاب به فرزندش چنین سفارش می فرماید: یا بنی اجعل نفسک میزانا فیما بینک وبین غیرک ؛ پسرم، خود را معیار ومقیاس قضاوت بین خود ودیگران قرار ده.( نهج البلاغه، نامه31 )

اصولا عمل بر اساس این قاعده طلایی موجب می شود تا انسان بتواند به سادگی در هنگام تصمیم گیری، تصمیم مناسبی را بگیرد. وقتی شخص به خودش مراجعه کند و خودش را جای طرف مقابل قرار دهد آن گاه می تواند به سادگی تصمیم گیری کند و راه خود را بیابد و از شک و تردید در فکر و عمل بیرون آید. از این روست که آن حضرت(ع) در جایی دیگر می فرماید: مَنْ اَنـْصَفَ اُنـْصِفَ؛ هر كس با انصاف باشد، انصاف مى‏بيند.(بحارالأنوار ، ج 95، ص 298، ح 17)

این بدان معناست که هم به سادگی بتواند تصمیم گیری کند و هم این که خداوند کاری می کند که دیگران نیز با او هماره با انصاف برخورد کنند؛ به این معنا که میوه و ثمره انصاف در حق دیگران نخست به شکل انصاف دیگران نسبت به او به خود منصف باز می گردد.

عبد الاعلى مى‏گويد: خدمت امام صادق(ع) شرفياب شدم و نامه را تسليم حضرت كردم و سؤالى كه در باره حقوق برادران دينى داشتم مطرح ساختم اما بر خلاف انتظار، امام صادق(ع) به همه سؤالها جواب داد جز درباره حقوق برادر مسلمان بر برادر مسلمانش .

هنگامى كه خواستم از مدينه خارج شوم براى خداحافظى به محضر امام صادق(ع) شرفياب شدم و عرض كردم: به سؤال من پاسخ نداديد؟ فرمود :مى‏ترسم حقيقت را بگويم و شما عمل نكنيد و از دين خدا خارج شويد . آنگاه فرمود: إِنَّ مِنْ أَشَدِّ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَى خَلْقِهِ ثَلَاثاً- إِنْصَافُ الْمَرْءِ مِنْ نَفْسِهِ- حَتَّى لَا يَرْضَى لِأَخِيهِ مِنْ نَفْسِهِ إِلَّا بِمَا يَرْضَى لِنَفْسِهِ مِنْهُ- وَ مُوَاسَاةُ الْأَخِ فِي الْمَالِ- وَ ذِكْرُ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ لَيْسَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ- وَ لَكِنْ عِنْدَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ فَيَدَعُه‏؛ از جمله سخت‏ترين تكاليف الهى در باره بندگان خدا سه چيز است: اول، رعايت عدل و انصاف ميان خود و ديگران، بطوري كه با برادر مسلمان خود آن چنان رفتار كند كه دوست دارد او با وى چنان رفتارى داشته باشد.

دوم، آنكه مال خود را از برادران مسلمان مضايقه نكند و با آنها به مواسات رفتار نمايد؛ سوم، در هر حال به یاد خدا باشد و مقصود از ياد كردن خدا اين نيست كه پيوسته سبحان اللّه و الحمد للّه بگويد بلكه مقصود اين است كه اگر با كار حرامى مواجه شد خدا را در نظر بياورد و آن كار را انجام ندهد.»(بحارالانوار، ج72، ص 31)

انصاف با خدا

انسان اگر بخواهد افضل فضایل اخلاقی یعنی انصاف را رعایت کند، نخست می بایست این انصاف را در حق خدا داشته باشد. وقتی انسان به خود می نگرد در می یابد که همه هستی او از آن خداست و ملک و ملکوتش از او سرچشمه می گیرد و در دستان خداوند غنی حمید است(انعام، آیه 73؛ تغابن، آیه 1؛ فاطر، آیه 15؛ یس، آیه 83؛ مومنون، آیه 88) پس انصاف آن است که در حق خداوند انصاف را مراعات کند و به دستورهایش گوش دهد ، به ویژه که دستورهایش هماره به مصحلت و نفع انسان است.

انصاف با خود

انصاف با خود داشتن به معنای ظلم نکردن به خود است. از نظر آموزه های قرآنی، انسان ملک خداوند است و به یک معنا از او به امانت دار یاد می شود؛ زیرا خداوند تن و روانش را به عنوان امانت در اختیارش قرار داده است تا برای رسیدن به کمالات و تقرب به سوی خداوند استفاده کند. هر گونه تصرفات خارج از عقل و شرع در این ملک امانی، تصرف ظالمانه است. از این رو انسان باید به گونه ای عمل کند که دوست دارد در ملک امانی او عمل شود. آیا کسی دوست دارد در اتومبیل و رایانه اش را که به امانت به دیگری داده ، تصرفاتی صورت گیرد که نظام و برنامه آن آسیب ببیند و یا حذف شود و خط و خراشی حتی به بدن آن وارد شود. انصاف آن است که در ملک امانی همان گونه تصرف کند که دوست دارد که دیگران در ملک امانی او تصرف می کنند.

خداوند درقرآن می فرماید: همانا خداوند به آنها ظلم نمی کند ،آنها خودشان بر خودشان ظلم می کنند.(توبه ، آیه70) شکی نیست که زمانی ظلم و ظالم و مظلوم معنا می یابد که دو طرف باشد؛ اما چگونه است که خداوند از ظلم انسان به نفس خویش سخن می گوید؟ در پاسخ باید گفت که ظالم و مظلوم از جمله مفاهیمی است که باید دارای دو مصداق باشد. پس دو طرف می خواهد که یکی ظالم و آن دیگری مظلوم باشد. بنابراین چیزی نمی‌تواند نسبت به خودش ظالم و مظلوم باشد؛ پس آن چه در برخی آیات آمده که خداوند ظلم نمی‌کند بلکه آنها خودشان به نفس خویش ظلم کرده‌اند؛ به این معناست که هیچ کس مالک خود نیست و نمی‌تواند هر تصمیمی در مورد خودش بگیرد.

انصاف با مردم

امام صادق(ع) فرمود: «برترين اعمال سه چيز است: رعايت انصاف در حق مردم نسبت به خويشتن تا آنجا كه چيزى را براى خود نخواهى مگر اينكه همانندش را براى آنها بخواهى و مواسات با برادر دينى در مال و ذكر خدا در هر حال.»(بحارالانوار، ج72، ص 31)

امام صادق(ع) در حديثى فرمود : أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِأَشَدِّ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَى خَلْقِهِ- فَذَكَرَ ثَلَاثَةَ أَشْيَاءَ أَوَّلُهَا إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِك‏؛ آيا شما را به سخت‏ترين چيزى كه خدا بر خلقش واجب كرده آگاه نسازم؟ و آنگاه سه موضوع را بيان كرد كه نخستين آنها از انصاف دادن به مردم است.»(همان)

امیرالمومنین علی(ع) در نامه‌ای به مالک اشتر در این مورد می‌فرماید: نسبت به خدا و بندگانش انصاف را از دست مده و نسبت به اطرافيان و خانواده و زير دستانت انصاف داشته باش كه اگر انصاف، پيشه خود نسازى ستم كرده‏اى و كسى كه به بندگان خدا ستم كند خدا دشمن اوست و كسى كه خدا دشمن او باشد دليلش را باطل مى‏سازد و عذرش را نمى‏پذيرد و چنين شخصى با خدا در جنگ است مگر آنكه دست از ستم بردارد و توبه كند.( سید رضی؛ نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهيدى، تهران ، شركت انتشارات علمى و فرهنگى‏ ، 1387 ، نوبت 14، نامه. 53؛ غررالحكم، ج2، ص210، ح2403)

اثر انصاف با مردم در اصل به خودش بر می گردد؛ زیرا از برکات و آثار انصاف در حق دیگران آن است که مردم برای او ارزش و اعتبار قایل شده و سخن و داوری او را می پذیرند. امام صادق عليه‏السلام : مَن أَنصَفَ النّاسَ مِن نَفسِهِ رُضِىَ بِهِ حَكَما لِغَيرِهِ؛ هر كس با مردم منصفانه رفتار كند، ديگران داورى او را مى‏پذيرند.( تحف العقول، ص‏357)

انصاف در حق دیگری به ویژه درباره دشمن سخت تر است. از این روست که انسان می بایست همان طوری که در حق دوستان انصاف می ورزد در حق دشمنان نیز انصاف داشته باشد. امیرمومنان علی(ع) می فرماید: أَنصِفِ النّاسَ مِن نَفسِكَ وَأَهلِكَ وَخاصَّتِكَ وَمَن لَكَ فيهِ هَوىً وَاعدِل فِى العَدُوِّ وَالصَّديقِ؛ خودت و خانواده‏ات و نزديكانت و كسانى كه به آنان علاقه دارى، با مردم منصفانه رفتار كنيد و با دوست و دشمن به عدالت رفتار كن. (غررالحكم، ج2، ص210، ح2403)

امام على (ع) در جایی دیگر در این باره توضیح داده و می فرماید : وَابذُل … لِلعامَّةِ بِشرَكَ وَمَحَبَّتَكَ وَلِعَدُوِّكَ عَدلَكَ وَإِنصافَكَ؛ گشاده‏رويى و دوستى‏ات را براى عموم مردم و عدالت و انصافت را براى دشمنت بكار گير.(خصال، ص147، ح178)

اگر انسان اهل انصاف باشد هم خود و هم جامعه را از عذاب الهی در امان نگه می دارد. رسول اكرم (ص) می فرماید : أَنصِفِ النّاسَ مِن نَفسِكَ وَانصَحِ الأُمَّةَ وَارحَمهُم فَإِذا كُنتَ كَذلِكَ وَ غَضِبَ اللّه‏ُ عَلى أَهلِ بَلدَةٍ أَنتَ فيها وَأَرادَ أَن يُنزِلَ عَلَيهِمُ العَذابَ نَظَرَ إِلَيكَ فَرَحِمَهُم بِكَ، يَقولُ اللّه‏ُ تَعالى: (وَما كانَ رَبُّكَ لِيُهلِكَ القُرى بِظُلمٍ وَأَهلُها مُصلِحونَ)؛ با مردم منصفانه رفتار كن و نسبت به آنان خيرخواه و مهربان باش، زيرا اگر چنين بودى و خداوند بر مردم آباديى كه تو در آن به سر مى‏برى خشم گرفت و خواست بر آنان عذاب فرو فرستد، به تو نگاه مى‏كند و به خاطر تو به آن مردم رحم مى‏كند. خداى متعال مى‏فرمايد «و پروردگار تو (هرگز) بر آن نبوده است كه شهرهايى را كه مردمش درستكارند، به ستمى هلاك كند».(مكارم الاخلاق، ص‏457)

از نظر امام على (ع) نمی توان عزت را از طریق ظلم و باطل به دست آورد، چرا که نتیجه عکس می دهد. آن حضرت می فرماید: مَنْ طَلَبَ عِزّا بِظُلْمٍ وَباطِلٍ أَوْرَثَهُ اللّه‏ُ ذُلاًّ بِإِنْصافٍ وَ حَقٍّ؛ هر كس عزّت را با ظلم و باطل طلب كند، خداوند به انصاف و حق ذلّت نصيبش مى‏نمايد.(شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج20، ص309، ح536)