انسان در مراتب قرب به مقامی می رسد که از آن به مقام محو و فنا یاد می شود. پیامبر(ص) این مراتب و درجات قربی را درک کرده است و در مقام تدلی و تدنی به جایی می رسد که از آن به قاب قوسین او ادنی تعبیر می شود.(نجم، آیه 8)
در قرب معنوی و برخلاف قرب مادی گاه یک طرف چنان نزدیک است که از رگهای گردن انسان به انسان نزدیک تر است(ق، آیه 16) در حالی که طرف دیگر در دورترین نقطه معنویت قرار گرفته است. اما در قرب مادی اگر یک طرف یک متر از دیگری دور باشد آن طرف دیگر نیز یک متر دور است.
قرب و بُعد میان خالق و مخلوق، از مصادیق قرب و بُعد معنوی است. هم چنین باید توجه داشت که میان خالق و مخلوق هیچ واسطه ای نیست و اگر سخن از حجاب میان خالق و مخلوق است این حجاب همان مخلوقیت است. در توحيد مرحوم صدوق از ابي‌ابراهيم روایتی است که در آن جا آمده است: «ليس بينه سبحانه و تعالي و بين خلقه حجابٌ غير خلقه احتجب بغير حجابٌ محجوب واستتر بغير ستر مستورٌ؛ میان خدای سبحان و خلقش حجابی جز همان خلق نیست و خداوند بدون هیچ حجابی و بدون هیچ ستری از ایشان محجوب و مستور است».
پس بين خدا و زيد مثلاً هيچ حجابي نيست در حالی که خدا از این مخلوقات محجوب و مستور است؛ چرا که خود این خلق حجاب شده است نه یک چیزی بیرون از خود اینان. به سخن دیگر در حجابهاي مادي ما ناچاريم سه ضلع داشته باشيم که عبارت از محجوب و محجوب‌عنه و حاجب است. وقتی ما در پشت ديوار محجوبيم آنها هم از ما محجوب‌اند. ما يك طرف و آنها كه پشت ديوارند یک طرف ديگر و از هم محجوب هستیم و اين ديوار در وسط بين ما و آنها حاجب است. اين در حجابهاي مادي است ئلی در حجابهاي معنوي بين «الف» و «باء» حجابي غير از «الف» نيست؛ یعنی خود «الف» حجاب است. از این روست که حضرت(ع) فرمود: «ليس بينه سبحانه و تعالي و بين خلقه حجابٌ غير خلقه». پس خالق از خلق بي‌پرده پوشيده است: «فقد استتر بغير ستر مستورٌ واحتجب بغير حجابٌ». خالق بدون حجاب محجوب است و خود خلق حاجب‌اند. از این روست که حافظ می سراید: «تو خود حجاب خودي حافظ از ميان برخيز».
مدهوشی در هنگام نبوت و وحی مستقیم
همان طوری که میان خالق و مخلوق جز همان مخلوق حجابی نیست، انسانی که مقام فنا و محو می رسد این حجاب خلقی را بر می دارد. انسانی که در دنیا به این مقام فنا می رسد، مدهوش می شود و صعق گرفتار می آید.(اعراف، آیه 143)
پيغمبر(ص) نیز مانند دیگر مخلوقات در بين خود و خداي خود، حجاب جز خودی خود نداشت. ایشان در برخی از موارد گرفتار صعق و مدهوشی نه بیهوشی می شد. در این موارد است که هیچ واسطه ای میان او خدایش نبود. در این موارد البته وحی دریافت نمی شد؛ زیرا وحی کلام الهی است و دو طرف می خواهد، در حالی در مقام فنا و مدهوشی دو طرف از میان می رود.
مقام فنا، مقام محو محض و ضباب(مه) است. در این حالت دیگر خود از میان بر می خیزد و اگر كسي از ميان برخاست دیگر حرفي براي گفتن ندارد. در این حالت، خداوند تجلی می کند و انسان فقط مظهر خداست.
زراره می گوید به امام صادق(ع) عرض كردم: جعلت فداك الغشية التي تصيب رسول الله(ص) اذا نزل عليه الوحي؟ فقال: ذلك اذا لم يكن بينه و بين الله احد. ذاك اذا تجلى الله له. قال ثم قال : تلك النبوة يا زرارة واقبل يتخشع ؛ فدايتشوم، آيا مدهوشی و غشى كه بر پيامبر عارض مىگشت، هنگام نزول وحى بود؟ فرمود: اين زمانى بود كه ميان او و خداوند احدى واسطه نبود. اين هنگامى بود كه خدا با عظمت و جلال خود را بر او تجلى مىفرمود. بعد فرمود: اى زراه ! آن نبوت است . آنگاه حضرت به حالت خشوع در آمد. (توحید صدوق، ص 115، حدیث 15، باب «ما جاء في الرؤيه»)
خداوند درباره وحی می فرماید که دارای اقسامی است که شامل ارسال فرشته وحی، از ورای حجاب و وحی مستقیم است(شوری، آیه 51) گاه فرشته ها وحی را می آورند: «بِأَيْدِي سَفَرَةٍ * كِرَامٍ بَرَرَةٍ»( عبس، آيات 15 ـ 16)، گاه جبرئیل می آورد: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ * عَلَي قَلْبِكَ»( شعراء، آيات 193 ـ 194) و گاهی مستقیم این وحی را از ذات اقدس بدون واسطه دریافت می کرد و پیکی در میان نبود. در این حالت پیامبر (ص) مدهوش می شد. در روایت این مقام را به مقام شامخ نبوت تعبیر می کند. این جا تنها حضرت(ص) گوش بود و می شنید.
