انسان بهشت و بهشت انسان

اگر انسان از نظر قرآن حیوان متاله است، این حیوان متاله می‌تواند این صفات الهی را در خود ظهور بخشد و خدایی و ربانی شود، یا آن را از دست دهد و به پست‌ترین درجات سقوط کند، به گونه‌ای که پست‌تر از حیوانات بلکه پایین‌تر از گیاه و بلکه سنگ خارا و سخت وحتی بدتر از آن، سنگ آتش شود که سوخت دوزخ خواهد بود (اعراف، آیه 179، فرقان، آیه 44، بقره، آیات 24 و 74، انعام، آیه 43، تحریم، آیه 6، جن، آیه 15) چرا که این همه استعدادهای الهی خود را نابود کرده است و در بدی چنان غرق شده که خودش بدی و شر شده است و همین سیئات و بدی است که در جانش گر می‌گیرد و فروزان می‌شود و دوزخ را نیز می‌افروزد. (همزه، آیات 6 و 7)
این همان حالتی است که در اصطلاح قرآنی از آن به خسران یاد می‌شود (سوره عصر) چرا که در این حالت، شخص همه سرمایه و داشته‌های الهی خود را از دست می‌دهد و چیزی از آن علوم اسمایی و صفاتی که خداوند به حضرت آدم(ع) و فرزندانش بخشیده (بقره، آیه 30) باقی نمی‌ماند.
در سمت دیگر انسان با ایمان و عمل صالح که همان صراط مستقیم عبودیت است (ذاریات، آیه 56) بالا می‌رود و پس از رنگ خدایی گرفتن (بقره، آیه 138) و خدایی شدن در مقام متاله، خلیفه الهی می‌شود (بقره، آیات 30 و 31) و در مقام ربیون و ربانیون در می‌آید و مظهر ربوبیت خداوندگار می‌شود. (آل عمران، آیات 79 و 164)
انسان بهشت
البته هر چه انسان بالاتر می‌رود و در مسیر تقوا گام بر می‌دارد و تقرب بیشتری پیدا می‌کند، در عوالم کمالی بالاتری جا می‌گیرد. این عوالم کمالی همان بهشت‌هایی است که از آن به هشت بهشت یاد شده که بهشت رضوان الهی، بزرگ‌ترین آنهاست. (توبه، آیه 72) در این بهشت رضوان است که انسان در نزد پروردگار است. خداوند در این باره می‌فرماید: ان المتقین فی جنات و نهر فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر؛ متقین در بهشت‌ها و نهرهایی در جایگاه صدق در نزد پادشاهی مقتدر هستند. (قمر، آیه 55)
آنان همه بهشت‌ها را دارا هستند، چرا که در اوج خدایی بوده و با وجودشان به خداوند می‌نگرند. (قیامت، آیات 22 و 23) در این جا آنان دیگر خودشان بهشت هستند نه این که در بهشتی وارد می‌شوند. این مطلب را می‌توان از آیات 88 و 89 سوره واقعه به دست آورد، زیرا خداوند در این آیات می‌فرماید: فاما ان کان من المقربین فروح و ریحان وجنه نعیم؛ پس اگر از مقربان باشند پس روح و ریحان و جنت نعیم هستند. خداوند در این جا نمی‌فرماید که برای آنان چنین چیزهایی است، بلکه گفته شده که مقربان این چنین هستند. پس مقربان، خودشان روح و ریحان و بهشت هستند.
در روایتی که صدوق در امالی خود نقل کرده این جمله آمده که پیامبر(ص) می‌فرماید: انا مدینه الحکمه و هی الجنه و انت یا علی بابها؛ من شهر حکمت هستم و آن بهشت است و تو یاعلی در آن بهشت هستی.
پس همان گونه که انسان در جهت سقوط در درکات خودش سنگ آتشین دوزخ و سوخت آن می‌شود (جن، آیه 15)، همچنین در جهت صعود و درجات، به جایی می‌رسد که خودش بهشت می‌شود. این‌ها در همه حضرات بهشت و نشئات و عوالم آن هم حضور دارند، چون که صد آمد نود هم پیش ماست. پس متقین و مقربان در درجاتی قرار دارند که خودشان بهشت می‌شوند که یک بهشت معنوی است، همچنان که از بهشت‌های دیگر نیز بهره‌مند هستند. این بهشتی که آنان می‌شوند همان بهشت روحانی و بهشت عقلی است. از این رو در بهشت ذات الهی هستند نه صفات الهی و به آنان فرمان داده می‌شود: فادخلی فی عبادی و ادخلی جنتی. (فجر، آیات 27 تا 30) پس آنان خودشان بهشت روح وریحان و نعمت می‌شوند. این جاست که آنان بهشت‌ساز هم می‌شوند و هرچه اراده می‌کنند همان می‌شود و نهر ایجاد می‌کند و کارهای دیگر انجام می‌دهند. (فرقان، آیه 16، انسان، آیه 6) البته از آن جایی که خداوند بی‌نهایت است، اینان هم، مزیدگو و مزیدخواه هستند و خداوند نیز از برخی از اسمای مستاثر خود به آنان عنایت می‌کند و فراتر از اسمایی که ظهور یافته، به آنان اظهار می‌شود و درجات آنان بالاتر و بالاتر می‌رود (ق، آیه 35) و به چیزهایی دست می‌یابند که بر نفس انسانی مخفی و نهان بوده است. (سجده، آیه 17)
خداوند در آیات قرآن، گاه با آوردن حرف اضافه لام می‌فرماید که برای بهشتی‌ها درجاتی است (لهم درجات انفال، آیه 4) و گاه آن را حذف می‌کند و می‌گوید که خود بهشتی‌ها درجات هستند. (هم درجات، آل عمران، آیه 163) این قسم دوم درباره مقربان و ابرار و من خاف مقام ربه است.