اجتماعیاعتقادی - کلامیسیاسیمعارف قرآنیمقالات

امنیت اجتماعی، عوامل و آثار آن

بسم الله الرحمن الرحیم

امنیت اجتماعی مهم ترین مولفه در زندگی بشر است؛ زیرا انسان در سایه امنیت و آرامش است که می تواند آسایش را تجربه کرده و سعادت را به دست آورد. اجتماعی که ناتوان از تامین امنیت باشد به سرعت فرومی پاشد و افراد آن جامعه پراکنده شده و به دنبال امنیت به مناطق دیگر کوچ می کنند. قرآن برای امنیت اجتماعی در کنار دیگر اقسام و ابعاد آن توجه و اهتمام خاصی مبذول داشته است؛ زیرا یکی از مهم ترین اهداف بعثت پیامبران دست یابی به اجتماع آرمانی از بشر در قالب امت اسلام در راستای تامین سعادت ابدی بشر است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا بر اساس آموزه های وحیانی قرآن اهمیت، عوامل و آثار امنیت اجتماعی را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مفهوم امنیت اجتماعی

امنیت اجتماعی اصطلاحی مرکب است که بازگو کننده وضعیت امنیت در سطح اجتماع است. امنیت اجتماعی از اقسام امنیت فراگیر و عام است که شامل اقسامی چند هم چون امنیت فردی، امنیت ملی، امنیت جهانی و بین المللی ، امنیت جمعی و نیز امنیت اقتصادی، امنیت جانی، امنیت اخلاقی و دیگر انواع و اقسام امنیت می شود.

به نظر می‌رسد پس از اینکه امنیت فردی مورد شناسایی و تامین قرار گرفت، افراد برای تحقق و تحکیم امنیت و جایگاه خود ناگزیر از عضویت در اجتماعات یا گروههای مختلف اجتماعی هستند. این سطح از امنیت در علوم سیاسی و جامعه شناختی و حتی روان شناختی اجتماعی، تحت عنوان امنیت اجتماعی (Societal Security) مورد توجه و بحث قرار می‌گیرد. در حقیقت امنیت اجتماعی، نوع و سطحی از احساس اطمینان خاطر است که جامعه و گروه در آن نقش اساسی دارد.

امنیت اجتماعی در تعاملات و روابط میان فردی یا میان گروهی خودنمایی می کند و شخص در این روابط احساس آرامش و اطمینان می کند و بدون ترس و هراس از امری به فعالیت های اجتماعی پرداخته و به نقش و مسئولیت اجتماعی خود قیام می کند.

البته میان تفاوت امنیت اجتماعی و تامین اجتماعی تفاوت هایی بیان شده است که بازشناخت آن می تواند در فهم مراد از اصطلاح امنیت اجتماعی یاری رساند. اگر مفهوم امنیت اجتماعی را ناظر بر تدارک سلامت افراد جامعه در مقابل اقدامات خشونت آمیز و رفع دغدغه‌های ذهنی از احساس عدم امنیت بدانیم، مفهوم تامین اجتماعی (Social Security ) فقط به نگرانی‌ها و معضلات جامعه در موارد و مواقع خاص می‌پردازد.

بنابراین ناامنی اجتماعی موردنظر مجموعه ای از حرکت های عمدی و تحولات عادی است که اطمینان خاطر افراد و انسجام گروه های اجتماعی را مخدوش می‌سازد. باید توجه داشت که مرجع تامین اجتماعی فقط بخشی از افراد جامعه است، در حالیکه امنیت اجتماعی، کلیت جامعه را مد نظر دارد که در قالب گروههای مختلف اجتماعی خود نمایی می کنند.

هم چنین برای درک مفهوم امنیت اجتماعی توجه به فرق و تفاوت میان آن و امنیت انسانی می تواند سازنده باشد. در مفهوم امنیت انسانی بر مرجعیت فرد تاکید می‌شود و عنصر اساسی مورد نظر در این مفهوم، فرد است نه گروه و حتی جامعه.

از سوی دیگر امنیت اجتماعی و امنیت ملی فرق دارد. امنیت ملی و امنیت دولت لزوماً به معنای امنیت جامعه نیست؛ یعنی با وجود همپوشانی معنایی بین امنیت ملی، امنیت اجتماعی و امنیت فردی، باید توجه داشت که مرجع آن سه مفهوم متفاوت است؛ زیرا مرجع اصلی امنیت ملی، دولت و حاکمیت ملی است، در حالی که مرجع امنیت اجتماعی، جامعه است. هم چنین مرجع امنیت فردی یکایک شهروندان است؛ در حالی که در امنیت اجتماعی احساس امنیت گروه های اجتماعی، معیار سنجش سطح امنیت آن است.

اگر جمعیت تشکیل‌دهنده یک کشور نسبت به ارزشهای حیاتی مانند تمامیت ارضی و رژیم سیاسی احساس تعلق کرده و در احیاء و ارتقای هویت ملی بکوشند، انسجام اجتماعی وجود دارد. اما اگر گروههای مختلف جامعه، اطمینان خاطر خود نسبت به سلامت جامعه را از دست بدهند و با تکیه بر وجوه تمایز مذهبی، دینی و قومی، در مشروعیت ارزش‌های حیاتی تردید کنند، آنگاه نظام اجتماعی جامعه از هم گسیخته می‌شود و زمینه برای جنگ داخلی، مداخله خارجی، بی اعتمادی و امنیتی شدن مسائل عادی مهیا می‌شود.

امنیت اجتماعی به معنای تمهید فضا و ابزارهای لازم برای ابراز وجود و طرح نظر گروه های مختلف اجتماعی از قبیل زنان، جوانان، اقوام و اقلیت‏ها، هنگامی موثر و مطرح است که به عنوان یک امر گریزناپذیر یا یک ارزش از سوی همگان پذیرفته شود.

چنان که گفته شد، امنیت اجتماعی مورد نظر، احساس اطمینان خاطر جامعه در قبال تحولات عادی و تحرکات عمدی معطوف به سلامت و هویت خود است. همانگونه که دیده می شود در این تعریف، هویت گروهی فقط یکی از منابع نگرانی جامعه است.

ناامنی اجتماعی زمانی رخ می دهد که هنجارشکنی، کشاکش های مختلف اجتماعی، از خودبیگانگی و در سطحی وسیع تر، بی سازمانی و از هم گسیختگی اجتماعی پدیدار شود. این بی نظمی ها و بی سازمانی ها منجر به عدم تعادل و ثبات اجتماعی در مقاطع مختلف زمانی و افزایش آسیب پذیری ها و تحمیل بحران های مختلف اجتماعی می شود. در صورت عدم توجه و برنامه ریزی صحیح این امور می تواند نه تنها امنیت ملی- اجتماعی که امنیت وجودی و هستی شناختی آن ها را با تهدیدی جدی مواجه کند.

با توجه به آن چه گفته شد می توان گفت در تعریف جامعه شناسانه، مقوله تهدید اجتماعی در برابر امنیت اجتماعی قرار می‌گیرد. پس آسیب ها و تهدیداتی از قبیل بیکاری، بحران هویت، فرسایش سرمایه اجتماعی، خودکشی، افزایش جرائم جنسی و روسپیگری، دختران فراری، کودکان خیابانی، فرارمغزها، فقر، شکاف طبقاتی، نابرابری، بی عدالتی اجتماعی، فساد مالی و اداری، رشوه و ارتشا، قاچاق انسان، خشونت و پرخاش گری، طلاق، اعتیاد، جرائم و انحراف های اجتماعی، تمایز نسلی، از خودبیگانگی و سرگشتگی فرهنگی، عدم وجدان اخلاق و تعهد کاری، مهاجرت روستا به شهر و حاشیه نشین تنها بخشی از عوامل ناامنی اجتماعی است که باید به آن ها توجه داشت و برای آن راهکارهای علمی درمانی و پیشگیری وضع کرد.

اهمیت و آثار امنیت اجتماعی

اینک که مفهوم اصطلاحی امنیت اجتماعی دانسته شد، لازم است تا اهمیت و آثار آن را در زندگی بشر بر اساس آموزه های قرآنی تبیین کنیم. از نظر قرآن امنیت اجتماعی به عنوان یکی از اقسام امنیت دارای آثار مهم و ارزشمندی که باید مد نظر قرار گیرد تا انگیزه برای ایجاد و تقویت آن در یکایک افراد جامعه فراهم آید.

اگر اجتماع برای تامین امنیت و آرامش و آسایش شکل می گیرد و سعادت و خوشبختی را در آن می جوید باید گفت که امنیت مهم ترین مولفه در ساخت اجتماع و ساختار آن است. امنیت اجتماعی همانند دیگر اقسام آن، دارای آثاری چون آزادی عمل و رفتار و گردشگری(سبا، آیه ۱۸)، رشد علمی و تحقیق در امور گوناگون (توبه، آیه ۶)، رفاه و آسایش اقتصادی(بقره،آیه ۱۲۶؛ نحل، آیه ۱۱۲؛ قصص، آیه ۵۷)، امکان بندگی و گرایش عمومی به سوی خداپرستی (نور، آیه ۵۵؛ قریش، آیات ۳ و ۴) و مانند آن ها می شود.

آسیب شناسی امنیت اجتماعی

از نظر قرآن، احساس امنیت گاه می تواند حقیقی و گاه کاذب و دروغی باشد. به عنوان نمونه کسانی که هنجارشکنی می کنند و ارزش ها را نادیده و بر خلاف آن رفتار کرده و از حدود و قوانین الهی تجاوز و تعدی می کنند، خداوند بر اساس سنت استدراج و امهال به آنان فرصت می دهد و به سرعت ایشان را مجازات نمی کند. این گونه است که گاه این افراد گستاخ تر شده و به میزان کمیت و کیفیت تعدیات می افزایند. اینان متوجه نیستند که نباید احساس امنیت کنند؛ زیرا هر لحظه ممکن است مجازات شوند. خدا در قرآن می فرماید احساس زيان‌كاران از امنيّت، نسبت به مكر خداوند و كيفر ناگهانى، یک احساس حقیقی نیست.(اعراف، آیه ۹۹)

البته شاید این احساس یک احساس واقعی باشد، ولی یک احساس حقیقی نیست؛ زیرا ناگهان از جایی که باور ندارند و گمانش را نمی برند به مجازات می رسند.

امنیت حقیقی را باید تنها در سایه توحید و عمل به آموزه های الهی جست و جو کرد. این احساس امنیت نه تنها واقعی بلکه حقیقی نیز است. چنین افرادی خود را حتی نسبت به مکر و حیله دشمنان در امنیت می یابند و هیچ ترس و خوفی از ایشان ندارند.(انعام، آیه ۸۱ )

با توجه به نکته پیش گفته باید دانست احساس امنیت کافران و مشرکان نسبت به آیین باطل خود یک احساس باطل است(همان) و این افراد و گروه ها از همین جایی که احساس امنیت می کنند ضربه می خورند.

به سخن دیگر، از مهم ترین آسیب های امنیت اجتماعی را باید در جایی جست که انسان در شناخت و تطبیق مصادیق امنیت حقیقی و امنیت دروغین به خطا برود. از همین روست که پیامبران به مردم خویش هشدار می دادند نباید نسبت به تاثیر آیین باطل خویش احساس امنیت بکنند و آن را عامل امنیت خویش از مجازات بدانند.(شعراء، آیات ۱۴۲ و ۱۴۶)

از نظر قرآن مهم ترین عامل در امنیت زدایی از جامعه، کفر و کفران است. کفر ناظر به حوزه اعتقادی است؛ چنان که کفران به حوزه رفتاری توجه می دهد. البته همه کافران به نوعی دچار کفران نعمت هستند. به این معنا که کفر با کفران آمیخته است و حتی اگر دقت نظری به عمل آید شکر نعمت نیز با ایمان آمیخته است؛ زیرا مومن واقعی اهل شکر نعمت است. از این روست که خداوند در آیه ۳ سوره انسان در تقسیم بندی انسان ها اینان را به دو دسته سپاسگزار و ناسپاس تقسیم کرده و می فرماید: اما شاکرا اما کفورا.

از نظر قرآن هر کسی کفر ورزد نباید احساس امنیت داشته باشد؛ چنان که کفران نعمت حتی از سوی مسلمان و مومن می تواند موجب سلب نعمت ها از جمله نعمت امنیت اجتماعی شود. از همین روست که در آیه ۱۱۲ سوره نحل در تبیین عوامل آسیب زا نسبت به امنیت اجتماعی به کفران نعمت اشاره کرده و كفران‌نعمت را زمينه‌ساز از دست دادن امنيّت از جمله امنیت اجتماعی معرفی می کند.

البته باید توجه داشت که اصل اولی در سنت های الهی رحمت است و هرگز خداوند بر امت و مردمی غضب نمی کند مگر آن که کفر و کفران ایشان چنان استوار و محکم شود که جزو ملکات یا مقومات ذات آنان شود. خداوند در آیه ۵۳ سوره انفال به این نکته توجه می دهد که تغییر نعمتی به نقمتی به سبب تغییراتی است که انسان در نفس خویش ایجاد می کند. اگر گروهی از مردم با افکار و رفتار خویش شخصیت خویش را به گونه ای تغییر دهند که اهل کفر و کفران باشند، خداوند آنان را به گرفتن نعمت مجازات می کند. پس مجازات انسان در صورتی است که خود ایشان بستر آن را فراهم آورده و غضب الهی را به جان خریده باشند. کافران و ناسپاسان نباید احساس امنیت داشته باشند؛ زیرا هر دم است که از سوی خدا شبانه یا روزانه گرفتار عذاب الهی شده و امنیت از ایشان سلب شود.(اعراف، آیات ۹۷ و ۹۸؛ نحل، آیات ۴۷ و ۴۸؛ اسراء، آیات ۶۸ و ۶۹)

خداوند هشدار می دهد که نباید کسی از مکر الهی در امنیت باشد؛ زیرا خداوند به سنت هایی چون استدراج و امهال ممکن است در عذاب تاخیر افکند؛ اما بسیاری از مردم به سبب این که آگاه نیستند خداوند دارای چنین سنت هایی است گرفتار احساس امنیت کاذب و باطلی می شوند و این گونه بستری را برای نابودی خود فراهم می آورند. از نظر قرآن عواملی چون نادانى، زمينه احساس امنيّت از سوى مشركان است.(انعام، آیه ۸۱؛ ملک، آیات ۱۶ و ۱۷) چنان که رأفت و رحمت الهى براساس سنت تأخير عذاب بدكاران به اميد توبه آنان ، زمينه احساس امنيّت از عذاب الهى می شود واین گونه است که مردم از جایی که گمان نمی برند آسیب می بینند.(نحل، آیات ۴۵ و ۴۷)

آثار امنیت اجتماعی

امنیت اجتماعی دارای آثار چندی است که برخی از مهم ترین آن ها عبارتند از:

1.     امنیت گردشگری: جامعه ای برخوردار از امنیت کامل هم چون جامعه سبا از امنیت در همه حوزه به ویژه گردشگری برخوردار است و هر کسی با امنیت کامل می تواند در میان شهرها و آبادی های آن به سیر و سیاحت بپردازد و مقاصد خویش را تامین کنند.(سبا، آیات ۱۵ و ۱۶)

2.     امنیت جانی و اخلاقی: جامعه ای که برخوردار از امنیت کامل از جمله امنیت اجتماعی باشد، برخوردار از امنیت جانی و اخلاقی است و کسی متعرض کسی حتی گردشگران و بازرگانان آشنا و نا آشنا نیست.(همان) این گونه است که برکت در آن جامعه خودنمایی می کند و شهرها آباد و آبادان می شود و در همه مسیرها آبادی ها به چشم می آید و ترس از رهگذران زدوده می شود.(همان) در این جامعه ترس از آدم ربایی وجود ندارد و مردم در آرامش و امنیت کامل به سر می برند.(انفال، آیه ۲۶)

3.     امنیت غذایی : امنیت غذایی برآیند جامعه ای برخوردار از امنیت اجتماعی است؛ زیرا تولیدات افزایش یافته و بازرگانی در آن رونق می یابد.(همان؛ نحل، آیه ۱۱۲؛ بقره، آیه ۱۲۶)

4.     امنیت نظامی: از دیگر آثار امنیت اجتماعی تامین امنیت مرزها است؛ زیرا جامعه برخوردار از امنیت اجتماعی از انسجام و وحدتی بهره مند است که دشمنان به خود اجازه تعرض نمی دهند؛ هم چنین این جامعه برای مقابله با دشمنان از همه امکانات بهره می گیرد و در هماهنگی کامل امت و دولت عمل می شود.(کهف، آیات ۹۴ تا ۹۸)

جامعه ای که بر پایه امنیت اجتماعی سامان می یابد مردم بر اساس هنجارها عمل و رفتار می کنند و تضاد و تنش در آن به اقل می رسد و رشد و شکوفایی و ‍پیشرفت برای آنان رقم می خورد. به عنوان نمونه حرم امن الهی مکه به سبب امنیت فراگیر عاملی بود که مردم آن از تجارت دیگران بهره مند شوند و با آن که در سرزمین غیر قابل کشت زندگی می کردند از همه مواهب برخوردار و بهره مند شوند.(قریش، آیات ۱تا ۴؛ حج، آیه ۲۵)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا