امت در نظام سیاسی ولایی

بسم الله الرحمن الرحیم

امت در نظام سیاسی ولایی

در نظام سیاسی ولایی، ولایتی دو سویه و متقابل میان امت و امام برقرار است. این ولایت متقابل اقتضائات و لوازمی دارد که بیانگر حقوق امام و وظایف امت از یک سو و هم چنین حقوق امت و وظایف امام از سوی دیگر به شکل عادلانه و منصفانه تبیین شده است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا جایگاه امت در نظام سیاسی ولایی و حقوق و نیز تکالیف امت در برابر امام و هم چنین نسبت به یک دیگر را بر پایه آموزه های وحیانی قرآن تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

امت اسلامی

امّت، مشتق از«أمّ» در کاربردهای قرآنی به گروهى اطلاق مى‌شود كه وجه‌مشتركى مانند دين، زمان، يا مكان واحد داشته باشند؛ خواه اين اشتراك اختيارى يا غير اختيارى باشد.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ذیل واژه «أمّ»)

واژه «أمّ» به معنای مادر نیز به کار می رود، ولی لفظی اعم از «والده» است، چنان که واژه «اب» نیز این گونه است و اعم از واژه «والد» است. والد و والده به پدر و مادر واقعی اطلاق می شود که فرزندساز هستند و فرزند از تخم و ترکه آنان است؛ اما «اب و ام» همان طوری که به پدر و مادر واقعی اطلاق می شود هم چنین به کسانی اطلاق می شود که عهده دار تربیت و پرورش کودکی می شوند. از همین روست که خداوند در قرآن عموی حضرت ابراهیم(ع) را با عنوان «اب» می کند و خود آن حضرت(ع) در آخر عمر با آن که ممنوعیت دعای برای مشرک و کافر است(توبه، آیه 113 ؛ ممتحنه ، آیات 4 تا 6 و آیات دیگر)، با عنوان «لوالدی» برای پدر و مادر واقعی اش دعا می کند.(ابراهیم، آیه 41) هم چنین در ابحاث ارث و احکام شیردهی با تاکید بر واژه «والد» و «مولودله» ارتباط واقعی میان پدر و پسر را بیان می کند.(بقره، آیه 233؛ نساء، آیه 11)

به هر حال، واژه «ام» اعم از والده است و نسبت میان آنها عموم و خصوص مطلق است؛ زیرا هر والده ای می تواند امّ باشد، ولی هر امّی، والده نیست.

امت در اصطلاح هر گروهی مشترک در روش و اهداف است. امت اسلام، گروه های از بشریت از همه اقوام هستند که به هدف عبودیت از طریقت شریعت اسلام با هم گرد آمده و برادر اسلامی شده اند. البته گاه مراد از امت اسلام همه شرایع اسلامی از آدم(ع) تا خاتم (ص) است(آل عمران، آیه ) و گاه دیگر، مراد از آن تنها آخرین شریعت است که توسط پیامبر(ص) آورده شده است. در اصطلاح سیاسی و قرآنی، مراد از امت اسلام، پیروان حضرت محمد(ص) هستند که به شریعت اسلام محمدی(ص) عمل می کنند.

البته اين واژه امت در قرآن کریم، در معانى دیگری چون دين و برهه‌اى از زمان نيز به‌كار رفته است ولی در اين‌جا معناى نخست آن مقصود است. این مفهوم از معنای اصطلاح امت در قرآن گاه با واژه‌هاى دیگری چون «من قبلكم»، «الأوّلين»، «امّت»، «قرن»، «قوم»، «قرية»، «من قبله» و مانند آن ها نیز بیان شده است.

تشکیل امت اسلام یک هدف برای پیامبران، به ویژه حضرت ابراهیم و اسماعیل (ع) بوده است. آنان نه تنها خواهان تشکیل امت اسلام هستند، بلکه خواهان آن هستند تا رهبری هماره این امت را در مسیر کمال نگه دارد و آنان را رهبری نماید.(بقره، آیات 127 تا 129)

مهم ترین ویژگی امت اسلام، عمل به احکام شریعت اسلام و دعوت دیگران به آن و نهی از مخالف با آن، در قالب امر به معروف و نهی از منکر است؛ زیرا معروف هر آن چیزی است که شریعت اسلام، آن را پسندیده می شمارد و منکر هر چیزی است که اسلام آن را ناپسند می داند. بنابراین، محوریت یابی شریعت در میان مردمی که از آنان به عنوان امت یاد می شود، ویژگی و هدف اصلی تشکیل امت است. خداوند می فرماید: وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ و بايد از ميان شما گروهى مردم را به نيكى دعوت كنند و به كار شايسته وادارند و از زشتى بازدارند و آنان همان رستگارانند.(آل عمران، آیه 104)

ویژگی های امت اسلام

امت اسلام باید به گونه ای سامان یابد که خصوصیات و ویژگی های عام و خاصی را دارا شود. مهم ترین ویژگی های امت اسلام از نظر قرآن عبارتند از:

1. ایمان به خدا: مهم ترین ویژگی امت اسلام توحید و ایمان به خدا است به طوری که همه زندگی در چارچوب توحید سامان می یابد و امور فردی و اجتماعی بر اساس آن تعریف شده و عمل می شود. از نظر قرآن، ايمان به خدا، از اوصاف امّت اسلام و رمز برترى آن بر ديگر امّت‌ها است.(آل عمران، آیه 110) از آن جایی که محور امت، اهداف و روش مشترک است، پیامبران همگی امت واحد الهی هستند؛ چرا که در توحید و روش اسلامی مشترک هستند.(انبیاء، آیات 91 و 92؛ مومنون، آیه 52) خداوند به صراحت در این آیات بیان می کند امّت واحد بودن پيامبران، بيانگر دعوت آنان به خداى يگانه و مقتضى رعايت تقواى الهى است که بر اساس شرایع اسلامی شکل گرفته است.
2. اسوه و سرمشق: امّت اسلام، سرمشق دیگران و الگويى به دور از افراط و تفريط براى دیگر مردمان است: وكذلك جعلنـاكم أمّة وسطا لّتكونوا شهداء على النّاس.(بقره، آیه 143) مقصود از «شهداء على النّاس» در آیه همان نمونه‌هاى عينى راستى و درستى است؛ نه گواهان صرف. پس امت اسلام باید به گونه ای در گفتار و افکار و رفتار باشند که مردم از آن سرمشق گیرند. از نظر قرآن این که امت اسلام، امتی اسوه، شاهد و معتدل است، به سبب آن است که امام این امت این گونه است؛ زیرا در روايت، «أمّة وسطاً» به امامان عليهم السلام تفسير شده است.(نورالثقلين، ذيل‌آيه) گفتنى است كه با توجّه به ويژگى ذكر شده در آيه براى «امّت وسط» (شهداء على النّاس) آنان بايد افراد خاصّى باشند و طبق روايت، این امت و گروه وسط، همان امامان عليهم السلام هستند. امتی که از این امامان (ع) تبعیت و پیروی می کنند، به جهت آن که همانند آنان فکر و عمل می کنند، آنان نیز امتی وسط خواهند شد؛ زیرا مردم بر دین ملوک و رهبران خودشان هستند و اگر امامانی این گونه باشند، امتی نیز آن گونه ایجاد خواهد شد.
3. اعتدال: امّت اسلام، امّتى میانه رو، وسط و معتدل ميان امّت‌های دیگر بشریت است: وكذلك جعلنـاكم أمّة وسطا لّتكونوا شهداء على النّاس.(بقره، آیه 143؛ و نیز نگاه کنید: مائده، آیات 65 و 66)
4. امر به معروف و نهی از منکر: امّت اسلام، امركننده مردم به انجام نيكى‌ها و نهى‌كننده از منكر است.(آل عمران، آیه 110)
5. بهترین و برترین: امّت اسلام، امّتى برتر به دليل ايمان به خدا و انجام امر به معروف و نهى از منكر است، به طوری که خداوند این امت را به عنوان «كنتم خير أمّة أخرجت للنّاس» معرفی می کند.(همان)
6. حجت خدا: امّت اسلام، حجّتى از سوى خدا بر ديگر امّت‌ها است.(بقره، آیه 143) باید توجه داشت يكى از معانى «شهداء على النّاس» حجّت بودن براى مردم است.(مجمع‌البيان، ذيل‌آيه)
7. حق گرایی: امّت اسلام، امّتى حق‌طلب است: وممّن خلقنآ أمّة يهدون بالحقّ وبه يعدلون؛ و از انسان امتی را آفریدیم که به حق هدایت و به آن گرایش دارند.(اعراف، آیه 181) طبق روايت، مقصود از «أمّة يهدون بالحق»، امّت پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله است. (نورالثقلين، ذيل‌آيه)
8. عدالت محوری: امت اسلام، امتی عدالت محور بوده و گرایش به عدالت دارد. البته از آن جایی که «عدالت به معنای قرار دادن هر چیزی در جای مناسب و بخشیدن حق هر صاحب حقی است»، به طور طبیعی تنها زمانی اجرای عدالت شدنی است که انسان جای مناسب و حق هر چیزی را بشناسد. بنابراین، لازم است تا انسان برای شناخت موارد و مصادیق عدالت حقی به خداوندی مراجعه کند که خودش حق (فصلت، آیه 53) و خاستگاه هر حقی است.(بقره، آیه 147) بر همین اساس امت اسلام، همان طوری که حق گرا هستند، به عدالتی گرایش دارند که بر اساس همان حق الهی سامان یافته است.(اعراف، آیه 181) بنابراین، امت اسلام در هر کاری حتی داوری نسبت به دیگران بر اساس عدالتی حقی عمل می کند و داورى امّت عدالت‌خواه براساس حق خواهد بود.(همان)
9. هدایت گری: همان طوری که امت اسلام باید حق طلب باشند، بر اساس آیه 171 سوره اعراف باید، هدایت گر دیگران به اسلام و شریعت اسلامی باشند که دین حق برای جهانیان از آغاز تا فرجام جهان است.(آل عمران، آیات 19 و 85)
10. گواه و شاهد اعمال امت ها: گواهى امّت اسلام در قيامت بر اعمال امّت‌ها از دیگر ویژگی هایی است که در قرآن بیان شده است.(بقره، آیه 143) البته این برداشت بنا بر اين است كه مقصود از «شهداء على النّاس» همان معناى ظاهرى‌اش يعنى گواه بودن باشد. گفتنى است: فعل مضارع «لتكونوا» و نيز تحقّق دقيق گواهى، قرينه است بر اين‌كه ظرف شهادت، قيامت است و مفسّران هم اين گواهى را مربوط به قيامت دانسته‌اند. (مجمع‌البيان؛ روح‌المعانى، ذيل‌آيه)
11. اهل قیام: امت اسلام ، امت قائم به حق و عدالت بلکه قوامین بالقسط و عدالت قسطی است به طوری که تمام هویت وجودی امت را عدالتی قسط سامان می دهد و به هر منظر از درون و برون و ظاهر و باطن به این امت نگریسته شود، قوام بالقسط بودن به دست می آید. در حقیقت این امت فراتر از دیگر امت که به عدالت قسطی قیام می کنند(حدید، آیه 25) قوامین بالقسط هستند.(نساء، آیه 135)
12. جامع مادیت و معنویت: امت اسلام حسنات و طیبات دنیا و آخرت را با هم می خواهد و برای کسب آن تلاش و دعا می کند.(بقره، آیه 201؛ حدید، آیه 28) بنابراین گرایش به رهبانیت ندارد، بلکه به زهدورزی شخصی می پردازد و برای اجتماع و آبادانی و استعمار زمین(هود، آیه 61) تلاش می کند و از دسترنج خویش به سائلان، محرومان، افتادگان و بینوایان انفاق می کند و آن را عبادتی در کنار نماز می داند.(بقره، آیات 2 و 3؛ معارج ، آیات 22 تا 25؛ ذاریات 19 و آیات بسیار دیگر) امت اسلام باید در علوم و دانش های نظری و تجربی به جایگاهی برسند که همه عناصر هستی را شناخته و قوای زمینی و آسمانی را به تسخیر خویش در آورند(اعراف، آیه 185؛ جاثیه، آیه 12؛ ابراهیم، آیه 32 و آیات دیگر) و در منابع انسانی و اقتصادی و نظامی حرف اول را بزنند به طوری که منصور به رعب و ارهاب باشند.(انفال، آیه 60؛ آل عمران، آیه 151؛ حشر، آیه 2) پس امت اسلام در هر چیزی باید سرآمد باشد و در مادیت و معنویت حرف اول را بزند؛ زیرا طیبات دنیا و آخرت نخست برای مومنان است ، هر چند که اهل دنیا و کفار از دنیا نیز بهره می برند، و از آخرت نصیبی ندارند، ولی این دلیل نیست که مومنان و امت اسلام از طیبات دنیا بی بهره باشند.(بقره، آیه 172؛ طه، آیه 81 و آیات دیگر)
13. صالح و مصلح: امت اسلام، امتی صالح و مصلح است. بنابراین نه تنها از نظر فردی صالح است، بلکه از نظر اجتماعی مصلح است و تلاش می کند مفاسد را از میان بردارد و اصلاح کند و اختلاف و مشکلات را برطرف سازد و فساد و تباهی را نابود و به صلاح در آورد.(آل عمران، آیات 113 تا 115؛ انبیاء، آیه 105؛ آل عمران، آیه 110 و آیات دیگر) این اصلاح گری به ویژه در زمانی که دو گروه از امت به سبب جناح بندی سیاسی و عقیدتی و مانند آن ها علیه هم شده اند، باید انجام گیرد تا فساد و تباهی در میان امت راه نیابد. باید توجه داشت وقتی یک طرف از دو گروه امام حق ایستاده است، آن گروه دیگر باغی است واصلاح در این مورد معنا ندارد بلکه باید گروه باغی ، حکم و فرمان امام را پذیرا باشد(نساء، آیه 59 و آیات دیگر)؛ اما در مواردی که اختلاف به گونه ای است که در یک طرف آن امام حقی نیست، در این حالت باید مصلحان وارد شوند و اصلاح طلبی داشته باشند. خداوند می فرماید: وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ؛ و اگر دو طايفه از مؤمنان با هم بجنگند، ميان آن دو را اصلاح دهيد؛ و اگر [باز] يكى از آن دو بر ديگرى تعدى كرد با آن [طايفه‏ اى] كه تعدى مى ‏كند بجنگيد تا به فرمان خدا بازگردد. پس اگر باز گشت ميان آنها را دادگرانه سازش دهيد و عدالت كنيد كه خدا دادگران را دوست مى دارد.(حجرات، آیه 9) اگر بر اساس آیه 142 سوره اعراف بر رهبری است تا با نگاه و روشی اصلاحی رفتار و اقدام کند و مصلح میان امت باشد، بر امت است تا به اصلاحات رهبری گردن نهاده و بر اساس آن عمل کنند. از نظر قرآن در شرایطی که دو گروه علیه یک دیگر عمل می کنند و موجب تباهی می شود، گروهی باید مصلحانه وارد شوند و اصلاح به عمل آورند حتی اگر گاه لازم باشد برای رسیدن به اصلاح امور، شخص یا گروهی به ایثاری از حق خویش بگذرند، این عفو و ایثار انجام شود تا این گونه اصلاحات مورد نظر انجام گیرد(شوری، آیه 40) ؛ زیرا عدم اصلاح دایمی امور موجب می شود تا فساد و افساد گسترش یابد و همه امت را درگیر فساد و تباهی کند. پس امت اسلام نه تنها صالح است بلکه هماره دنبال اصلاحات بوده و مصلح نیز است.
14. ایجاد نظام سیاسی شریعت محور: از نظر قرآن، بر امت است تا با رهبری امام حق، نظام سیاسی شریعت محور را ایجاد کنند که در آن احکام اسلامی جاری باشد و قسط و عدالت حتی برای مستضعفان جهان و مظلومان فراهم آید.(حج، آیات 38 تا 41؛ حدید، آیه 25؛ نساء، آیه 75 و آیات دیگر) خداوند به صراحت در آیه 25 سوره حدید و 75 سوره نساء، از امت خواسته تا برای دست یابی به عدالت قسطی تحت رهبری اولیای الهی بر اساس قوانین و کتب الهی و شریعت اسلامی قیام کنند و با شمشیر به اهداف برسند و پس از آن برای رهایی بشریت مظلوم و مستضعف قیام کنند و به جنگ مستکبران و ظالمان بروند. پس مشارکت در عرصه سیاسی و اجتماعی داخلی بلکه بین المللی یک وظیفه اصلی امت در قبال امام و سایر امت های غیر اسلامی است.
15. اطاعت از ولایت: چنان که در بحث امام در نظام ولایی گذشت، امت موظف است تا از امام حق بر اساس موازین شرعی و قوانین کتاب الهی اطاعت کند.(نساء، آیه 59 و آیات دیگر)
16. اطاعت متقابل: امت اسلام نه تنها در برابر امام باید مطیع باشد ، بلکه در برابر ولایت متقابل یک دیگر نیز لازم است مطیع باشد؛ پس وقتی عضوی از امت اسلام یا گروهی امر به معروف و نهی از منکر کرد، اطاعت از وی لازم است و در صورت عدم اطاعت دو گناه مرتکب شده است. خداوند در آیات قرآنی از ولایت متقابل امت نسبت به یک دیگر سخن به میان آورده که این از ویژگی های امت اسلام است. خداوند در این باره می فرماید: وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ؛ و مردان و زنان با ايمان دوستان يكديگرند كه به كارهاى پسنديده وا مى دارند و از كارهاى ناپسند باز مى دارند و نماز را بر پا مى كنند و زكات مى‏ دهند و از خدا و پيامبرش فرمان مى ‏برند. آنانند كه خدا به زودى مشمول رحمتشان قرار خواهد داد كه خدا توانا و حكيم است.(توبه، آیه ۷۱)
17. برادری اسلامی: از نظر قرآن، امت اسلام، با یک دیگر برادر بوده و اخوت اسلامی در میان آنان حاکم است. این بدان معنا خواهد بود که نوعی نسبتی فراتر از نسبت خویشی و نسبی وجود دارد که در میان امت اسلام حاکم است. این نسبت به هر یک از اعضای این امت این اجازه را می دهد تا از فواید برادری اسلامی بهره مند شود. از جمله آثار این برادری می توان به مواردی اشاره کرد که در آیات سوره حجرات بیان شده است. به عنوان نمونه خداوند می فرماید: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ ؛ در حقيقت مؤمنان با هم برادرند. پس ميان برادرانتان را سازش دهيد و از خدا پروا بداريد، اميد كه مورد رحمت قرار گيريد. (حجرات ، آیه ۱۰) پس یکی از آثار برادری اسلامی لزوم اصلاح و سازش میان برادران ایمانی در صورت هر گونه خلاف و مشکلی است. این رویه به حکومت اسلامی این فرصت را می دهد تا بتوانند به دور از هر گونه تنش و چالشی به مسئولیت های دیگر عمل کرده و خود را از مشکلات و نابهنجاری های اجتماعی برهاند. امت اسلام این گونه فرصت های بی بدیلی را برای نظام اسلامی فراهم می کند و هزینه های را کاهش می دهد و قوه و قدرت دارالاسلام را صرف اختلافات داخلی نمی کند و دادگاه ها و مراجع قضایی از بسیاری از مشکلات رها می شود؛ زیرا بسیاری از مشکلات به سبب بدگمانی ها، مسخره کردن ها، حق خوری ها، دشنام ها، لقب های زشت و ناروا دادن ها و مانند آن ایجاد می شود که در این سوره به آن ها اشاره شده است.
18. پذیرش حکم و حکومت اسلامی: امت اسلام، در همه امور تابع نظام ولایی است و چنان که در بحث های دیگر می آید در چارچوب بیعت با رهبری و امام تلاش می کند تا هماره پای بند قانون بوده و در چارچوب نظام اسلامی و حکومت وحاکمیت آن رفتار کند. پس نه ولایت طاغوت را می پذیرد و نه به آنان برای حل و فصل امور مراجعه می کند بلکه به تقابل با طاغوت و نظام سلطه می رود و ولایت آنان را حتی در محبت و مودت نمی پذیرد.(نساء، آیات 59 و 60 و 144؛ آل عمران، آیه 118؛ ممتحنه، آیات 1 و 2 و آیات بسیار دیگر)