امانت داري، راهي براي كسب محبوبيت

امانت داري يكي از خصوصيات مهم اخلاقي است. برخي آن را هم رديف عدالت و صداقت قرار داده اند و در اهميت اين فضيلت بسيار گفته و نوشته اند؛ چرا كه نظام اجتماعي بر اموري قرار مي گيرد كه از مهمترين آنها مي توان به اين فضايل اخلاقي اشاره كرد. از اين رو نمي توان همه فضايل انساني را هم سنگ دانست، بلكه آنها را بايد باتوجه به كاركردهاي آن در زندگي انسان، ارزش گذاري كرد. از نظر ارزشي، امانت در كنار اصول بسيار با ارزش و اهميت اخلاقي ديگر قرار مي گيرد و مي توان آن را مبناي بسياري از فضايل اخلاقي ديگر برشمرد.

آموزه هاي اسلامي بر امانت داري بسيار تاكيد كرده است. از برجسته ترين صفات پيامبر(ص) در عصر جاهليت، امانت داري وي بوده، بطوري كه ايشان را به محمد امين(ص) مي ستودند و مي شناختند. نويسنده با مراجعه به آموزه هاي وحياني اسلام بر آن است تا نقش و جايگاه و كاركردهاي امانت داري را در زندگي انسان تبيين كند.

امانت داري، از اصول پايه اخلاقي

هنگامي كه به عقل و عقلا مراجعه مي شود برخي از فضايل اخلاقي را به عنوان نخستين ها و برترين ها ياد مي كنند؛ چرا كه اين فضايل در چنان جايگاهي از ارزش و اهميت قرار گرفته اند كه نمي توان از آنها غافل بود و در همان حال تحقق فضايل ديگر را چشم داشت؛ چرا كه اين فضايل اخلاقي در حكم اصول اخلاقي پايه قرار دارند و اساس بسياري از فضايل اخلاقي ديگر است. كسي كه اين اصول پايه اخلاقي را نداشته باشد، نمي توان اميد داشت كه داراي فضايل اخلاقي ديگر است.

آموزه هاي قرآني وجود برخي از صفات و فضايل در انسان را مقدمه و بستر تحقق فضايل ديگر دانسته است. به اين معنا كه اگر اينها تحقق نيابد نمي توان انتظار تحقق مراتب ديگر را داشت. به عنوان نمونه در آيات نخست سوره بقره سخن از تقواي عقلاني و عقلايي است؛ چرا كه اگر چنين تقوايي در انسان نباشد، نمي توان اميد داشت كه به تقواي شرعي رو آورد؛ زيرا پايه دين و اخلاق همان عقل و عقلانيت است و اگر كسي به احكام عقل عملي خويش عمل نكند و پايبند اصول عقلاني و احكام مستقل عقل عملي نباشد، نمي توان از او انتظار دينداري و حيا و اخلاق داشت. از اين رو در آموزه هاي اسلامي هنگامي كه از جايگاه عقل و عقل عملي سخن به ميان مي آيد، اين نكته تاكيد مي شود كه تنها انسان هاي خردورز هستند كه دين دار و با حيا و اخلاق هستند و هر جايي كه خردورزي باشد، آن دو نيز حضور خواهند داشت و اگر دين و حيا در شخصي نباشد، اين خود مهم ترين و بهترين گواه بر بي خردي و سفاهت شخص است.(اصول كافي، ج1، كتاب عقل و جهل)

كسي كه از عقل عملي و احكام آن پيروي مي كند، اين زمينه را دارد كه انساني دين دار و متشرع و فردي اخلاقي و متخلق به فضايل اخلاقي باشد؛ اما كسي كه از عقل عملي و احكام آن پيروي نمي كند نمي توان اميدي به دينداري و اخلاق او داشت.

در ميان اصول و احكام عقل مستقل عملي مي توان به عدالت و صداقت و امانت به عنوان مهمترين اصول اشاره كرد؛ چرا كه اين اصول پايه و بنياد اصول اخلاقي ديگر است.

معناشناسي امانت

امانت در لغت ضدخيانت و به معناي اعتماد نمودن است. (مجردالدين محمدبن يعقوب فيروزآبادي، القاموس المحيط، ج4، ص281و 345) ابن منظور لغت شناس مشهور در لسان العرب مي نويسد: «امن» به معناي «امان و الامانه» است كه هر دو به يك معناست. والامن: ضد ترس است. و الامانه: ضد خيانت است. (ابن منظور، لسان العرب، ج1، ص223)

واژه امانت همچون واژه هاي امن، امان و ايمان، هر سه مصدر هستند و از ريشه «ام ن» در اصل، آرامش خاطر و آرامش نفس و از بين رفتن بيم و هراس است. (حسين بن محمد راغب اصفهاني، مفردات الفاظ قرآن، ترجمه، سيد غلامرضا خسروي حسيني، ج1، ص102 / سيدمحمد مرتضي الزييدي، تاج العروس من جواهر القاموس، محقق: عبدالمنعم خليل ابراهيم و سيدمحمد محمود، ص106) و براي چيزهايي به كار مي رود كه به امانت نهاده شده اند. (فيومي، المصباح المنير، ص10)

در قاموس قرآن در بيان معناي امانت آمده كه واژه «امانت» از ريشه «ام ن» به معناي ايمني و آرامش قلب و خاطر جمع بودن است. امن و امانه و امان در اصل به يكي معني اند. (سيدعلي اكبر قرشي، قاموس قرآن، ج1و 2، ص123)

در اصطلاح فقها و علماي اخلاق «امانت» در همان معناي لغوي استعمال شده، ولي در موارد فراواني به معناي زير به كار رفته است. براساس اين معنا، «امانت» دارايي و جنسي است كه با اذن مالك آن يا به اذن شارع مقدس در اختيار غيرمالك آن قرار مي گيرد. (محمدعلي انصاري، الموسوعه الفقهيه المسيره، مجمع الفكر اسلامي، قم، شريعت، چاپ اول، 1424 هـ.ق، ص105و 106) پس امانت، هر وديعه و چيزي است كه براي نگاهداشتن به كسي سپرده مي شود تا به عنوان امين از آن نگه داري كند و پس از زماني به مالك و صاحب آن بازگرداند.

در اصطلاح مفسران، امانت تكاليفي از عبادات و طاعات است كه خداي متعال برخلق تعيين كرده است. (محمد معين، فرهنگ معين، ص347) اما در اصطلاح متصوفان، امانت همان استعدادي است كه خداوند براي كسب خير و علم و عشق در دل انسان به وديعت نهاده است. البته برخي ها امانت در اصطلاح تصوف را جامعيت اسماء و صفات يا هستي حق دانسته اند (علي اكبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، ص150)

البته بايد به اين نكته توجه داشت كه واژه امانت گاه به معناي صفتي از صفات نفساني انسان و در مقابل صفت خيانت به كار مي رود. در اين صورت به فرد متصف به اين صفت، «امين» گفته مي شود؛ و گاه به مالي اطلاق مي گردد كه نزد فردي به امانت گذاشته شده است، در فقه اسلامي از امانت در باب وديعه، رهن، شركت، مضاربه، مزارعه، مساقات، عاريه، اجاره، وكالت و لقطه سخن رفته است.امانت بر دو قسم است: 1. امانت مالكي؛ 2. امانت شرعي. امانت مالكي به مالي گفته مي شود كه مالك، آن را در اختيار ديگري گذاشته است و سبب آن يا عقدي است كه امانت، موضوع اصلي آن است؛ مانند وديعه و يا عقدي كه امانت، در ضمن آن و به تبع مطرح است مانند اجاره، عاريه، مضاربه، وكالت، شركت و رهن.

اما امانت شرعي به مالي اطلاق مي شود كه شارع، فردي را بر آن امين قرار داده است؛ خواه آن مال به طور قهري در اختيار وي قرار گرفته باشد- مانند آن كه باد، لباس كسي را به خانه همسايه بيندازد- يا توسط مالك آن بدون اطلاع، تحويل گيرنده شده باشد- مانند آن كه كسي كيف يا صندوقي را بخرد و در درون آن مالي ازفروشنده را كه مورد معامله نبوده، بيابد و يا يكي از دوطرف معامله به اشتباه، كالاي مورد معامله يا بهاي آن را افزون بر استحقاق خويش دريافت كند- و يا آنكه به اذن شارع آن مال را بردارد مانند كسي كه مال گمشده اي را پيدا كند يا مال محترمي را كه در معرض تلف است، به قصد رساندن آن به صاحبش، بردارد.

اهميت و ارزش امانت

از آثاري كه براي امانت بيان شده مي توان اهميت و ارزش امانت اخلاقي و فقهي را دانست. از نظر اسلام امانت از چنان اهميتي در ميان ديگر احكام اسلامي برخوردار است كه امام صادق(ع) حفظ امانت قاتل اميرمؤمنان(ع) كه اشقي الاشقياء است را واجب و لازم مي داند و مي فرمايد: تقواي الهي پيشه كنيد و امانت را به كسي كه شما را امين دانسته است، بازگردانيد، زيرا حتي اگر قاتل اميرالمؤمنين(ع) امانتي را به من بسپرد حتما آن را به او برمي گردانم. (امالي صدوق، ص 318)

آن حضرت همچنين امانت داري را جزو ده خصلت برتر اخلاقي مي شمارد و مي فرمايد: مكارم ده تاست: اگر مي تواني آنها را داشته باش…: استقامت در سختي ها، راستگويي، امانتداري، صله رحم، ميهمان نوازي، اطعام نيازمند، جبران كردن نيكي ها، رعايت حق و حرمت همسايه، مراعات حق و حرمت رفيق و در رأس همه، حيا. (غررالحكم، ج6، ص 441، ح 10926)

رسول اكرم(ص) نيز امانت داري را جزو اعمالي مي داند كه رخصتي در ترك آن داده نشده است. ايشان مي فرمايد: سه چيز است كه ترك آن براي هيچ كس جايز نيست: نيكي به پدر و مادر، مسلمان باشند يا كافر، وفاي به عهد با مسلمان يا كافر و اداي امانت به مسلمان يا كافر. (جامع الصغير، ج2، ص716، ح 3469)

امام علي(ع) در همين راستا در بيان ارزش و اهميت امانت داري آن را جزو برترين خوبي ها و خيرها دانسته و مي فرمايد: اربع من اعطيهن فقد اعطي خيرالدنيا و الاخره صدق حديث و اداء امانه و عفه بطن و حسن خلق؛ چهار چيز است كه به هركس داده شود خير دنيا و آخرت به او داده شده است: راستگويي، اداء امانت، حلال خوري و خوش اخلاقي. (غررالحكم، ج2، ص151، ح 2142)

از نظر اسلام اصول اخلاقي و فضايل آن بخشي از ملزومات اسلام و ايمان شخص است؛ چرا كه اصولا احكام و قوانين اسلام براي تعليم و تزكيه انسان است (بقره، آيه 151، جمعه، آيه2) و پيامبر(ص) خود را مأمور دانسته تا مكارم اخلاقي را درميان مردم تبليغ و آنان را به سوي آن دعوت كند و برترين ها و پسنديده ترين هاي اخلاقي را در ايشان ايجاد كند. امام صادق(ع) مي فرمايد: خداي عزوجل هيچ پيامبري را نفرستاد، مگر با راستگويي، و برگرداندن امانت به نيكوكار و يا بدكار. (كافي، ج2، ص104، ح1)

رسول اكرم(ص) عضويت در امت اسلام را در گرو امانت داري مي داند و مي فرمايد: كسي كه در دنيا به امانتي خيانت كند و آن را به صاحبش برنگرداند و آنگاه بميرد بر دين من نمرده است و با خدا ديدار مي كند در حالي كه بر او خشمگين است. (امالي صدوق، ص 516)

آن حضرت(ص) همچنين مي فرمايد: ليس منا من يحقرالامانه حتي يستهلكها اذا استودعها؛ از ما نيست كسي كه امانت را كوچك بشمارد و از آن مواظبت نكند و درمعرض تلف شدن قرار بدهد. (بحارالانوار، ج 75، ص172، ح13)

رسول اكرم(ص) خيانت را نشانه نفاق و خروج از اسلام و ايمان دانسته و مي فرمايد كه از اين طريق مي توان انسان مؤمن را از منافق بازشناخت. آن حضرت(ص) مي فرمايد: ثلاث من كن فيه فهو منافق و ان صام و صلي و حج و اعتمر و قال «اني مسلم» من اذا حدث كذب و اذا وعد اخلف، و اذا ائتمن خان؛ سه چيز است كه در هركس باشد منافق است اگر چه روزه بگيرد و نماز بخواند و حج و عمره كند و بگويد من مسلمانم، كسي كه هنگام سخن گفتن دروغ بگويد و وقتي كه وعده دهد تخلف نمايد و چون امانت بگيرد، خيانت كند.

(نهج الفصاحه، ح 1280)

رسول اكرم راه كسب محبت خود و خدا را امانت داري مي داند كه از مهم ترين صفات انساني و فضيلت برتر است. آن حضرت(ص) مي فرمايد: اگر مي خواهيد كه خدا و پيغمبر شما را دوست بدارند وقتي امانتي به شما سپردند رد كنيد و چون سخن گوييد راست گوييد و با همسايگان خود به نيكي رفتار نماييد. (نهج الفصاحه، ح 554)

آن حضرت در اين باره مي فرمايد: نزديك ترين شما به من در قيامت، راستگوترين، امانتدارترين، وفادارترين به عهد، خوش اخلاق ترين و نزديك ترين شما به مردم است. (بحارالأنوار، ج 75، ص 94، ح12)

در اهميت و ارزش امانت داري همين بس كه انسان در هر حالي مي بايست امين باشد و در امانت خيانت نكند هر چند كه ديگري در حق او خيانت كرده باشد. امام علي(ع) در اين باره مي فرمايد: لا تخن من ائتمنك و ان خانك و لاتذع سره و ان أذاع سرك؛ به كسي كه تو را امين قرار داده است خيانت مكن هر چند او به تو خيانت كرده باشد و راز او را فاش مساز اگر چه او راز تو را فاش ساخته باشد. (بحارالأنوار، ج 77، ص 208، ح1)

آثار و كاركردهاي دنيوي و اخروي امانت

در آيات و روايات، كاركردها و آثار بسياري براي امانت و امانت داري بيان شده است. از مهم ترين آثار فضيلت اخلاقي و عمل فقهي امانت و امانت داري كسب رضايت و محبت الهي است. (آل عمران، آيات 75 و 76؛ حج، ايه 38) چنانكه گفته شد امانت موجب جلب محبت رسول الله(ص) و اهل بيت(ع) است. پس كسي كه مي خواهد مورد عنايت خداوند قرار گيرد (يوسف، آيات 54 و 56) و محبت خداوند را به دست آورد مي بايست اهل امانت باشد.

رستگاري و سعادت دنيا و آخرت انسان نيز در گرو امانت و امانت داري و اداي امانت و پرهيز از خيانت در امانت است كه در آياتي چند از جمله آيات 1و 8 مؤمنون به آن اشاره شده است.

خداوند امانتداري را زمينه جلب اعتماد ديگران معرفي كرده است (يوسف، آيات 54و 55؛ قصص، آيه26) پس از كاركردهاي مهم اجتماعي و دنيوي امانت داري جلب اعتماد عمومي است كه مهمترين سرمايه هر انسان و جامعه اي بشمار مي رود.

اگر انسان مي خواهد نيكوكار را بشناسد و از اهل احسان خبر گيرد، بايد به امين و امانت دار بنگرد، چرا كه يكي از مهمترين مصاديق نيكوكاري و احسان، امانت داري و پرهيز از خيانت در امانت است. (يوسف، آيات54و 56)

بهره مندي افراد و جامعه از آنچه به عنوان خير شناخته مي شود نيز در گرو امانت داري است. رسول اكرم(ص) مي فرمايد: لا تزال امتي بخير ما تحابوا و تهادوا و أدوا الامانه ؛ امت من تا هنگامي كه يكديگر را دوست بدارند، به يكديگر هديه دهند و امانتداري كنند، در خير و خوبي خواهند بود. (عيون اخبار الرضا، ج1، ص23، ح52)

كسب بسياري از مقامات عالي انساني نيز در گرو امانت داري انسان است. صادق(ع) مي فرمايد: بنگر علي(ع) چه چيز آن مقام را نزد پيامبر خدا(ص) پيدا كرد همان را پيروي كن. همانا علي(ع) آن مقام را نزد پيامبر با راستگويي و مانتداري بدست آورد.(كافي، ج2، ص104، ح5)

بهره مندي از خير دنيا و آخرت در گرو امانت داري است. امام موسي كاظم(ع) بهره مندي انسان و جامعه از رزق و بركت الهي را در گرو آن دانسته و مي فرمايد: اداي امانت و راستگويي روزي را زياد مي كند و خيانت و دروغگويي باعث فقر و نفاق مي شود. (بحارالأنوار، ج87، ص327)

نشانه هاي امين و خائن

يكي از مشكلات انسان ها در زندگي اجتماعي تشخيص خوب و بد و انسان هاي خوب و بد است؛ زيرا بسياري از مردم اهل نفاق هستند و برخلاف آن چه هستند مي نمايند. از اين رو انسان نمي داند به چه كسي اعتماد كند و امانتي را نزد او بگذارد. بارها داستان هايي را خوانده و يا شنيده ايد كه كسي كه به ظاهر اهل نماز و روزه و حتي قاضي و معتمد محل و يا جامعه بوده اما خيانت ورزيده است و مالي را اختلاس يا ربوده و در امانت خيانت كرده است. از اين رو بايد ملاك و معياري را به عنوان نشانه شناسي داشته باشيم تا بتوانيم انسان امين را از خائن بازشناسيم.

رسول اكرم(ص) به اين نكته توجه مي دهد كه انسان در هنگام امانت گذاري نخست بايد انسان امين را بشناسد و به كسي كه نمي شناسد و يا خائن است اعتماد نكند تا در آينده سرزنش خود و ديگران را به دنبال نداشته باشد. آن حضرت مي فرمايد: هر كس به فردي غيرامين امانت بسپارد، خداوند ضامن او نيست، زيرا او را از امانت سپاري به غير امين بازداشته است. (بحارالانوار، ج 103، ص 179، ح 3)

امام صادق(ع) به مردم هشدار مي دهد كه مسئله امانت و شناسايي امين خيلي مهم است و نمي توان تنها به ظاهر برخي ها حتي مسلمانان متظاهر به اسلام بسنده كرد و بر اساس آن قضاوت و داوري كرده و چيزي را در نزدشان امانت گذاشت. آن حضرت هشدار داده و مي فرمايد: فريب نماز و روزه مردم را نخوريد، زيرا آدمي گاه چنان به نماز و روزه خو مي كند كه اگر آنها را ترك گويد، احساس ترس مي كند، بلكه آنها را به راستگويي و امانتداري بيازماييد. (كافي، ج 2، ص 104، ح 2)

امام علي(ع) در بيان نشانه شناسي امين از خائن مي فرمايد: ليس لكذوب امانه، و لالفجور صيانه؛ دروغگو امانتدار و بدكار، نگهدارنده اسرار نخواهد بود. (غررالحكم، ج 5، ص 58، ح 7506)

رسول اكرم(ص) نيز در اين باره مي فرمايد: اذا رأيت من اخيك ثلاث خصال فارجه: الحياء والامانه والصدق؛ هرگاه در برادر (ديني) خود سه صفت ديدي به او اميدوار باش: حيا، امانتداري و راستگويي. (نهج الفصاحه، ح 205)

امانت داري از نوعي ديگر

بايد توجه داشت امانت داري تنها در مورد يك شيء مادي و جنسي و عيني نيست بلكه امور غيرمادي را نيز شامل مي شود. مثلاً اگر كسي راز و يا سخني را نزد كسي امانت سپرده او حق ندارد آن را فاش كند كه در اين صورت نسبت به صاحب آن راز خيانت كرده است.

همچنين كارمندان و كساني كه در ادارات دولتي و خصوصي وسايل و تجهيزات و امكاناتي را در اختيار دارند در واقع آنها را به عنوان امانت نزد خود دارند و چنانچه اگر از اين امكانات و وسايل به درستي و در راستاي وظايف محوله استفاده نكنند و يا از آنها استفاده شخصي بكنند اين عمل مصداق خيانت در امانت خواهد بود. زيرا اداره مربوطه آنان را امين دانسته و آن امكانات را در اختيارشان قرارداده تا استفاده تعريف شده از آنها بكنند و اگر استفاده شخصي و يا نادرست بنمايند قطعاً نوعي خيانت در امانت مرتكب شده اند و نزد خدا مؤاخذه خواهند شد.