امام صادق(ع) و روزی مقدر

بسم الله الرحمن الرحیم

رزق و روزی همانند بسیاری از امور در زندگی انسان، امری مقدر و تقسیم شده است. این از مهم ترین اعتقادات و باورهای اسلامی است که آثار و برکات بسیاری در زندگی به ویژه در ایجاد آرامش، رسیدن به مقام رضا و اطمینان خاطر دارد. نویسنده در این مطلب بر آن است تا نگرش امام صادق(ع) را در این باره بر اساس آموزه های وحیانی قرآن تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذارند.

قسمت الهی در رزق و روزی

مرحوم قطب‌الدین راوندی روایت کرده است: روزی از امام جعفر صادق علیه‌السلام سۆال کردند : روزگار خود را چگونه سپری می‌فرمایید؟

حضرت (ع) در جواب فرموند: عمر خویش را بر چهار پایه و رکن اساسی سپری می‌نمایم: می‌دانم آنچه روزی برای من مقدّر شده است، به من خواهد رسید و نصیب دیگری نمی‌گردد. می‌دانم دارای وظائف و مسئولیت‌هایی هستم، که غیر از خودم کسی توان انجام آن‌ها را ندارد. می‌دانم مرا مرگ درمی‌یابد و ناگهان بدون خبر قبلی مرا می‌رباید؛ پس باید هر لحظه آماده مرگ باشم. و می‌دانم خدای متعال بر تمام امور و حالات من آگاه و شاهد است و باید مواظب اعمال و حرکات خود باشم. (مستدرک وسائل الشیعه، محدث نوری، ج 12، ص 172، ح 15)

از این روایت امام صادق(ع) می توان درس های بسیاری گرفت ولی با توجه به مهم ترین مساله که امام (ع) به عنوان نخستین عامل و اعتقاد خویش مطرح کرده به عامل نخست یعنی تقدیر روزی و قسمت رزق اشاره می شود و مطالبی براساس آموزه های قرآنی و روایی بیان می شود.

نخستین معنا و مفهومی که برای رزق گفته می شود، هر آن چیزی است که وارد شکم می شود(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 351، «رزق») اما برای آن معنای عام و کلی تری چون عطایای جاری دنیا و آخرت(همان) و نیز غذا و طعام و قوت يوميّه و ضروريّات زندگى است.( لغت نامه، دهخدا، ج 8 ، ص 10894، «روزى»)

مساله غذا و رزق و روزی اولین دغدغه بشر است؛ زیرا انسان نیازمند است که غذای خود تامین کند؛ چرا که هر روز نیازمند خوراکی و نوشیدنی است و اگر این دو تامین نباشد پس از چند روز به هلاکت می رسد. نیاز انسان به آب و غذا بسیار است و انسان به طور طبیعی روزانه چند لیتر آب و چند کیلو غذا می خورد تا نیازهای بدن را تامین کند.

بسیاری از مشکلات انسان ها و جنگ ها و درگیرها برای کسب و تامین همین نیاز است. انسان ها بیش تر وقت خویش را برای تامین این نیاز طبیعی می گذارند.

اما بر اساس آموزه های قرآنی روزی و رزق هر موجودی از جمله انسان ها تضمین شده است.(انعام، آیه 151؛ اسراء، آیه 31؛ طه، آیه 132؛ عنکبوت، آیه 60) منشای این ضمانت همان لطف، قوّت و عزّت الهى است که تضمين كننده روزى بندگان از سوی خداوند است.(شوری، آیه 19) خداوند هم چنین در آیه 12 سوره شوری بیان می کند که در اختيار داشتن كليد گنجينه هاى آسمان و زمين از سوى خدا، باعث تضمين روزى انسانها و دیگر موجودات است. این بدان معناست که اموری چون لطف، قوت، عزت و اختیار کلید گنجینه های هستی به دست خداوند، خود مهم ترین عواملی است که تضمین کننده روزی است و هیچ موجودی نمی بایست دغدغه روزی داشته باشد.

بر اساس آیات و روایات روزی برای همه مخلوقات است و حتی ابلیس و شیاطین از روزی خودشان بهره مند می شوند چنان که کافران و دیگران بهره مند می شوند و هرگز روزی آنان به دیگری داده نمی شود. امام حسين (ع) می فرماید: لَيْسَتِ الْعِفَّةُ بِمَانِعَةٍ رِزْقاً وَ لَا الْحِرْصُ بِجَالِبٍ فَضْلًا وَ إِنَّ الرِّزْقَ مَقْسُومٌ وَ الْأَجَلَ مَحْتُومٌ وَ اسْتِعْمَالَ الْحِرْصِ طَالِبُ الْمَأْثَم‏؛ نه خوددارى از حرام و ناپسند، مانع روزى مى شود و نه حرص روزىِ بيشتر مى آورد، كه روزى تقسيم شده و اجل حتمى است و حرص به سوى گناه مى كشد.

آثار اعتقاد به مشیت و مصلحت در میزان روزی

از همین روست که خداوند در بیان آثار این نگرش و اعتقاد و باور می فرماید که تضمين رزق و روزى همگان از سوىش باید مانع بيمناك شدن از تهى دستى و قتل فرزندان شود(انعام، آیه 151؛ اسراء، آیه 31) و یا این که انسان حرص بزند و بخل ورزد و رفتارهای دیگری در پیش گیرد تا رزق و روزی اش را به هر شکلی کسب کند و به دست آورد.

البته باید توجه داشت که خداوند در گشایش و تنگ گرفتن روزی به مصلحت بندگان توجه دارد(اسراء، ایه 30؛ عنکبوت، آیه 62؛ شوری، آیات 12 و 27) و خداوند در آیات بسیاری گفته است که تضييق و كاستن از رزق انسانها از جانب خداوند، بر اساس مشيّت الهى است(بقره، آیه 245؛ رعد، آیه 26 و آیات دیگر) پس نباید به سبب آن که روز اش کاهش یافت اندوهگین شود و خودش را به هر دری بزند تا آن را افزایش دهد؛ چنان که اگر روزی اش افزایش یافته کسی نمی تواند آن را کاهش دهد.

برخی از آثار اعتقاد به مشیت و مصلحت بیان شده است. اما برخی دیگر از این آثار عبارتند از :

1. انفاق و احسان: کسی که اعتقاد به مشیت و مصحلت در روزی دارد اهل انفاق و احسان از مال و ثروت و رزق و روزی خودش است.(بقره، آیه 245)
2. تقوای الهی: کسی که اعتقاد به قسمت روزی داشته باشد، تقوای الهی را در پیش می گیرد و هرگز کاری نمی کند که خشم و غضب الهی را به دنبال داشته باشد؛ چرا که می کوشد با این کار مصحلت و مشیت را به سوی خود جلب کند و از جایی که حساب نمی کند بهره مند شود.(طلاق، ایات 2 و 3) پيامبر (ص) می فرماید: مَنْ سَرَّهُ أَنْ يُنْسَأَ لَهُ فِي عُمُرِهِ وَ يُوَسِّعَ لَهُ فِي رِزْقِهِ فَلْيَتَّقِ اللَّهَ وَ لْيَصِلْ رَحِمَهُ؛ هر كس دوست دارد كه عمرش طولانى و روزى اش زياد شود، تقواى الهى پيشه كند و صله رحم نمايد.(بحارالأنوار، بیروت ج 71 ، ص 102، ح 56)
3. هجرت در راه خدا: هم چنین اعتقاد به مشیت و مصحلت الهی موجب می شود تن به هجرت دهد و از وطن خویش کوچ کند.(حج، آیه 58)
4. عمل به واجبات: کسی که اعتقاد به چنین امری داشته باشد هرگز واجبات را برای کسب روزی ترک نمی کند و نخست به واجبات خویش می پردازد؛ چون می داند که خداوند بهترین روزی رسانان است و روزی اش قسمت شده است.(جمعه، آیه 11) پيامبر خدا (ص) می فرماید : مبادا با پرداختن به كسب روزي تضمين شده، از آنچه بر تو واجب شده است بازماني ؛ زيرا قسمت تو از روزي مي رسد وآنچه قسمت تو نباشد به آن دست نمي يابي . (ميزان الحكمه، ج 4، صفحه 427)
5. ترک درخواست از دیگران: همین اعتقاد هم چنین مانع درخواست كردن روزى از ديگران می شود و انسان عزت نفس خویش را از دست نمی دهد. پیامبر(ص) می فرماید: اطلبوا الحوائج بعزه الانفس فان الامور تجری بالمقادیر؛ نیازهای خود را با عزت نفس بجویید؛ زیرا امور بر اساس اندازه و مقدرات جریان می یابد.(نهج الفصاحه، ص 46، حدیث 325)
6. درخواست از خدا: وقتی انسان بداند کاهش و افزایش روزی به مشیت و مصلحت الهی است، پس برای درخواست هر چیزی از جمله روزی تنها به خداوند توسل و تمسک می جوید و از او می خواهد.(مائده، آیه 114) البته امام صادق(ع) می فرماید همین باور و اعتقاد موجب می شود تا از خداوند بخواهد اگر مصلحت و مشیت به رزقی است او را در آسان ترین و با برکت ترین حالت به او عطا نماید. آن حضرت می فرماید: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مَا قَسَمْتَ لِي مِنْ قِسْمٍ أَوْ رَزَقْتَنِي مِنْ رِزْقٍ فَاجْعَلْهُ حَلَالًا طَيِّباً وَاسِعاً مُبَارَكاً قَرِيبَ الْمَطْلَبِ سَهْلَ الْمَأْخَذِ فِي يُسْرٍ مِنْكَ وَ عَافِيَةٍ وَ سَلَامَةٍ وَ سَعَادَةٍ إِنَّكَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِير؛ خدايا! بر محمّد و خاندان او، درود فرست و آنچه را برايم قسمت كرده و يا روزى نموده اى، حلال، پاك، فراوان، با بركت، دست يافتنى و آسان به دست آمدنى قرار بده، با راحتى، عافيت، تندرستى و خوش بختى از سوى خود مقرر كن! به درستى كه تو بر هر چيز توانايى. (بحارالأنوار، بیروت، ج 86، ص 377)
7. رضایت و خشنودی: از دیگر آثار باور به مشیت و مصحلت در رزق آن است که هرگز ناراضی و ناخشنود نخواهد بود، بلکه به داشته هایش راضی و خشنود است. پيامبر (ص) می فرماید: إِنَّ لِكُلِّ امْرِئٍ رِزْقاً هُوَ يَأْتِيهِ لَا مُحَالَةَ فَمَنْ رَضِيَ بِهِ بُورِكَ لَهُ فِيهِ وَ وَسِعَهُ وَ مَنْ لَمْ يَرْضَ لَمْ يُبَارَكْ لَهُ فِيهِ وَ لَمْ يَسَعْهُ إِنَّ الرِّزْقَ لَيَطْلُبُ الرَّجُلَ كَمَا يَطْلُبُهُ أَجَلُه‏؛ هر كس روزى اى دارد كه حتما به او خواهد رسيد. پس هر كس به آن راضى شود، برايش پُر بركت خواهد شد و او را بس خواهد بود و هر كس به آن راضى نباشد، نه بركت خواهد يافت و نه او را بس خواهد بود. روزى در پى انسان است، آن گونه كه اجلش در پى اوست.(اعلام الدين ص 342)

آثار عدم اعتقاد به مشیت و مصلحت در رزق

اما کسی که اعتقادی به مشیت و مصحلت ندارد، آثار بسیار بر تفکر مترتب می شود که به برخی از آن ها اشاره می شود.

1. یاس و نومیدی : کسی که به مصلحت و مشیت در روزی اعتقادی ندارد، هنگام تنگدستی دچار یاس و نومیدی می شود.(روم، ایات 36 و 37)
2. خوشحالی بی مورد: هم چنین کسی که اعتقادی به مشیت و مصلحت در روزی رسانی ندارد، هنگامی که با گشایش روزی مواجه می شود، دچار فرح و شادی هیجانی بی مورد می شود و سر از پا نمی شناسد.(همان)
3. بدگمانی به خدا: از دیگر آثار عدم اعتقاد به مشیت و مصحلت الهی در گشایش و تنگی روزی می بایست به بدگمانی نسبت به خدا در هنگام تنگدستی اشاره کرد.(فجر، ایه 16)
4. گلایه به خدا: هم چنین از آثار آن می توان به شکوایه و گلایه انسان هنگام تنگدستی به سبب اعتقاد نادرست اشاره کرد. فرد در چنین حالتی گمان می کند خداوند با تنگی در روزی او را خوار کرده و به او اهانت روا داشته است؛ در حالی که چنین نیست.(همان)
5. تکریم واهانت: از دیگر آثار بی اعتقادی به مشیت و مصحلت الهی در کاهش و افزایش روزی می بایست به تفکر باطل و اندیشه خطایی اشاره کرد که در این افراد ایجاد می شود. اینان گمان می کنند که گشایش و افزایش روزی نشانه ای تکریم از سوی خداوند است و خداوند این افراد را دوست دارد که بیش تر به آنها می دهد و کسانی که گرفتار تنگدستی می شوند و روزی آنان کاهش می یابد از سوی خداوند مورد بی احترامی و اهانت قرار گرفته و خداوند ایشان را خوار و ذلیل کرده است، در حالی که این گونه نیست؛ چرا که ملاک تکریم و اهانت افزایش و کاهش روزی نیست؛ بلکه رهایی از حزن و خوف یا عدم آن هاست.(فجر، آیات 16 و 17؛ تحریم، آیه 13 و ایات دیگر) خداوند در آیه 71 سوره نحل با اشاره به این که ملاک برتری هرگز گشایش و تنگدستی در رزق و روزی نیست می فرماید که باید با همه انسان ها چه دارا و چه ندار و بینوا می بایست یکسان برخورد کرد؛ زیرا فقر و دارایی نشانه تفاوت نیست تا نوع برخورد و تعامل با افراد تغییر یابد. پس تفاوت هایی که در دارایی انسانها و روزی آنان است ارتباطی با اصل انسانیت و شرافت و کرامت آنان ندارد و باید یکسان با آنان برخورد و رفتار شود و این تفاوت در روزی بر اساس مشیت و مصحلتی است که خداوند می داند.
6. بخل و خساست: از دیگر آثار عدم اعتقاد به مشیت و مصحلت الهی در روزی و رزق می بایست به بخل ورزی افراد اشاره کرد؛ زیرا همین عدم اعتقاد موجب می شود که حاضر به انفاق و احسان نشود و گمان کند با انفاق و احسان فقیر و ندار می شود. اما اگر باور به مشیت و مصحلت الهی داشت به سادگی انفاق و احسان می کند و ترسی از نداری نخواهد داشت و بخل نمی ورزد.(بقره، ایه 245) این افراد حتی به سبب ترس از نداری و عدم اعتقاد به تعیین رزق و روزی براساس مصحلت و مشیت، نسبت به خودشان هم سخت گیر هستند و خساست می وزند و مال را برای خودشان هم خرج نمی کنند.
7. حرص: از دیگر آثار عدم اعتقاد به مشیت و مصلحت در روزی تکاثر طلبی و حرص زیاد و شمارشگری در انباشت ثروت و مال است. پيامبر خدا (ص) می فرماید : نه حرص زدن حريص ، روزي را به سوي او مي كشاند ونه ناخوش داشتن كسي، آن را از او باز مي دارد. (ميزان الحكمه، ج 4، صفحه 428 ؛ بحارالأنوار، ج ۷۷ ، ص ۶۸ ، ح ۷ منتخب میزان‌الحکمة، ص ۲۳۴) امام على (ع) نیز می فرمایند: إِنَّ العَبدَ لَيَحرُمُ نَفسَهُ الرِّزقَ الحَلالَ بِتَركِ الصَّبرِ، وَ لا يُزادُ عَلى ما قُدِّرَ لَهُ؛ بنده به سبب بى صبرى، خودش را از روزى حلال محروم مى كند و بيشتر از روزى مقدّر هم نصيبش نمى شود.( شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج3، ص160)

تقسیم روزی و تلاش انسان

البته برای افزایش و کاهش روزی راه هایی است که می تواند تاثیرگذار باشد ولی در اصل قسمت آن تغییری ایجاد نمی کند بلکه در برکات آن تغییراتی را ایجاد می کند. اصولا کاهش و افزایش روزی و برکت به آن برای امتحان و آزمون الهی از بندگان است تا سپید روی شود هر کسی که معتقد به مشیت و مصلحت الهی است. امام على (ع) می فرماید : فَعَدَلَ فیها لیبتَلی مَن أرادَ بِمَیسورِها وَ مَعسورَها وَ لیختَبِرَ بِذَلِکَ الشُّکرَ وَ الصَّبرَ مِن عَنیها وَ فَقیرِها؛ خداوند متعال روزی ها را عادلانه تقسیم کرد تا هر که را بخواهد به وسعت روزی یا تنگی آن بیازماید و میزان سپاسگزاریِ توانگر و شکیباییِ تهیدست را امتحان کند.(نهج البلاغه، صبحی صالح، ص 134 از خطبه 91)

پس انسان نمی بایست برای روزی دست به هر کاری زند، بلکه روزی خویش را در بهترین شکل و آسان ترین و عزیزترین حالت از خداوند بخواهد. امام صادق(ع) می فرماید: قلتُ لأبي عبدِاللّه‏ِ (عليه ‏السلام) : الرّجُلُ يَتّجِرُ ، فإنْ هُو آجَرَ نَفسَهُ اُعطِيَ ما يُصِيبُ في تجارتِهِ ، فقالَ: لا يُؤاجِرْ نفسَهُ، و لكنْ يَسترزِقُ ‏اللّه‏َ عزّ و جلّ و يَتَّجِرُ، فإنّهُ إذا آجَرَ نفسَهُ حَظَرَ على نفسِهِ الرِّزْقَ؛ به ابو عبداللّه‏ امام صادق (عليه ‏السلام) عرض ‏كردم:شخصى ‏مى ‏تواند تجارت كند، با اين حال اگر خودش را اجير [ديگرى] سازد، به اندازه‏ اى كه خودش تجارت كند، به او داده مى ‏شود. فرمود: اجير نشود؛ بلكه از خداوند بزرگ روزى طلبد و دست به تجارت زند؛ زيرا اگر اجير شود ، مانع روزى خود شده است.( کافی، الاسلامیه، ج 5 ، ص90 ، ح 3)

امام علي (ع) نیز می فرماید : بسا انسانهايي كه [در طلبِ روزي] خود را به رنج مي افكنند ، اما در سختي وتنگدستي به سر مي برند وبسا كساني كه در طلبِ روزي ميانه روي مي كنند ودست تقدير، آنان را ياري مي رساند. (ميزان الحكمه، ج 4، صفحه 428 )

آن حضرت در جایی دیگر می فرماید : بدانيد كه آنچه خداوند براي بنده مقدّر كرده است ، بي كم وكاست، به او برسد هر چند در چاره انديشي وپيدا كردن راههاي كسب روزي ناتوان باشد ونيز بيش از آنچه خداوند برايش مقدّر كرده به او نرسد ، هر چند بسيار زرنگ وچاره انديش باشد . (ميزان الحكمه، ج 4، ص 428 )

و در تبیین تقدیر امر و تقسیم روزی در جایی دیگر این استدلال را می آورد که : اگر روزي ها به سبب بهره مندي از عقل وخرد مي رسيد، ديگر بهايم واحمقان زنده نمي ماندند . (ميزان الحكمه ، ج4، ص 430)

امام صادق (ع) نیز در تبیین همین معنا می فرماید: خداي تعالي روزي احمقان را فراخ گردانيد تا خردمندان درس عبرت بگيرند وبدانند كه دنيا نه با تلاش وكوشش به دست مي آيد ونه با زرنگي وتدبير . (ميزان الحكمه، ج 4 ، صفحه 430 ؛ أمالی المفید، ص ۲۰۷، حدیث ۳۹ ؛ منتخب میزان‌الحکمة، ص ۲۳۴)

امام علي (ع) نیز ـ به فرزند خود حسن عليه السلام ـ فرمود : فرزندم! به جاست كه نصيحت مرا درباره بي اعتنايي به دنيا گوش كني، واز آن دل بركني واز دنيا دوري كني واگر نصيحت مرا درباره آن نپذيري، يقين بدان كه تو [در دنيا ]هرگز به آرزويت نمي رسي واز مرگ رهايي نداري ؛ زيرا تو نيز همان راهي را مي روي كه ديگران پيش از تو رفتند ؛ پس در طلب [دنيا ]آرام باش وبراي تحصيل روزي جانب اعتدال نگه دار ؛ زيرا اي بسا تلاشي كه به ناكامي انجامد، وهر جوينده اي يابنده نباشد وهركه راه اعتدال پويد نيازمند نشود . (ميزان الحكمه، ج 4، صفحه 431 )

امام حسن مجتبی (ع) نیز می فرماید : در طلب روزي، همانند كسي كه براي چيره شدن [بر حريف ]تقلاّ مي كند ، تقلاّ مكن ، وبه تقدير نيز چندان تكيه مكن كه از كار وكوشش دست كشي ؛ زيرا در جستجوي فضل [و روزي] خدا رفتن از سنّت است وآرام بودن در طلب روزي از خويشتنداري ومناعت طبع. نه خويشتنداري ومناعت طبع، روزي را از انسان دور مي كند ونه حرص ، روزي را زياد مي كند ؛ چه ، روزي قسمت شده است وحرص زدن، موجب افتادن در ورطه گناهان است . (ميزان الحكمه ، ج 4، صفحه 432 )

به هر حال، از آن جایی که مقسمات امر همه چیز را براساس مشیت و مصحلت الهی تقسیم می کنند و این فرشتگان الهی مامور هستند که روزی تضمین شده هر موجودی را برسانند شاید تلاش بسیاری با ترک واجبات و مستحبات همانند با مشت بر سنگدان کوفتن باشد که هیچ تاثیری ندارد. انسان موظف است تا به عبادت و واجبات و مستحبات خود بپردازد و سپس برای روزی تلاش کند به میزان که توان دارد نه این که همه زندگی اش را برای چیزی بگذارد که بیش از مقدرات به او نخواهد رسید و این گونه هم وظیفه و تکلیف را ترک کرده و هم خود را به رنج افکنده است.