الگوهای رفتاری ؛ پوشش مناسب در اسلام

فرهنگ رفتاری در هر جامعه ای بر اساس الگوهای رفتاری شکل می گیرد. الگوهای رفتاری توده های مردم تحت تاثیر رفتارهای کسانی است که از نظر ایشان «دیگران مهم » تلقی می شوند. دیگران مهم در بسیاری از موارد همان رهبران اجتماعی و سیاسی و مذهبی هستند؛ زیرا از نظر توده های مردم، این افراد حایز موفقیت ، الگوهایی را مد نظر قرار داده اند که ایشان را به این موفقیت رسانیده است؛ پس می کوشند که الگوهای رفتاری آنان را به عنوان سرمشق قرار دهند.

الگوهای رفتاری همه سطوح و جزئیات رفتاری را در بر می گیرد، این گونه است که نوعی سنت نانوشته ای در جامعه شکل می گیرد که به عنوان گفتمان چیره و غالب همگان را ملتزم به رعایت آن می کند؛ چرا که از نظر توده های مردم این سنت نانوشته،‌ هنجاریترین رفتار است و هر گونه تخلف مساوی با طرد اجتماعی از سوی توده های مردم است.

از آن جایی که جامعه اسلامی، سبک زندگی از جمله الگوهای رفتاری خود را از آموزه های اسلام و رهبران آن می گیرد، شناسایی و معرفی این الگوها و نهادینه کردن از سوی رهبران جامعه در نظریه و عمل، امری ضروری است؛ بر این اساس نویسنده بر آن شد تا الگوهای رفتاری در پوشش مناسب از نظر اسلام را شناسایی و معرفی نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

جایگاه ارزشی لباس و پوشش در اسلام

اسلام به پوشش توجه خاص و ویژه ای مبذول داشته است؛ زیرا این مساله ارتباط تنگاتنگی با حوزه های مختلف زندگی انسان پیدا می کند. از جمله حوزه هایی که مستقیم با پوشش در ارتباط است می توان به حوزه مسایل جنسی، عفت و حیای اجتماعی، امنیت روانی فرد و جامعه، امنیت جسمی، زیبایی و حفاظت از تن و بدن و مانند آن اشاره کرد.

در آموزه های وحیانی اسلام به صراحت به نقش پوشش و احکام آن توجه شده است؛ زیرا اسلام به هر موضوعی که تاثیری هر چند اندک در تحقق اهداف آفرینش دارد، توجه یافته و احکامی بر اساس مصالح و مفاسد و منافع و مضار بیان داشته است. از آن جایی که پوشش از جمله موضوعاتی است که تاثیرات شگرفی در ابعاد گوناگون زندگی بشر دارد، توجه به پوشش و احکام آن در درجه بالای اهمیت قرار می گیرد. از این روست که برای تحقق اهداف آفرینش انسان و مسئولیت خلافت الهی(بقره، ایه 30) احکام بسیاری درباره پوشش از جمله پوشش مناسب ونامناسب بیان کرده و حتی به مهم ترین آثار مثبت و منفی هر نوع پوششی در مسیر اهداف پرداخته است.

از نظر آموزه های اسلامی پوشش به سبب آن که حامل ارزش های مهمی چون حیا و عفت است مورد توجه ویژه ای قرار گرفته است. این گونه است که احکامی چون حجاب خاص در اسلام برای تحقق این ارزش ها بیان می شود.

لباس و پوشش، نیاز دایمی انسان

خداوند در آیاتی از قرآن بیان می کند انسان پیش از چشیدن و خوردن از درخت ممنوع دارای پوشش خاصی بود. اما حضرت آدم(ع) و حضرت حوا پس از خوردن از آن، پوشش خود را از دست می دهند و نیازمند یک پوشش بیرونی می شوند. به نظر می رسد که این خوردن از درخت ممنوع نوعی تغییرات ژنیتکی را موجب شده است که از والدین به نسل های دیگر منتقل شده است و فرزندان آنان نیز نیازمند پوشش شدند.(اعراف، آیات 22 و 27)

از همین آیات به دست می آید که ابلیس از تاثیرات شگرف میوه درخت ممنوع آگاهی داشته است و بر آن بوده تا با فتنه و حیله و حتی سوگند دروغین، لباس و پوشش انسان را از تن او بیرون آورد و زشتی های بدن آنان را آشکار و هویدا سازد.

هم چنین از همین آیات و آیات دیگر به دست می آید که آدمی نیاز به پوشش دارد و اگر آن پوشش بهشتی به هر دلیلی از میان رفت، می بایست پوشش دیگری را به دست آورد تا بدان زشتی های خویش را بپوشاند. از این روست که حضرت آدم و حوا پس افتادن در مکر و فریب شیطان و از دست دادن پوشش، ناچار شدند تا با استفاده از برگ های درختان برای خود پوشش را دست و پا کرده تا خود را بدان بپوشانند.(همان و نیز طه، آیه 121)

از آیات پیش گفته هم چنین این معنا به دست می آید که برهنگی جوامع بشری از پوشش، نشانه ای از نفوذ و تسلط شیطان بر آنان است. به این معنا که یکی از نشانه های تسلط شیطان بر جوامع بشری، وجود برهنگی در آن جوامع است. در مقابل پوشش و لباس نشانه ای از رهایی از سلطه شیطان و قرار گرفتن در ولایت الهی است؛ چرا که خداوند در آیه 26 سوره اعراف بیان می کند که یکی از اهداف آفرینش لباس برای انسان، مستور ماندن زشتی های انسانی به ویژه شرمگاه است که ابلیس می کوشد تا آن را آشکار کند و آدمی را تحت سلطه خویش در آورد.

البته چنان که گفته خواهد شد، لباس و پوشش تنها این کاربرد را ندارد،‌ بلکه یکی از کاربردهای مهم لباس، پوشاندن تن و شرمگاه ها و زشتی های بدن انسان است و خداوند برای لباس کاربردهای دیگری نیز بیان داشته است که از آن جمله می توان به محافظت بدن از گرما و هم چنین سرما و نیز از آسیب ها و جراحات جنگی است.(نحل، ایه 81)

ناگفته نماند که در آیه واژه برد یعنی سرما نیامده است و لزومی هم نداشت که آورده شود؛‌ زیرا هر آن چه انسان را از گرما باز می دارد، از سرما هم باز می دارد؛ اما این که چرا گرما ذکر شده به سبب آن است که مخاطبان آیه در مناطق نجد و حجاز در مناطق گرم استوایی بودند، از این رو به این فایده لباس توجه داده است.(مجمع البیان، طبرسی، ج 5 و 6، ص 489؛ الکشاف، زمخشری، ج 2، ص 625)

از دیگر فوایدی که در قرآن برای لباس بیان شده ، بهره گیری از لباس برای زینت و جمال است؛ به این معنا که لباس هم زشتی های تن آدمی را می پوشاند و هم او را زینت می بخشد و می آراید.(اعراف، ایه 26؛ مجمع البیان، ج 3 و 4، ص 631)

خداوند لباس را به سبب همین کاربردهای گوناگونش یکی از نعمت های بزرگ خود برای بشر می داند و پوشیدن لباس از سوی مردم را نیز نشانه ای از تسلیم در برابر خود ارزیابی می کند که این نیز خودگواه این مطلب است که برهنگی بیانگر ولایت ابلیس و اطاعت و تسلیم در برابر او، و پوشش بیانگر پذیرش ولایت الهی و تسلیم در برابر اوست.(نحل، ایه 81)

هم چنین ایجاد تنوع در لباس ها و اجناسی که از آن لباس تهیه می شود و نیز رنگ ها و دوخت های متنوع آن، از دیگر نعمت های الهی است که به بشر ارزانی شده است. انسان می توانند با استفاده از پشم، مو، کرک و الیاف گیاهان یا غیر آن، برای خود لباس های متنوع و متعدد و رنگارنگی بسازند که هم کاربردهای گوناگون و متفاوتی دارد و هم تنوع طلبی و مدگرایی و نوگرایی مردمان را پاسخ می دهد.(نحل، ایات 80 و 81)

خداوند در آیه 80 سوره انبیاء بیان می کند که با استفاده از فن زره سازی می توان پوشش مناسبی برای بدن ساخت که مناسب میادین نبرد و جنگ است.

پوشش و لباس خاص دنیا نیست و حتی انسان در آخرت نیز نیازمند پوشش و لباس است. از این روست که اگر بر تن بهشتیان دیبای ضخیم و نازک (دخان، آیات 51 تا 53) یا حریر و ابریشم(حج، آیه 23؛ ‌فاطر، ‌آیه 33؛ انسان، آیه 21) و لباس های فاخر و رنگارنگ و زیباست(همان و کهف، آیه 31) و ایشان در بزم های بهشتی و مجالس و محافل خود لباس ها و پوشش های فاخر و زیبایی به تن می کنند(دخان، آیات 51 تا 53)،‌بر تن کافران دوزخی جامه ها و تن پوش های آتشین (حج، آیه 19) و لباس های از مس گداخته (ابراهیم، آیات 49 و 50) می پوشانند. این بدان معناست که لباس جزو لاینفک و جدا نشدنی بشر است و انسان هرگز برهنه نیست.

پوشش مناسب از نظر اسلام

با نگاهی به آموزه های وحیانی اسلام و سنت و سیره معصومان(ع) می توان پوشش مناسب از نظر اسلام را به دست آورد. شناسایی و معرفی پوشش مناسب جهت ارایه الگوی رفتاری در جامعه اسلامی لازم و ضروری است. جامعه اسلامی می بایست دیدگاه اسلام را در باره پوشش مناسب بداند و بدان عمل کند تا به اهداف و حکمت آن دست یابد.

از نظر اسلام، تنوع پوشش از نظر جنس و کیفیت آن و نیز رنگارنگی امری مطلوب است. از این روست که از نعمت های الهی بر بشر تنوع جنس و رنگ و کیفیت لباس دانسته شده است. به این معنا که انسان می تواند از همه چیزهایی که با تن و بدن او مناسب است برای خود پوششی مناسب تهیه کند.

این پوشش ها می تواند از الیاف گیاهان یا پشم و کرک و مو جانوران تا موجودات دریایی و جامدات و مایعات تهیه شود. در پوشش می توان با توجه به کار و منطقه و زمان،‌انتخاب هایی داشت. پس لباسی برای گرما یا سرما یا جنگ می توان تهیه کرد یا لباسی برای کار یا بزم و جشن داشت. برای حضور در مجامع عمومی و محافل می بایست لباسی را انتخاب کرد که مناسب با آن مجامع است. از این روست که درباره حضور در مساجد به عنوان یک محفل عمومی و مکان خاص عبادی دستور می دهد تا لباس و پوشش های زینتی خاصی مورد استفاده قرار گیرد.(اعراف، ایه 31)

در روایت است که امام حسن مجتبی(ع) هنگام نماز بهترین لباس خود را می پوشید. از ایشان پرسیدند: چرا بهترین لباس خود را می پوشید؟ ایشان فرمود: خداوند زیباست و زیبایی را دوست می دارد. من برای خدا خود را به زیبایی آراسته می کنم؛ زیرا او فرمود: زینت خود را هنگام هر عبادتی برگیرید.(تفسیر نورالثقلین، ج 2، ص 19، حدیث 67)

خداوند در آیه 14 سوره نحل و 12 سوره فاطر، استفاده از زیورآلات و مواهب طبیعی را برای زینت و آرایش و پوشش خود مجاز دانسته است.

البته خداوند بر طهارت و پاکی و پاکیزکی لباس نیز تاکید فراوانی دارد؛ زیرا لباسی که انسان می پوشد می بایست به گونه ای باشد که با تن او سازگار باشد، استفاده از برخی از چیزهای خبیث و نجس برای پوشش می تواند آسیب به جسم و بدن انسان وارد سازد؛ از این روست که استفاده از جنس مناسب مورد توجه قرار گرفته است.

هم چنین پاکیزگی لباس و نظافت و بهداشت آن، از نخستین توصیه های خداوند به حضرت پیامبر(ص) و بشر است.(مدثر، ایه 4) امام کاظم درباره پوشش پیامبر(ص) می فرماید: لباس پیامبر(ص) پاک بود و منظور خدا از تطهیر ، کوتاه کردن و برچیدن لباس بود تا روی زمین کشیده نشود و خاکی و آلوده به نجاست و کثافت نشود.(نگاه کنید: تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 454، حدیث 8)

از آیات 3 و 4 سوره مدثر به دست می آید که تطهیر لباس از نجاست به ویژه در هنگام برپایی نماز لازم است و یکی از شرایط صحت نماز نمازگزار پاکی لباس او از هر گونه نجاست است.(کشاف، زمخشری، ج 3، ص 645)

از آن جایی که از نظر اسلام، ارتباط تنگاتنگی میان حیا و عفت و حجاب است،‌پوشش مناسب برای مردان و زنان برای تحقق این هدف مورد توجه بوده است.

اسلام از مردان می خواهد تا با توجه به محافل و مجامع و مراکز حضور خود، پوشش مناسب آن را تهیه و به کار گیرند. از آن جایی که پوشش جنگی شامل اسلحه و مانند آن است،‌ هر چند که در نماز می بایست پوشش بهتری تهیه شود، ولی از آن جایی که شخص در کارزار و میادین جنگی است، لازم است که پوشش سلاح را از تن خود در نیاورد و با نوعی آمادگی جنگی به نماز بیایستد.

اما هنگامی که جنگی نیست و برای نماز می رود می بایست بهترین پوشش ها را انتخاب کند و بپوشد.(اعراف، ایه 31) و مردان خود را زینت کنند.

زنان از آن جایی که همه بدن ایشان به یک شکلی عورت است و مردان را متاثر می سازد، جز وجه و کف دست،(نور، آیه 31؛ مجمع‌البيان، ج‌7‌-‌8‌، ص‌217) می بایست تن خویش حتی پاها و زنیت های آن را بپوشانند (همان) و از روسری بلند که سینه هایشان را می پوشاند و لباس بلند استفاده کنند. (احزاب، ایه 59) امام صادق(ع) می فرماید: ثیاب و لباس زنان خمار یعنی روسری بزرگ و جلباب یعنی روپوش سراسری است که در قرآن آمده است.(وسایل الشیعه، حر عاملی، ج 14، کتاب نکاح ، ص 147، باب 110، روایت 2)

بنابراین، پوشش مناسب زنان پوششی سرتاسری است که تمام بدن ایشان را می پوشاند. اما این بدان معنا نیست که لباس مردان یا زنان چنان بلند باشد که بر زمین کشیده شود؛ چنان که اهل استکبار و تفاخر این گونه رفتار می کنند،‌بلکه می بایست کوتاه باشد و برزمین کشیده نشود.(مدثر، ایه 4) امام باقر(ع) می فرماید : مقصود از فطهر در این عبارت قرآنی، کوتاه کردن لباس است(تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 454، حدیث 8)

پس می توان از مجموعات آیات و روایات این معنا را به دست آورد که لباس می بایست از نجاست پاک و از کثافت تمیز باشد و از نظر پوشش نسبت به زنان تمام بدن را فراگیرد و برای مردان مناسب به مجالس و محافل یا کار و مانند آن باشد و زشتی ها و شرمگاه هایش را بپوشاند و دیگر این که آن چنان بلند نباشد که بر زمین کشیده شود.

صاحب قرب‌الاسناد، به نقل از علی‌بن‌جعفر(ع) می‌نویسد: از امام کاظم(ع) پرسیدم: مرد می‌تواند به کدام قسمت از بدن زنان نامحرم نگاه کند؟ حضرت فرمود: "چهره، دست و جای دست‌بند."

انسان اگر می خواهد استراحت کند می بایست پوشش مناسب استراحت داشته باشد و نمی بایست لخت استراحت کند. حتی زن و شوهر که در بستر جنسی می روند می بایست برای حفظ حیا و عفت عمومی جامعه، هر کسی را به استراحتگاه خویش راه ندهند، بلکه اگر کسی از بردگان و کودکان بخواهد بر ایشان وارد شود می بایست اجازه بگیرد تا ایشان پوشش مناسب را به تن کنند.(نور، آیه 58)

خداوند با بیان آثار پوشش مناسب برای مردان و زنان به مساله حیا و عفت توجه می دهد و می فرماید که پوشش مناسب موجب می شود تا انسان به طهارت قلبی و پاکی دورنی دست یابد.(احزاب، ایه 53؛ و نیز مجمع‌البيان، ج‌7‌-‌8‌، ص‌580) پوشش مناسب مايه بهره‌مندى زنان از آمرزش الهى، خیر و صلاح، مصونیت از تعرض و شناخت زنان حر و آزاده از برده جنسی و غیر جنسی است. (نور، آیه 59)

در پوشش استفاده از مد روز و لباس مناسب هر مجلس و محفل و مکانی جایز و خوب است. اما این مدگرایی یعنی نوگرایی نمی بایست به شکل افراطی باشد یا موجب شود تا شخص از نوع لباس های کافران که خاص آنان است استفاده کنند؛ زیرا این مشابهت موجب می شود که تفاوتی میان مسلمان و غیر مسلمان نباشد.

در حدیثی امام صادق(ع) فرمود: خداوند عزوجل، به پیامبری از پیامبرانش وحی نمود: به مؤمنان بگو! پوشش دشمنان من را نپوشند، از خوردنی‌های ایشان نخورند و راه‌های آنان را نپیمایند، که در این صورت، بسان دشمنان من خواهند بود.( عروهٔ الوثقی، سیدمحمدکاظم طباطبائی، ج ۱، ص ۵۷۲)

زنان از نظر روانی، به خودنمایی و ظاهر شدن در برابر مردم تمایل دارند و این میل روانی, آنان را به سمت نشان دادن خود و زینت‌هایشان به دیگران می‌كشاند.

اسلام برای كنترل این میل درونی، مسئله پوشش در عرصه‌های عمومی را مطرح برای پاسخ گویی مناسب به این میل، زنان را به داشتن زینت و آرایش در عرصه‌های خصوصی تشویق كرده است. طرح حجاب و پوشش در آموزه‌های دینی، هرگز به معنای نادیده انگاشتن نیاز طبیعی و اصیل زنان به خودآرایی نیست. بارها در روایت ها دیده‌ایم كه بر ضرورت پرداختن زنان به زینت و آراستگی اشاره و تأكید شده است. امام صادق(ع) می‌فرماید: "زن به سه چیز نیاز دارد كه یكی از آنها آراستگی است "( بحارالانوار‏, ج78, ص327.)

پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله به بعضی از همسرانشان كه به آراستگی خود توجه نداشتند, می‌فرمود: "چرا ژولیده هستی و به دلیل سرمه نكشیدن, چشمت سفید شده و چرا خضاب نمی‌كنی و موهای خود را رنگ نمی‌كنی؟( همان، ج 70، ص 122)

امام باقر(ع) می‌فرماید: "سزاوار نیست كه زن خودش را معطل كند (از برخی زیورآلات استفاده نكند), هرچند آویختن گردن بندی به گردنش باشد ".( همان، ج 103، ص 260 و 288)

در روایات متعدد، خوش‌بو كردن زن،( بحارالانوار، ج 10، ص 100) آراستن ناخن،( وسایل الشیعه، ج 2، ص 134) توجه به زیبایی چهره(بحارالانوار، ج 14، ص 320.) و رنگ موی زن(همان، ج 76، ص 102) از یك سو و لزوم آراستگی شوهر برای زن از سوی دیگر مورد توجه قرار گرفته است كه مجموعه این روایات, از توجه اسلام به این نیاز زن حكایت دارد. شارع مقدس با وضع حكم شرعی حجاب برای زنان، قصد تعدیل نیاز به خودآرایی و تبرج را دارد. افزون بر آن، در دین, حكم پوشش، به حضور در عرصه عمومی اجتماع مربوط است و به زنان اجازه داده شده است در محافل خصوصی و در مكان‌هایی كه نامحرم وجود ندارد, لباس‌های رنگین و از زینت (طلا و نقره) استفاده كنند. حتی به پدران و همسران سفارش شده است وسایل آرایش و آراستگی زنان را تأمین كنند. در سیره امام علی(ع) آمده است كه حضرت, همسر و فرزندان خود را با طلا و نقره می آراست. (همان، ج 42، ص 71)

به هر حال، از مهم ترین کارکردهای لباس، افزون بر حفاظت از گرما و سرما، پوشش زشتی ها و حفظ عفت و حیا و طهارت باطنی و قلبی انسان است. در همین راستا ست که به مردان توصیه می‌شود بدن خود را با لباس‌های مناسب بپوشانند. بر مردان جایز نیست تا از لباس‌های تنگ استفاده کنند به طوری که اندام‌های آن‌ها را به نحوی نمایان کند که موجب تحریک و ایجاد مفسده شود.

هم چنین هر نوع لباس و پوششی که مفسده انگیز باشد می بایست کنارگذاشته شود. این عنوان می تواند مصادیق گوناگونی با توجه به شرایط محیطی و مانند آن داشته باشد. لباس‌های آستین کوتاه در صورتی که سبب مفسده باشد یا به طوری کوتاه و زننده باشد که موجب تحریک شهوات در اجتماع گردد برای مردان حرام است. باید توجه نمود گر چه حکم شرعی فقها و مجتهدین بزرگوار در پوشیدن آستین کوتاه برای مردان به طور کلی و عام جایز است و اشکال ندارد، اما خود ایشان تأکید نموده‌اند که در مواردی که سبب مفسده می‌شود پوشیدن آستین کوتاه جایز نمی‌باشد. بنابراین چنین نیست که شارع مقدس تنها زنان را ملزم به رعایت حجاب نموده باشد، بلکه مردان نیز موظفند رعایت حیا و عفت عمومی را بنمایند و از پوشش مناسب جامعه اسلامی استفاده نمایند، همان طور که تنها مردان ملزم به کنترل نگاه خود نیستند بلکه شارع مقدس زنان را نیز موظف نموده است از نگاه‌های شهوت آمیز خود را پاک نمایند.