اقسام صلوات و آثار آن

بسم الله الرحمن الرحیم

شاید بیش تر مردم با صلوات بر پیامبر مکرم معظم(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) آشنا باشند و تاثیرات آن را بشناساند و در زندگی خویش به کار گیرند؛ اما بر اساس آموزه های وحیانی صلوات تنها یک قسم نیست، بلکه انواع و اقسامی برای صلوات است که از جمله می توان به صلوات خدا و صلوات فرشتگان اشاره کرد. هر یک از این صلوات ها می تواند آثار و برکاتی داشته باشد که نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن به بررسی آن ها پرداخته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مفهوم شناسی صلوات

واژه صلوات از ریشه «صلو» است. مفرد آن، صَلَاةً است. صلات در لغت به معنای دعا و نیایش است. نماز نیز در حقیقت نوعی دعا و نیایش است هر چند که به شکل خاص و دارای اجزاء و شروطی مخصوص به خود است.

البته واژه صلات به معنای ثنا و استغفار نیز به کار رفته است؛ اما به نظر می رسد که ثنا و استغفار معنای مستقلی برای کلمه صلات نباشد، بلکه از آن جایی که نیایش و دعا متضمن ثنا و استغفار است، چنین گفته شده که ثنا و استغفار از معانی کلمه صلات است.

با نگاهی به کاربردهای واژه در قرآن مجید می توان گفت که نمی توان صلوات خدا نسبت به خلق را به معنای دعا و نیایش گرفت؛ از همین روست که برخی گفته اند صلات تنها به معنای دعا نیست، بلکه به معنای ثنا و ستایش نیز است. بنابراین، مقصود از صلوات خدا بر انبیا و صالحان، همان ثنا و ستایش نیک و به نیکى یاد کردن از آنان است.( ترتیب العین، ج 2، ص 1006، «صلو».)

برخى دیگر، صلوات از ناحیه خدا را به معنای مغفرت و رحمت و ثنا و کرامت، و صلوات ملائکه را به معنای دعاى آنان در حق دیگران معنا کرده اند.(همان) چنان که در روایتى از امام صادق (علیه السلام ) قریب به همین مضمون نقل شده است.( مجمع البیان، ج 7 – 8 ، ص 568) امام صادق عليه السلام در این باره فرموده است: «درود خداوند به معناى رحمت، درود ملائكه به معناى به پاكى ياد كردن و درود مردم به معناى دعاست»( تفسير نورالثقلين؛ ج 7، ص 396)

از آن جایی که معنای واژه صلات همان دعا و نیایش است، باید گفت که کاربرد این واژه در خدا و فرشتگان نیز همین معنا است؛ زیرا چنان که گفته شد، صلوات متضمن اموری از جمله ثنا و ستایش و غفران است و کسی که در مقام صلات قرار می گیرد، نخست به ستایش و ثنا می پردازد و بر اساس ویژگی های آن شخص درخواستی هایی از جمله غفران و بخشش و آمرزش را مطرح می کند. به نظر می رسد که صلوات خدا در حق بندگان صالح، همان صلوات ستایش گونه از بندگان نیکوکار خویش و توجه به ایشان در قالب کرامت و رحمت و مغفرت است.

باید توجه داشت که صلوات از مصادیق فعل الله است نه صفت ذات ؛ زیرا فعل خدا بسط و قبض و وصل و قطع دارد، در حالی که اگر صفت ذات بود، چنین نبود. هم چنین باید گفت که قول خدا، همان فعل خدا است.

ارتباط وصل و صلات

با نگاهی به اشتقاق کبیر و ارتباط تنگاتنگ میان واژگان «وصل» و «صلو» می توان گفت که میان صلات از ریشه «صلو» با صله از ریشه «وصل» نوعی ارتباط معنایی است؛ زیرا کسی که صلات به معنای دعا و نیایش را با خدا دارد، خواهان وصل با خدا است؛ چنان که هر کسی از صلات و دعا دوری و اجتناب می کند، از خدا قطع کرده و می بُرّد.

هم چنین کسانی که صلوات بر پیامبر(ص) می فرستند با ایشان وصل می شوند. این اتصال آثار و برکاتی دارد که در جایی خود بیان خواهد شد.

البته باید توجه داشت که بر اساس روایاتی از جمله «أَنَا وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّة ؛ من و علی دو پدر این امت هستیم.»( بحارالأنوار، ج ۱۶، ص ۹۵ باب ۶) صله رحم واقعی اهل ایمان به پیامبر(ص) و عترت طاهره(ع) است.

اقسام صلوات در قرآن

در آیات قرآنی صلوات اختصاصی به صلوات مردم نسبت به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) ندارد، بلکه شامل : 1. صلوات خدا بر خلق؛ 2. صلوات پیامبر(ص) بر مردم؛ 3. صلوات فرشتگان بر مردم؛ 4. صلوات مردم بر پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) می شود.

1. صلوات خدا بر پیامبر(ص): بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، خدا به پیامبر(ص) صلوات می فرستد. خدا می فرماید: إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ؛ همانا خدا و فرشتگان بر پیامبر صلوات می فرستند.(احزاب، آیه 56) صلوات خدا، كه صفت فعل او است. از آیات قرآنی به دست می آید که صلوات الهی، قرار گرفتن ایشان در مراتب و مقامات عالی است که دسترسی برای غیر ایشان مقدور نیست؛ زیرا ایشان در مرتبه ظهور اول قرار دارند.(نجم، آیات 8 و 9) پیامبر(ص) از نورانیتی برخوردار است که دیگران فاقد آن هستند. پیامبر(ص) به عنوان مظهر اسمای الهی است که از ایشان فیض به همه عوالم می رسد؛ پس اگر رحمتی از خدا به خلق می رسد از مظهر اتم و اکملش خواهد بود. از همین روست که مرحوم استاد علامه طباطبايى قدس سره مى ‏فرمودند: معناى صلوات بر محمد و آل محمد – صلى الله عليه و آله اين است – كه خدايا! رحمتت را بر آنان فرو فرست كه از آنان به ما برسد. پس اگر بخواهد رحمتى ببارد ابتدا بر اين خاندان مى ‏بارد و سپس از این مظاهر الهی به ديگران مى‏ رسد؛ لذا طلب رحمت كردن مستلزم اجابت دعا است. در حقیقت باید گفت: «بِيُمْنِهِ رُزِقَ‏الْوَرَى وَ بِوُجُودِهِ ثَبَتَتِ الْأَرْضُ وَ السَّمَاءُ؛ به يمن وجود امام عصر (عجل اللَّه فرجه الشريف) جهانيان روزى مى ‏خورند و به پاس وجود آن حضرت آسمان و زمين برجا است.( مفاتيح الجنان، دعاى عديله) پس همه بركات از اين خانواده به سايرين مى ‏رسد؛ چرا که « بَلْ قُلوُبُنا اوْعِيَةٌ لِمَشِيَّةِ اللَّه؛ قلوب ایشان ظروف مشیت الهی است.»( بحارالانوار، ج 25، ص 336) و هر چه به دیگران می رسد از این ظروف الهی است.
2. صلوات خدا بر مومنان: خدا در قرآن درباره این قسم از صلوات می فرماید: هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَ مَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ؛ آن خدایی است که بر شما و صلوات می فرستد و هم چنین فرشتگان صلوات می فرستند تا شما را از ظلمات به سوی نور خارج کند.(احزاب، آیه 43) خدا در جایی دیگر می فرماید: وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ؛ برای او نوری قرار می دهیم تا میان مردم بدان راه می رود.(انعام، آیه 122) پس تاثیر صلوات الهی بر مومنان همان ایجاد نورانیت در دلها و رهایی از ظلمت ها است. از آن جایی که اسلام و ایمان از مصادیق برتر نورانیت است، کسی که از صلوات الهی بهره مند می شود، از نورانیت ایمان و اسلام نیز بهره مند می شود. پس اگر توفيقى نصيب انسان شد و در فضاى دلش تاريكى احساس نكرد، بلكه نورانيتى ديد معلوم مى‏ شود صلوات الهى و فرشتگان نصيب او شده است.
3. صلوات خدا بر صابران: صلوات خداوند بر صابرانِ در سختیها و ناملایماتی که به سبب آزمایش ها و ابتلائات با آن مواجه می شوند، یکی از اقسام صلوات است که پرتوی از ربوبیت و جلوه اى خاصّ از رحمت الهى است؛ چنان که خدا می فرماید: وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الأَمْوَالِ وَالأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ؛ و هر آینه شما را به چیزی از خوف و گرسنگی و نقص و کمبود در اموال و نفوس و میوه ها می آزماییم و به صابرین بشارت ده؛ آنان که بر آنان صلواتی از سوی پروردگارشان و رحمتی است و آنان همان راه یافته گان هستند.(بقره ، آیالت 156 و 157) در روایت است که پس از نزول آيه ياد شده از رسول خدا(صلى الله عليه وآله)پرسيده شد: كيفيّت صلوات بر شما چگونه است؟ حضرت فرمود: بگوييد: الّلهم صلّ على محمّد و آل محمّد كما صلّيت على ابراهيم و آل ابراهيم … . (مجمع البيان، ج 7 – 8 ، ص 579) در برخى متون تفسيرى اهل سنّت، كيفيّت صلوات بر پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله) چنين آمده است: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى آلِ إِبْرَاهِيمَ، إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ، اللَّهُمَّ بَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ إِبْرَاهِيمَ، إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ.(نسائی، 1289)
4. صلوات فرشتگان بر مومنان: از آیه 43 سوره احزاب به دست می آید فرشتگان نیز بر مومنان صلوات می فرستند تا مومنان را از ظلمات به سوی نور ببرند. همان طوری صلوات خدا به معنای نورانى كردن دلهای مومنان است، هم چنین صلوات فرشتگان در حق مومنان از چنین خاصیتی برخوردار است؛ پس اگر اين فيض قطع شود و خداوند و فرشتگان بر كسى درود نفرستد، او در ظلمت خواهد ماند. ما بايد خود را با اين معيار بسنجيم كه اگر توفيق اطاعت و انجام تكاليف شرعى‏ نصيب ما شد و از احكام و آداب عبادات كم و بيش به حكمت آنها ره يافتيم، بدانيم كه صلوات خدا و فرشتگان نصيب ما شده است و گرنه لغزش داشته و گرفتار گناه شده ‏ايم.
5. صلوات مومنان بر پیامبر(ص): خدا به عنوان یک عمل واجب بر مومنان حکم می کند تا بر پیامبر(ص) صلوات بفرستند: إِنَّ اللهَ وَمَلاَئِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا؛ همانا خدا و فرشتگانش بر پیامبر صلوات می فرستند. ای کسانی که ایمان آورده اید بر پیامبر صلوات و سلام کامل و تمام بفرستید.(احزاب، آیه 56) از این آیه به دست می آید که مؤمنان، موظّف به فرستادن صلوات بر آل محمّد(صلى الله علیه وآله)، در پى ذکر صلوات بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) هستند.( الميزان، ج 1، ص 384) هم چنین خدا با آوردن فعل مضارع «یصلون» بیان می کند که خود و فرشتگانش به طور دایم و مستمر بر پیامبر(ص) صلوات می فرستند.(تفسير التحريروالتنوير، ج 11، جزء 22، ص 97) بنابراین، مومنان بهتر است که این گونه باشند و صلوات ایشان نیز مستمر و دایمی باشد. از نظر قرآن اهل ایمان اهل صلوات بر پیامبر (ص) هستند، چنان که در اهمیت صلوات همین بس که در قرآن ذكر صلوات خدا و ملائكه پيش از دستور به مؤمنان نسبت به صلوات بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) است؛ یعنی خدا خود نخست به صلوات پیاپی اقدام کرده و سپس دیگران را دستور می دهد تا ایشان نیز این گونه باشند و به تبعیت خدا و فرشتگان بر آن حضرت(ص) صلوات بفرستند. هم چنین سلام و صلوات بر پیامبر(ص) می بایست با تسلیم و التزام عملی همراه باشد تنها علاقه قلبی و محبت باطنی کفایت نمی کند. هم چنین صلوات بر پیامبر(ص) می بایست کامل و تمام باشد و به شکل ابتر و دم بریده صلوات و سلام نفرستاد؛ چنان که در کتاب‏هاى شش گانه‏ اهل سنّت روایاتى آمده که از پیامبر اکرم پرسیدند: چگونه صلوات بفرستیم؟ فرمود: بگویید: «اللّهم صلّ على محمّد و آل محمّد» در صحیح بخارى (باب چگونگى صلوات بر پیامبر) وقتى این حدیث را نقل مى‏ کند، در همان نقل حدیث، کلمه‏ «آل محمّد» را حذف کرده، و چنین مى ‏نویسد: از محمّد «صلّى اللّه علیه و سلّم» پرسیدند: چگونه صلوات بفرستیم؟ فرمود: بگویید: «اللّهم صلّ على محمّد و على آل محمّد»!؟ در کنار نام پیامبر، ذکر صلوات مهم است. رسول خد فرمود: «هرکه درکتاب و نوشته ‏اى بر من صلوات فرستد تا آن صلوات در آن نوشته باقى است، براى او پاداش خواهد بود»( تفسير روح‌البيان؛ ذیل آیه) هم چنین در روایت است: هركس بر حضرت محمّد صلى الله عليه و آله يك صلوات فرستد، خداوند ده صلوات بر او مى‌فرستد و ده لغزش او را مى‌پوشاند.( تفسير مجمع البيان؛ ذیل آیه)
6. صلوات پیامبر(ص) بر مومنان: از آیه 103 سوره توبه و آیات 153 تا 157 سوره بقره به دست می آید پیامبر(ص) موظف بود تا بر مومنان صلوات بفرستد: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاَتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛ از اموالشان صدقه ای برگیر که آنان را تطهیر می کنی و بدان تزکیه می کنی و بر ایشان صلوات بفرست و دعا کن که صلات و دعا تو موجب سکونت و آرامش آنان است و خدا شنوا و دانا است.(توبه ، آیه 103) نقل شده كه هر گاه افرادى براى پرداخت صدقه (زكات واجب مال خود) به محضر حضرت رسول(صلى الله عليه وآله) شرفياب مى شدند، آن حضرت مى فرمود: اللهم صل عليهم. از عبدالله بن ابى اوفى نيز روايت شده كه هنگام پرداخت صدقه به پيامبر(صلى الله عليه وآله) آن حضرت فرمود: اللهم صل على آل ابى اوفى.(مجمع البيان، ج 5 – 6 ، ص 103) نظر مرحوم طبرسى اين است كه «صل عليهم»؛ يعنى براى آنان دعا كن.(مجمع البيان، ج 5 – 6 ، ص 103) در آیات قرآنی در تعلیل و چرایی صلوات بر مومنان به نکاتی توجه داده شده که بسیار مهم و اساسی است؛ زیرا عامل این که جایز شده تا بر مومنان صلوات فرستاده شود، همان ایمان، ذکر و تسبیح بسیار آنان(احزاب، ایات 41 تا 43)، انفاق و صدقه(توبه، آیه 103) و اخلاص و تقرب به خدا(توبه، آیه 99) است. این گونه است که مومنان با صلوات خدا و فرشتگان و پیامبر(ص) از ظلمت به سوی نور بیرون می آیند و از نورانیت و سکونت و آرامش برخوردار شده (همان؛ توبه، آیه 103) و از رحمت رحیمی و خاص خدا نسبت به خود بهره مند شده(احزاب، آیه 43) و از غفران و آمرزش گناهان از سوی خدا سود می برند(توبه، آیه 99)؛ زیرا احتمال دارد ضمير «إنّها» به صلوات برگردد. مقصود از «صلوات الرّسول» دعاهاى آن حضرت است. جمع آمدن آن بدين جهت است كه آن حضرت در پى هر انفاقى در حق انفاق كننده دعا مى كردند.(تفسير التحريروالتنوير، ج 6 ، جزء 11، ص 15؛ لباب التّأويل، بغدادى، ج 2، ص 399)