اجتماعیاخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیمعارف قرآنی

اعتدال و ميانه روي شاخص ارزش هاي ديني

در مقاله حاضر اهميت و ارزش اعتدال و ميانه روي از منظر دين مبين اسلام و قرآن و نقش آن در زندگي فردي و اجتماعي مورد بررسي و كنكاش قرار گرفته است.

نويسنده با استناد به آيات قرآن، ويژگي امت اسلام را در رعايت اعتدال و حد وسط در تمام امور و زمينه ها تشريح كرده است كه با هم آن را مي خوانيم.
مفهوم اعتدال
بي گمان زياده روي و كوتاهي كه از آن به افراط و تفريط ياد مي شود از نظر بيشتر مردم امري ناپسند و زشت است. از اين رو همواره سفارش مي شود كه از زياده روي و كوتاهي كردن در هركاري پرهيز شود. كه اين سفارش يك حكم عقلاني محسوب مي شود.
در زبان فارسي از آن به اعتدال ياد مي شود كه برگرفته از عدل است.

كسي كه به عدالت است به افراط و تفريط گرايش ندارد؛ زيرا عدل به معناي قراردادن هر چيزي در جاي خود است، چنان كه به كارگيري هر چيزي براي كار خاص خود مي تواند به مفهوم عدل نزديك باشد.
كسي كه رويه اعتدال نداشته باشد رفتاري صالح نداشته و گرايش به فساد دارد؛ از اين رو پس از هركار غيرمعتدلي سخن از فساد در كار مي شود و خواسته عمومي، اصلاح كار و به اعتدال رساندن آن است.
براين اساس مي توان يك نوع رابطه منطقي ميان اعتدال و اصلاح يافت. به اين معنا كه هركار معتدلي صالح و درست است و هر كار غيرمعتدلي فاسد مي باشد و نيازمند آن است كه اصلاح شود. اصلاحات به معناي بازسازي كاري است كه به جهت فقدان اعتدال به فساد گراييده است.
در قرآن براي بيان مفهوم اعتدال از واژه قصد استفاده شده است. البته واژگاني چون وسط و سواء و حنيف نيز به اين معنا به كار رفته است؛ ولي بيشترين كاربرد در مفهوم و اصطلاح پيش گفته را مي توان در واژه قصد و اقتصاد يافت. از اين روست كه در روايات اسلامي به پيروي از قرآن از واژه قصد براي بيان اصطلاح اعتدال استفاده شده است. (نك نهج البلاغه خطبه هاي 94 و 103 و 195 و 222 و نيز نامه هاي 21 و 31 و حكمت 140)
اهميت اعتدال در قرآن
در آموزه هاي قرآن اعتدال درهر امري پسنديده شمرده شده و حتي بسياري از آنها براي ايجاد اعتدال در قواي انساني و مهار و كنترل و هدايت آن به سوي اعتدال وارد شده است.
در ارزش و اعتبار اعتدال و ميانه روي همين بس كه در قرآن از راه راست به عنوان راه ميانه ياد شده است و در سوره قصص آيه 22 از زبان حضرت موسي(ع) بيان شده كه راه ميانه راه درست هدايت است و لذا مي فرمايد: قال عسي ربي ان يهديني سواء السبيل؛ حضرت موسي گفت شايد پروردگارم مرا به راه ميانه و اعتدال راهنمايي و هدايت كند.
حتي حضرت ابراهيم دين خويش را دين اعتدال و ميانه برمي شمارد و از آن به حنيف ياد مي كند تا بفهماند ميانه روي تا چه اندازه اصالت داشته و مهم است.
خداوند در بيان ويژگي هاي دين ابراهيمي كه از اصالت خاصي برخوردار است مي فرمايد:ما كان ابراهيم يهوديا و لانصرانيا و لكن كان حنيفا مسلما و ما كان من المشركين؛ ابراهيم نه يهودي بود و نه نصراني بلكه او بر دين معتدل اسلام بود و از مشركان نيز نبود. (آل عمران آيه 67)
مي دانيم كه دو شريعت كنوني يهودي و مسيحي در دو سوي افراط و تفريط قرار گرفته اند؛ يكي در اوج ظاهرگرايي است و آن ديگري در اوج باطن گرايي؛ يكي به دنيا و قوانين بسيار دشوار پاي بند است و قوانين سخت و بلكه تشديدي زيادي دارد و آن ديگري داراي قوانين بسيار نرم و آرام به گونه اي كه گويي قوانين ندارد. يكي كاملا زميني است و آن ديگري كاملا اخروي و آسماني. از اين رو بيان مي شود كه دين ابراهيم دين وسط و ميانه اي بوده كه از افراط و تفريط به دور بوده است.
اسلام، دين اعتدال
به هر حال دين اسلام كه همان دين ابراهيمي است نيز در تعبير قرآني از اين اعتدال بهره برده است و آموزه هاي آن به دور از هرگونه افراط و تفريط است. البته در بينش قرآني، آموزه هاي تورات و انجيل نيز از چنين خصلت و خصيصه اي برخوردار بوده اند؛ زيرا چنان كه گفته شد اعتدال اصل عقلايي و امضا و تاييد شده شريعت است و هر انساني به طور طبيعي به اعتدال و ميانه روي گرايش دارد مگر آن كه عوامل بيروني موجب دگرگوني در گرايش دروني وي شده و او را از اعتدال خارج كند. آموزه هاي كتب آسماني كه بر پايه فطرت سالم است نيز از اعتدال و ميانه روي بهره مند هستند.
از اين رو مي توان گفت آموزه هاي توراتي و انجيلي از وصف اعتدال برخوردار بوده اند ولي به جهاتي از اين وضعيت بيرون رفته و دگرگون شده اند.
خداوند در آيه 66 سوره مائده با توجه به اصل فطرت و نزول كتب بر پايه آن بيان مي كند كه آموزه هاي آن دو كتاب آسماني نيز به دور از افراط و تفريط بوده است و كساني كه به كتب بي تحريف و تصحيف عمل مي كنند امت مقتصد و ميانه رو هستند.
امت اسلام امتي ميانه و معتدل است. اين اعتدال و ميانه روي را مي توان در بينش، نگرش و گرايش امت ديد. قوانين آن بر پايه اعتدال است و اخلاق و احكام و آداب و ديگر امور زندگي بر اعتدال بنيان شده است. از اين رو خداوند از امت اسلام به امت وسط و ميانه ياد مي كند. (بقره آيه 143) و آنان را بهترين امتي مي داند كه در روي زمين ايجاد شده اند. امتي كه اصل و اساس آن اعتدال و ميانه روي درهمه چيز و همه كار است و از اين رو امت شاهد و نمونه و سرمشق مي باشند. (آل عمران آيه110)
ويژگي امت اسلام
با توجه به گزارش هاي قرآن و آموزه هاي دستوري قرآن مي توان دريافت كه امت اسلام به معناي امت قرآني و جامعه برتر در حوزه عقيده و رفتار، امتي معتدل و ميانه هستند. آنان نه اهل تنزيه محض هستند و نه تشبيه محض. نه اهل زياد روي در امور اقتصادي و سياسي و نه اهل كوتاهي كردن در اين مسايل.
در رفتار و گفتار و اقتصاد و خوراك خود اعتدال و ميانه روي را مراعات مي كنند و در اعمال عبادي نيز راه افراط و تفريط را نمي پيمايند. در انفاق و بخشش در راه خدا ميانه روي را اصل قرار مي دهند. نه چنان مي دهند كه خود وابمانند ونه آن چنان مشت فرو مي بندند كه گرد بخل بر ايشان نشيند. نه اهل اسراف هستند و نه اهل خساست. همواره از خدا مي خواهند كه ايشان را از اسراف و زياده روي درهركاري حفظ كند. (آل عمران آيه 147)؛ زيرا اسراف (كهف آيه 28) و افراط (مائده آيه 32) را عامل تباهي و فساد و علو و طغيان مي دانند. (يونس آيه 83 و دخان آيه 31) از اين روست كه جز ميانه روي از خدا نمي خواهند.
اعتدال در راه رفتن و ميانه روي در سخن گفتن و پرهيز و دوري از فرياد زدن (لقمان آيه 19) گام هاي استوار و نرم برداشتن و مانند آن از اموري است كه بيانگر اعتدال ايشان در رفتار و گفتار است. حتي آنان در عبادت، راه ميانه مي پيمايند و بر خود سخت نمي گيرند و خود را به رنج نمي افكنند. (طه آيه 1 تا 3) امام صادق و امام باقر عليهماالسلام درباره اين آيه مي فرمايند كه خداوند به جهت به رنج افتادن پيامبر(ص) در نماز خواندن از او مي خواهد كه چنين نكند و راه اعتدال را در عبادت در پيش گيرد. (تفسير قمي ج 2 ص 57 و نيز الميزان ج 14 ص 125)
به هرحال در آموزه هاي قرآن اعتدال و ميانه روي يك اصل اساسي و ارزشي است و هر گونه افراط و تفريط درهركاري ناپسند است. اين مطلب را از واژه امر كه به معناي هر كاري است مي توان از آيه 147 سوره آل عمران به دست آورد.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا