بسم الله الرحمن الرحیم
هر کاری دارای اصول و قواعدی است که باید مراعات شود. انتخابات و نیز مناظرات انتخاباتی نیز از جمله کارهایی است که دارای اصول و قواعدی است. برخی از این قواعد از قواعد اخلاقی عام است که اختصاصی به مسلمان یا کشور و نظام اسلامی ندارد؛ اما برخی از اصول و قواعد در فعالیت های یک مسلمان در یک نظام اسلامی مطرح است که به فلسفه و سبک زندگی اسلامی ارتباط دارد و مسلمان نمی تواند فارغ از آن ها عمل و رفتار کند. در حقیقت فقه اسلامی ناظر به همه رفتارهای مکلفان مسلمانی است که می خواهند بر اساس فلسفه و سبک زندگی اسلامی زندگی کنند و جامعه ای قرآنی – اسلامی را در دنیا بسازند و سعادت دنیا و آخرت خویش را بدان تضمین کنند.
نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا اصول و قواعد مناظرات انتخاباتی را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
اهداف مناظره
مناظره به هر هدفی شکل گرفته باشد، بی گمان به سبب ریشه واژه باید ناظر به نظر افراد باشد که از سوی هر یک ارایه می شود. در حقیقت نظر هر کسی در تقابل و گاه در برخی از موارد در تایید نظر دیگری مطرح است. بنابراین، در اغلب موارد، دو سویه مناظره، نظری موافق یک دیگر نداشته و هر یک از ایشان در اندیشه آن است تا نظر خویش را تبیین کرده و ادله و شواهدی بر له و نفع نظر خویش و گاه علیه نظر دیگری بیان کرده و نقص و نقیضی بر نظر دیگری وارد سازد.
به نظر می رسد که مناظرات، در بسیاری از موارد در ساختار جدال و مجادله انجام می گیرد. جدال، گفتگويى توأم با نزاع و غلبه جستن يك طرف بر ديگرى است(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص189، «جدل».) و به قصد منصرف كردن وى از رأى و نظرش انجام می گیرد.( مجمع‌البيان، ج5-6، ص237.)
البته در مناظره های انتخاباتی، شخص نمی خواهد رای و نظر خویش را بر طرف دیگر چنان تبیین کند که نظرش برگردد و با او موافق و هم داستان شود؛ بلکه می خواهد با تبیین ادله و شواهدی، نظر خویش را حق و درست جلوه داده و با نقص و نقیض نظر دیگری را نادرست بنمایاند تا این گونه پیروان و هواداران بیش تری را به سوی خود و جلب آرای آنان به دست آورد. در حقیقت مخاطب این گونه مناظرات، کسانی هستند که آرای آنان در رسیدن افراد به جایگاه مدیریتی موثر است و آنان می توانند در آینده بر اساس این آراء و مدیریتی که به دست می آورند، نظرات و مواضع خویش را در سیاست های داخلی و خارجی عملیاتی سازند؛ هر چند که برخی خلاف آن عمل می کنند، که جای خود بماند؛ چنان که برخی در مناظرات با آن که حق را می یابند و می شناسند، ولی بر باطل خود، پافشاری و اصرار می ورزند. البته برخی نیز لجوج هستند و بر این باورند که نظر و رای خودش صائب و درست است. از اینرو، هرگز از مواضع و موضع گیری های خود کوتاه نمی آید.
به هر حال، آن چه در مناظرات انتخاباتی و مجادلات آن اتفاق می افتد، آمیزه ای از حق و باطل است که خود فتنه ای برای خود ایشان و مردم است. این در حالی است که بر اساس آموزه های وحیانی قرآن و اسلام، اهداف مناظرات و مجادلات باید تبیین حق و ایجاد گرایش به سوی آن باشد و انسان نمی بایست بر مواضع باطل خویش اصرار کند و یا دیگران را به مواضع باطل سوق دهد و با تشویش اذهان و هوچی گری مردم را گمراه کند؛ زیرا نباید اهداف سخنی جز راستی و درستی باشد؛ چرا که انسان مسلمان برای یافتن حق و گرایش به آن تلاش می کند و هرگز گرایشی به باطل ندارد و مواضع باطل را تایید و امضا نمی کند.
از نظر قرآن مجادله و مناظره ها می تواند به فلسفه و اهداف چندی انجام گیرد که شامل موارد زیر است:
- استیفای حق: گاه مناظره و مجادله برای آن انجام می گیرد تا حقی روشن و استیفا شود و حق به حق دار برسد؛ چنان که مناطره خوله با پیامبر(ص) در این راستا انجام شده است.(مجادله، آیات 1 و 2)
- تبلیغ حق: از دیگر اهداف مجادله می توان به تبلیغ حق و بیان پیام راست و درستی اشاره کرد. پیامبران برای تبیین پیام و تبلیغ دین اسلام از مجادله بهره می برند؛ البته آنان مجادله احسن می کردند که مجادله بر اساس معقولاتی است که مقبول عند خصم است و طرف دیگر آن را می پذیرد. این معقول مقبول مبنا و پایه برای بحث قرار می گیرد تا این گونه حق و اسلام تبلیغ شود.(نحل، آیه 125)
- نابودی باطل: گاه مناظره برای ادحاض و نابودی باطل انجام می گیرد.
- اثبات باطل و نابودی حق: مناظره های کفار هماره برای اثبات باطل و نابودی حق انجام می گیرد. آنان در این امر از همه ابزارها بهره می گیرند. بهره گیری از شبهات و متشابهات از جمله آنها است. کسانی که متعصب هستند بر تعصب کورکورانه خود اصرار می کنند و دست از آن بر نمی دارند.(لقمان، آیات 20 و 21)
از نظر قرآن، انسان ها باید به هدف شناخت حق و ایجاد گرایش به حق در مناظرات شرکت کنند و اصول و قواعد آن را مراعات نمایند. بنابراین، باید به دور از تعصب(لقمان، آیات 20 و 21)، تکبر(حج، آیات 8 و 9)، جهل و نادانی و بی خردی(حج، آیات 3 و 8) و مانند آن انجام گیرد.
قواعد مناظرات انتخاباتی
مناظره های انتخاباتی همانند هر مناظره دیگر باید براساس فلسفه و سبک زندگی اسلامی باشد. از آن جایی که اسلام قواعد و قوانینی را برای هر عمل مکلف تعیین کرده است، هر کسی که وارد مناظرات از جمله مناظره های انتخاباتی می شود، باید آن را مراعات کند. قواعد مناظره های انتخاباتی از منظر قرآن، بر اساس مبانی و اصول فلسفه زندگی و نظام سیاسی آن سامان می یابد و باید مراعات شود. مهم ترین اصول و قواعد مناظره های انتخاباتی از منظر قرآن عبارتند از :
- منطق محوری: منطق موازین و چارچوبی است که از نظر شکلی و محتوایی سخن را سامان می دهد. سخن باید از نظر شکلی و محتوایی به گونه ای باشد که حق را آشکار ساخته و باطلی را از حق جدا کند. کسی که وارد مناظره و مجادله می شود باید اصول منطق را بشناسد و بر اساس آن عمل کند. امروزه هر کسی بر این جمله اصرار می ورزد که قواعد بازی را بشناسید و براساس آن عمل کنید. بنابراین، یک مسلمان باید قواعد بازی مناظره های انتخاباتی را بر اساس اصول و مبانی اسلامی و قرآنی بشناسد و بر اساس آن عمل کند. از جمله مهم ترین، قواعد آن است که انسان منطقی سخن بگوید و بر اساس علم و دانش قطعی و اگر نشد اطمینانی سخن را بر زبان جاری سازد. مجادلات بی علم و براساس گرایش های حزبی و جناحی خطری است که دامن گیر همگان است و مسلمان باید سخن از روی علم بگوید و تحت تاثیر گرایش های حزبی نباشد. خداوند به شدت مسلمان را از سخنانی که بر اساس گمانه و ظن است پرهیز می دهد و خواهان گفتار و رفتار عالمانه است. مجادله و مناظره نیز باید این گونه باشد.(حج، آیات 3 و 8؛ لقمان، آیه 20؛ غافر، آیات 35 و 56؛ اعراف، آیه 71)
- هدایت محوری: مجادله و مناظره باید هدایت محور باشد و هیچ یک از طرفین مناظره نباید کاری کنند که موجب گمراهی طرف دیگر یا مردمان شود.(همان)
- قوانین محور: مناظره و مجادله از جمله انتخاباتی باشد قوانین محور باشد و بر اساس قوانین روشن و مکتوب انجام گیرد. در این مساله هم باید قوانین مناظره و اصول آن شفاف و روشن مشخص و دانسته شود و هم باید محتوا موجب روشنی قوانین و افزایش شفافیت در این عرصه شود. به سخن دیگر، هم از نظر شکلی و هم از نظر محتوایی باید مجادله بر اساس قوانین باشد.(همان)
- ادله محکم و استوار: طرفین مناظره باید ادله ای که ارایه می دهند، محکم و استوار باشد به طوری که بتوان در محاکم نیز بدان استناد کرد. در حقیقت ادله باید از چنان استواری برخوردار باشد که موجبات سلطه و سلطنت مطلب و مواضع طرف مجادله شود. از این روست که در آیات قرآنی بر واژه سلطان به عنوان مهم ترین ویژگی در ادله و براهین مجادله تاکید شده است.(غافر، آیات 35 و 56)
- حسن معاشرت: از دیگر قواعد اسلامی – قرآنی مناظره ، برخورد نیک و معاشرت خوب است که باید میان دو طرف مناظره برقرار باشد. ادب کلامی باید با ادب رفتاری جمع شود؛ زیرا هدف از مناظره تبیین حق و مواضع درست است نه آن که کسی بخواهد دیگری را به هر شکلی از میدان به در کند. اصولا در اسلام، هدف وسیله را توجیه نمی کند و کسی نمی تواند برای رسیدن به مطلب حق یا کار حق، از ابزار باطل و ناحق بهره برد. خداوند در آیه 125 سوره نحل تنها در صورتی مجادله را جایز می داند که از نظر شکلی و محتوایی نیک باشد؛ یعنی هم در محتوا و هم در روش باید به شکل نیکی برگزار شود تا هیچ گونه شائبه بداندیشی و بدگویی در آن به چشم نیاید. از نظر محتوایی باید شخص تلاش کند که موجبات هدایت برای دیگری را فراهم آورد نه آن که گمراه سازد و از نظر شکلی نیز به گونه ای عمل کند که رفتار نیک و معاشرت خوش از آن به چشم آید. همین قاعده در مناظره و مجادله در آیه 46 سوره عنکبوت نیز تبیین و تایید شده است.
- تاکید و تایید مشترکات: مجادله نباید به گونه ای باشد که تنها هدف آن مچ گیری باشد، بلکه باید بر مشترکات تاکید و بر موارد اتفاقی مهر تایید زده شود.(عنکبوت، آیه 46)
- رفق و مدارا: از آن جایی که هدف از مجادله و مناظره تبیین حقایق و مواضع است، نباید به گونه ای باشد که موجب درگیری و جنگ و اهانت و مانند آن شود. مدارا کردن و نرمی در کلام و عمل می تواند مناظره را از حالت هیجانی غیر عقلانی به سمت عقلانیت سوق دهد و آثار و تاثیر مثبتی بر طرفین و جامعه بگذارد. یکی از معانی «و جادلهم بالّتى هى أحسن» در آیه 125 سوره نحل، جدال با رفق و مدارا است که به عنوان یک قاعده جدلی در قرآن مطرح شده است.(مجمع‌البيان، ج5-6، ص605 و نیز مجمع‌البيان، ج7-8، ص449) البته از امام صادق(عليه السلام) روايت شده است: مقصود از «و جادلهم بالّتى هى أحسن» مجادله به قرآن است. (تفسير نورالثقلين، ج3، ص95، ح265) البته آن چه از امام(ع) نقل شده از باب جری و مصداق است؛ زیرا قرآن دارای مبانی و اصول و قواعدی است که می تواند موجب روشنگری و رسیدن به حق باشد. هم چنین از آیات 67 و 68 سوره حج به دست می آید که مدارا از اصول و قواعد اصلی مناظرات اسلامی و قرآنی است؛ زیرا خداوند در آیه بیان می کند که با آنان منازعه کلامی نداشته باشد و در صورتی که امری نمی پذیرند با گفتن خدا بهتر می داند از ادامه سخن و مجادله بگذرند و در حقیقت به نوعی با «قالوا سلاما»(غافر، آیه 65) با سلام و صلوات از مجادله عبور کند.
- اجتناب از زبان بازی: برخی فلسفه را زبان بازی و بازی زبانی دانسته اند و فیلسوف را کسی می دانند که با بازی زبانی افکار می سازد و فلسفه می بافد؛ در حالی که حقیقت چیزی دیگری است؛ زیرا این افراد فیلسوف نیستند، بلکه سفسطه کنندگان هستند که با بازی زبانی موجبات گمراهی دیگران می شوند. برخی در مجادلات و مناظرات کلمات بی معنا و پوچ و بی محتوایی را به کار می برند که خودشان نیز از مفهوم آن اطلاعی ندارند. دم از حقوق بشر و آزادی می زنند در حالی که معنا و مفهوم آن را نمی دانند. این کلمات تنها الفاظ زیبا و پر طمطراقی است که چون طبل توخالی تنها صدا دارد و هیچ. خداوند در آیه 71 سوره اعراف از این نوع زبان بازی و کلمات بی محتوا و پوچ به عنوان «اسماء سمیتوها» نام های نامگذاری شده یاد می کند که فاقد حقیقت و معنا است. از همین رو، خداوند مردمان را از چنین رفتاری در مجادله و مناظره در همین آیه برحذر داشته است؛ زیرا هدف از مجادله در رویه اسلامی، تبیین حقیقت است. البته دیگران بر این هستند که حق را نابود کرده و باطل را جایگزین سازند. از همین روست که به زبان بازی رو می آورند.(کهف، آیه 56)
- اجتناب از شیطنت: از امور دیگری که در مجادله و مناظره انتخاباتی باید پرهیز شود، شیطنت کاری است. برخی از افراد با شیطنت بر آن هستند تا مواضع خویش را حفظ کرده و اهداف خویش را محقق سازند. اینان با استفاده از باطل و سخنان زیبا و فریبا تلاش می کنند تا خصم و طرف مقابل را از میدان به در کرده و خود جای رقیب قرار گیرند و بنشینند.(حج، آیه 3) این رویه سزاوار مسلمان نیست ؛ چه رسد کسانی این رویه را در پیش گیرند که بخواهند مسئولیتی را در نظام اسلامی به عهده گیرند.
- اجتناب از تمسخر: مسلمان هرگز کسی را تمسخر نمی کند و دنبال استهزا نمی رود. بر این اساس، در مناظره و مجادله رویه ای را در پیش نمی گیرد که موجب استهزا و تمسخر باشد. این در حالی است که دشمنان هر طوری شده می کوشند تا باطل خود را حق جلوه دهند و حق را نابود سازند(کهف، آیه 56) و برای رسیدن به مقصود خویش از همه ابزارهای باطل و حق استفاده می کنند. از جمله این ابزارها و رویه ها می توان به استهزا و تمسخر طرف مقابل اشاره کرد تا این گونه خود را چیره سازند و سخن و موضع خویش را پیش برده و تثبیت سازند.(همان)
- اجتناب از گمراه سازی: چنان که گفته شد، بر مجادله کنندگان است تا حق را تبیین کرده و باطل را از آن جدا سازند و راه راست و درست را بیان کنند و مردم را از گمراهی دور سازند. بر همین اساس، کسی که تلاش می کند تا مردم را گمراه کند، از قاعده اسلامی بازی مناظره و مجادله بیرون رفته و شیوه و رویه گمراهان را در پیش گرفته است؛ زیرا آنان هستند که مجادله را به هدف گمراهی دیگران برگزار می کنند و مردمان را فریب می دهند.(حج، آیات 8 و 9)
- اجتناب از تکبر: مومن متواضع و فروتن است و در برابر حق نیز سر تسلیم فرود می آورد؛ اما کافر متکبر و مستکبر است و حق را نمی پذیرد و با تکبر و استکبار با مردم مواجه می شود. از نظر قرآن کسانی که از روی جهالت و بی خردی و نادانی به مجادله می پردازند دل هایی پر از تکبر دارند و از نظر روان شناسی مردمان متکبر هستند.(غافر، آیه 56) پس کسانی که در مناظره های انتخاباتی در نظام اسلامی وارد می شوند، باید تکبر را کنار بگذارند و در برابر حق و اهل آن متواضع و فروتن باشند.
- دلسوزی: از آن جایی که هدف مجادله و مناظره، احقاق و استیفای حق است، نباید به دور از اموری باشد که مخالف حق است و موجبات طرد و دوری مردم شود؛ پس اگر کسانی که وارد مناظرات می شوند حق جو هستند، باید دلسوز مردم نیز باشند و سخنی نگویند که مردم را از حق دور سازند یا طرف مقابل را در شرایط بدی قرار دهند. مجادله احسن باید با دلسوزی و همدلی همراه باشد.(هود، آیه 74)
در آیات قرآنی اصول و قواعد دیگری نیز بیان شده که یا به همین اصول کلی باز می گردند یا توضیح و تبیینی از همین اصول یاد شده است.
