اسلام علیه ضرر و زیان

اسلام دین فطرت است. همین خصیصه که بارها به اشکال گوناگون در آیات و روایات بیان شده است، بیانگر این مطلب است که هر آن چه بر خلاف عقل سالم و قلب سلیم می باشد، با اسلام ارتباطی ندارد. این گونه است که هر رفتاری ضد عقلانی و خلاف فطرت و حتی غریزه طبیعی، به عنوان ضد اسلامی شناخته و معرفی شده است.

از جمله قواعد اصولی اسلام، قاعده لاضرر و لاضرار فی الاسلام است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا با نگاهی به این قاعده اساسی، نمونه هایی از رفتارهای ضد اسلامی را به نقد کشد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اسلام دین فطرت

اسلام دین مطابق با عقل و فطرت است. عقل سالم و احکام آن که به عنوان مستقلات عقلانی شناخته می شود و از اعتبار ویژه ای در اسلام برخوردار می باشد تا جایی که گفته اند: کل ما حکم به العقل حکم به الشرع؛ هر آن چه را را که عقل بدان حکم کند، شریعت هم بر اساس آن حکم می کند. این گونه است که در اسلام بخشی از احکام به عنوان احکام امضایی در برابر احکام تاسیسی مطرح شده است.

هیچ شکی و تردیدی نیست که انسانیت انسان به عقل است و حتی دین و حیا و ایمان به عقل وابسته است. اگر عقل را از انسانیت جدا سازیم معنا و مفهومی برای عقل و دین و حیا و ایمان باقی نمی ماند؛ زیرا شناخت خداوند و ایمان به او مبتنی بر وجود عقل و به کاربری آن است. از این روست که در اسلام، اصول دین غیر قابل تقلید دانسته شده و بر هر کسی است که خود با عقل خویش یا یاری و مدد دیگران دریابد که خداوندی است که آفریدگار و پروردگار جهانیان است. اگر در فروع دین از تقلید در صورت ناتوانی از اجتهاد سخن به میان آمده ، در اصول دین چون توحید، نبوت و امامت و معاد و عدل، از هر گونه تقلید برحذر داشته شده است. این بدان معنا خواهد بود که هر کسی می بایست با عقل خویش حقیقت را دریابد و بدان ایمان آورد.

از نظر اسلام، هر انسانی دارای دو پیامبر درونی و بیرونی است. پیامبر درونی عقل آدمی است که پیامبر بیرونی را اثبات می کند. البته نمی بایست از این نکته غفلت ورزید که عقل کلیاتی چون هدفمندی جهان و نبوت عامه را درک می کند، اما اثبات نبوت خاصه نیازمند دلایل دیگری چون معجزه است.

به هر حال، عقل در اسلام از جایگاه برتر و ویژه ای برخوردار می باشد و این مساله به اشکال گوناگون در آیات و روایات تبیین شده است. از جمله روایاتی که از عدم جدایی دین و حیا از عقل خبر می دهند و در اصول کافی بیان شده است. بر اساس این روایات، انسان مخیر به انتخاب یکی از سه گانه ها می شود و انسان عقل را اختیار می کند. پس از آن که به دو عنصر دیگر فرمان بازگشت داده می شود، آن دو می گویند خداوند ما را مامور ساخته که هر جا عقل باشد در آن جا حاضر باشیم. این بدان معناست که حیا و دین داری بخش جدای ناپذیر عقلانیت است. اگر بخواهیم درباره نشانه های عقلانیت در شخصی آگاه شویم می بایست به مقدار حیا و دین داری شخص توجه یابیم؛ زیرا این عقل است که انسان را به حیا و دین داری وادار می سازد.

این گونه است که یکی از عناصر اصلی تکلیف و بازخواست و کیفر و مجازات عقل قرار داده شده و تنها برای عاقلان تکلیف و کیفر بیان گردیده است. پس اگر انسانی مجنون باشد و از نعمت عقل برخوردار نباشد، بر او حرجی نیست و تکلیفی ندارد.

عقل با دو همراه جدایی ناپذیرش، فطرت را تشکیل می دهد. از این روست که دین درونی مانند وجدان بیدار آدمی را به حیاورزی و کارهای نیک و صالح می خواند و از هر گونه کارهای زشت و قبیح برحذر می دارد. دین بیرونی که به عنوان مکمل و راهنمای عقل در جزئیات وارد شده، لازم است که مطابق و مناسب با عقل سلیم باشد. از این رو، تمامی احکام عقلانی محض با احکام دین مطابق می افتد.

اما در مواردی که عقل و دین در تضاد ظاهری قرار می گیرند، یا می بایست در صحت حکم عقلانی شک کرد و یا در اعتبار انتساب حکم دینی به خداوند تردید نمود؛ زیرا عقل و شریعت اسلامی هرگز بر خلاف هم نیستند و همواره به عنوان موید یک دیگر عمل می کنند.

احکام ضرری خلاف اسلام

هر انسانی نیازهای مادی و معنوی دارد که می بایست به آن ها پاسخ دهد. از مهم ترین نیازهای طبیعی و غریزی انسان می توان به خوردن و نوشیدن و شهوت جنسی اشاره کرد. اسلام برای پاسخ گویی به این نیازهای طبیعی روش های مناسب و معقولی را در نظر گرفته است که انسان ضمن حفظ کرامت و شرافت خویش می تواند به این نیازها در حد نیاز طبیعت انسانی پاسخ دهد.

پاسخ گویی به نیازهای طبیعی و غریزی بر اساس آموزه های اسلامی می بایست با توجه به فلسفه وجودی آفرینش هستی و انسان باشد. از آن جایی که هدف نهایی و غایی از آفرینش انسان، متاله و خدایی شدن و ظهور در مظهریت ربوبیت الهی است که از آن به خلافت الهی یاد می شود، پاسخ گویی به نیازهای مادی و غریزی می بایست با توجه به این هدف انجام گیرد. از این روست که در اسلام محدودیت هایی برای پاسخ گویی به این نیازها بیان شده تا ضمن جلوگیری از تفریط وسرکوب غرایز از افراط گرایی نیز جلوگیری آید و اجازه داده نشود تا انسان ها با سرگرم شدن به غرایز خود را از هدف اصلی باز دارند.

در اسلام هر گونه ضرر به نفس و ضرر به دیگری امری زشت و گناه شمرده شده است. ضرر و زیان به خود بر اساس هدف و فلسفه آفرینش انسان تعریف و تبیین و تعیین می شود. بر این اساس، هر گونه کاری که انسان را از هدف اصلی باز می دارد به عنوان امر ضرری شناخته و معرفی شده است. کسی که به نیازهای طبیعی و غریزی خود در چارچوب هدف آفرینش پاسخ ندهد، خود را گرفتار نقصی نموده است که از کمال باز می دارد. هم چنین افراط در آن نیز به عنوان ظلم به نفس معرفی شده و به شدت با آن مبارزه می شود.

فطرت انسانی به طور طبیعی کمال جو و کمال گراست و از هر گونه نقصی می گریزد. بدترین نقص انسان، عدم شناخت و آگاهی از خود و پیرامون است. از این روست که از انسان ها می خواهد تا با ابزارها و منابع شناختی، علم و دانش بیابند و بر اساس شناخت کامل و درست عمل کنند. شناخت درست حقیقت و کمالات به انسان کمک می کند تا گام های درستی برای رهایی از نواقص از جمله نقص جهل و نادانی بردارد.

همه آموزه های عقلانی و وحیانی به مدد انسان آمده است تا کمالات را به وی بشناساند و راه دست یابی به آن را بیاموزاند. از این روست که احکام وحیانی اسلام همانند احکام عقلانی صرف و مستقلات عقلی، از این ویژگی برخوردار می باشند که پاسخ گوی نیازهای فطری و طبیعی انسان است.

استاد علامه شهيد مطهري در كتاب سيري در نهج البلاغه در بخش بحث از كليسا و مسئله دوري از خدا در غرب به اين مسئله اشاره مي كند كه اسلام همواره به فطرت بلکه حتی غرایز انسانی توجه داشته است و احکام اسلامی به گونه ای قرار داده است تا به غرایز به شکل طبیعی پاسخ داده شود. هر دینی که به عقل و فطرت و نیز نیازهای غریزی و طبیعی انسان به شکل مناسبی پاسخ ندهد، همین عدم برآوردن نيازي طبيعي در يك دين، آن دین را از اعتبار مي اندازد.

شهید مرتضی مطهری مي نويسد كه هرگاه ديني با امور فطري و غريزي آدمي به مبارزه برخيزد، هم خود را در نزد عقلا و خردمندان از اعتبار مي اندازد و هم مردم را از خود دور مي سازد. از اين رو هرگاه حكمي را برخلاف فطرت و نياز طبيعي آدمي و غرايز وي ديديد، بدانيد كه آن حکم از دين نيست، بلكه تحريف دين است، مگر آن كه دين براي برطرف كردن آن نياز ، راه و مصاديق مشخصي را معين كرده باشد که با آن جبران این مشکل شود. این در حقیقت همان جایگزین سازی است تا به شکلی به نیازهای فطری و طبیعی و غریزی انسان پاسخی درست و درخور داده شود.

از نظر اسلام، هر گونه حکمی بر خلاف فطرت و طبیعت، حکم غیر اسلامی و غیر عقلانی شناخته و معرفی شده است.

پیامبر گرامی(ص) در عبارتی کوتاه به این قاعده اصلی و اساسی در اسلام اشاره کرده و فرموده است: لاضرر و لا ضرار فی الاسلام؛ هیچ حکم ضرری و ضراری در اسلام نیست.

قاعده لاضرر

قاعده لا ضرر از مشهورترين قواعد فقهى و تعبير «لا ضرر» برگرفته از احاديث نبوى است.( الكافى، ج 5، ص 292، باب الضرار، ح 2; وسائل الشيعه، چاپ اسلاميه، ج 17، ص 341; ابواب احياء الموات، باب 12، ح 3)

ضرر در لغت به معناى نقصانى است كه در شىء داخل مى شود،(ترتيب العين، ج 2، ص 1039، «ضر») اعمّ از اينكه اين نقصان در مال، آبرو، جان و يا در يكى از شئون وجودى انسان باشد.( القواعد الفقهيه، بجنوردى، ج 1، ص 214)

علمای اسلام براى «ضرار» چهار معنا آمده است:

1. ثلاثى مجرّد «ضرر».

2. ضرر وارد كردن هر يك از طرفين به ديگرى.

3. مجازات كردن ضررزننده با مقابله به مثل.

4. وارد كردن ضررى كه به حال ضررزننده نفع نداشته باشد، بر خلاف ضرر كه فرد ضررزننده نفع مى برد.( لسان العرب، ج 8 ، ص 44 – 45، «ضرر»)

از موارد استعمال قرآنى آن مى توان استفاده كرد كه «ضرار» به معناى وارد كردن ضرر به صورت عمدى است، بدون اينكه به حال او نفعى داشته باشد(انوارالاصول، ج 3، ص 270) و مى توان گفت به قرينه حديث سمره كه ضرر طرفينى نبوده است، مقصود از ضرار وارد كردن ضرر است به دفعات متعدد، زيرا سمره بارها موجب آزار همسايه شده بود.( القواعد الفقهيه، بجنوردى، ج 1، ص 214 – 215)

در اينكه مقصود از اين قاعده چيست، بين دانشمندان اصولى و فقهى اختلاف است. برخى گفته اند: مقصود اين است كه خداوند از ايجاد ضرر نهى كرده است و كلمه «لا» در «لاضرر» مانند «لارفث و لا فسوق» به معناى نهى است.

برخى گفته اند معناى قاعده اين است كه موضوع ضررى در اسلام تشريع نشده است، به گونه اى كه اگر موضوعى از احكام، مصداق ضرر شد، روشن مى شود ديگر تحت آن حكم نخواهد بود و تعبيرى مانند «لاشك لكثير الشك» است كه از احكام مربوط به شكّ، خروج موضوعى دارد.

در نظريه سومى گفته اند: معناى قاعده اين است كه ضرر در اسلام غير متدارك نيست و اگر به فردى ضرر وارد شود، اسلام با احكام خويش آن را جبران مى كند.

نظريه چهارمى كه مورد تأييد بسيارى از بزرگان قرار گرفته است، از شيخ انصارى است. به باور وى، منظور از قاعده اين است كه خداوند متعال در دين اسلام حكمى را كه موجب ضرر است، جعل نكرده و مقصود از نفى ضرر براساس اين احتمال، اين است كه هر كس كه به ديگرى ضرر وارد كند، لازم است آن را جبران نمايد و در تأييد آن گفته اند: شارع هميشه به جهات حكمى نظر دارد، علاوه بر اينكه حديث در مقام امتنان از جهت تشريع و حكم است و در اين مورد نيز مى بايد به جهت حكمى آن نظر داشته باشد.( همان، ص 215 – 219)

فقيهان براى قاعده لاضرر به مجموعه آياتى استدلال كرده اند كه در موارد خاصّ با كلمه «ضرر» در هيئتهاى مختلف آن ذكر شده است، مانند آنچه در مورد حقوق كودكان خردسال آمده است كه مادران را از اضرار به فرزند با ترك رضاع برحذر داشته و پدران را به پرداخت نفقه موظّف كرده است: والولِدتُ يُرضِعنَ اَولـدَهُنَّ حَولَينِ كامِلَينِ لِمَن اَرادَ اَن يُتِمَّ الرَّضاعَةَ وعَلَى المَولودِ لَهُ رِزقُهُنَّ وكِسوَتُهُنَّ بِالمَعروفِ…( بقره ، آیه 233)و آيات مربوط به زنان مطلّقه كه مردان را از سخت گيرى بر آنها در ايام عده نهى مى نمايد: اَسكِنوهُنَّ مِن حَيثُ سَكَنتُم مِن وُجدِكُم ولا تُضارّوهُنَّ لِتُضَيِّقوا عَلَيهِنَّ…(طلاق، ایه 6) و نيز مردان را از رجوع در عدّه به قصد اضرار به زنان مطلّقه نهى مى كند: ولا تُمسِكوهُنَّ ضِرارًا لِتَعتَدوا…(بقره، آیه 231) و در مورد وصيّت، از اضرار به وارث نهى مى كند: مِن بَعدِ وصِيَّة يوصى بِها اَو دَين غَيرَ مُضارّ…(نساء، ایه 12) ، و بر نويسنده سند دين و شاهد بر دَيْن اضرار به غير را تحريم نموده و فرموده است كه نويسنده مجاز نيست.

چيزى را كم يا زياد كند و شاهد نيز حق ندارد، خلاف حق شهادت دهد: ولا يُضارَّ كاتِبٌ ولا شَهيدٌ(بقره، آیه 282) فقيهان از مجموع آيات ياد شده به همراه دلايل روايى، قاعده لاضرر را بنيان نهاده اند.( الرسائل، امام خمينى(ره)، ج 1، ص 7 – 21)

قاعده لاضرر علیه زیان و ظلم

هر گونه ضرر و زیانی بر خود و دیگران قبیح و گناه و گاه جرم است. به این معنا که افزون بر کیفر اخروی دارای مجازات قانونی دنیوی است.

مشکل عمده ای که جوامع اسلامی با آن مواجه هستند، عدم اهتمام و توجه به این قاعده است. جوامع اسلامی در بسیاری از مصادیق رفتاری خود بر اساس قاعده لاضرر عمل نمی کند. به عنوان نمونه هر گونه ضرر و زیانی به گوش دیگران، قبیح و حرام دانسته می شود. این ضرر و زیان گاه با سیلی زدن اتفاق می افتد و گاه با صدای گوشخراش موسیقی، زنگ موبایل یا حتی صدای اذن و مداحی تحقق می یابد. بر اساس آموزه های اسلامی هیچ کسی حق ندارد به دیگران زیان برساند، بنابراین اگر کسی با صدای بلندگوی مسجدی زیان ببیند، می تواند خواهان مجازات شود،‌ هر چند که ضرر رساننده گناهی مرتکب شده که می بایست در آخرت پاسخ گو باشد.

در گذشته صدای اذان از ماذنه ها به صورت عادی و صدای شخص گفته می شد. این صدا هرگز گوشخراش و آزار دهنده نبوده است؛ اما با وجود دستگاه های صوتی چون بلندگو که موجبات اذیت و آزار می شود، نمی توان از حکم ضرری این رفتار چشم پوشید.

راه اندازی دستجات عزاداری و مداحی در مساجد و حسینیه ها و خیابان ها هم این حکم را دارد. اگر این گونه مراسم همراه با اذیت و آزار دیگران باشد، عمل مستحب به گناه تبدیل می شود. البته بسیاری از مردم نسبت به برخی از رفتارهای آزاری چشم پوشی می کنند ولی باید دانست که عمل نمی تواند به صرف دینی بودن، مجوزی برای ضرر و زیان شود.

در اسلام همان گونه که هر ضرری به مال و جسم و جان خود ممنوع شده است و انسان اگر ببیند با روزه گرفتن به عنوان مثال خوف جان می رود، می بایست از امساک خودداری و افطار نماید. هم چنین هر گونه زیانی به دیگری به هر شکلی جایز نیست. به عنوان نمونه اگر کسی از شما نخواسته تا او را برای نماز صبح بیدار کنید، ولی شما به هر شکلی با سر و صدا و یا نماز بلند خواندن وی را بیدار کنید، نه تنها ثوابی نبرده اید، بلکه گناهی برخود نوشته اید؛ زیرا خواب ماندن شخص موجب قضای نماز می شود و بر او حرجی نیست، اما برای شما که با بیدار کردن وی موجبات زیان شده اید و ناراحتی عصبی و مانند آن برای او پدید آورده اید، گناهی مرتکب شده اید.

بنابراین، قاعده لاضرر علیه هر گونه زیانی به خود و دیگران است و این قاعده اجازه نمی دهد تا کسی حتی به قصد دینی کاری ضرری علیه خود و دیگران انجام دهد.

البته در تشخیص مصادیق ضرری گاه شخص دچار اشتباه و خطا می شود؛ ولی هر انسان عاقلی با رجوع به عقل و یا خردمندان و گاه شریعت می تواند ارشادی به حکم پیدا کند و مصادیق آن را تشخیص بر اساس آن رفتار نماید.

جامعه اسلامی برای قرآنی شدن نیازمند مراعات تمامی جزئیاتی است که به عنوان احکام عقلانی و وحیانی با آن اشنا هستیم و اگر نیستیم به حکم وظیفه شرعی و عقلی بر ماست تا تقصیر نکنیم؛ زیرا تبعات رفتارهای ضد عقلی و شرعی را می بایست در دنیا و آخرت بدهیم.

هر یک از خوانندگان خود می تواند با نگاهی به پیرامون دریابد که چه اموری از مصادیق رفتاری ضرری علیه خود و دیگران است و خود را ملزم نماید تا از آن پرهیز کند.