اسباب کسب رضایت خدا

بسم الله الرحمن الرحیم

رضایت و خشنودی الهی سرمایه ای بزرگ برای انسان است؛ زیرا رستگاری و سعادت دنیا و آخرت در گرو رضایت الهی است؛ اما بسیاری از مردم نمی دانند چگونه می توانند این رضایت الهی را به دست آورند و کسب کنند؟ نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا اسباب و وسایل کسب رضایت و خشنودی خدا را بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

چرایی کسب رضایت الهی

رضا در لغت عربی ضدّ سخط و خشم است( لسان العرب، ج 5، ص 235، «رضى»)؛ و در لغت فارسى، رضا به خشنودى و خوشدلى معنا شده است(فرهنگ فارسى، ج 2، ص 1659، «رضا»)؛ اما در اصطلاح فرهنگ اسلامی – قرآنی، رضا «موافقت و سازگارى امر واقع شده با نفس صاحب رضا بدون امتناع از آن و مقابله با آن است.(المیزان، ج 3، ص 106.)

رضا هر چند از صفات الهی است؛ ولی جزو اوصاف ذات همانند «حی و قیوم و علیم» نیست؛ بلکه رضاى خدا از اوصاف فعل او است. بنابراین وقتی سخن از رضا و سخط الهى به میان می آید به این معنا است که او با بنده اش همانند شخص خشنود رفتار مى کند و بر او رحمت نازل نموده، نعمت عطا مى کند؛ چنان که در صورت سخط، رحمتش را قطع کرده و نقمت و عقوبت را سزاى او قرار داده، چنین چیزهایی را بر او مسلّط مى کند.»(همان، ج 9، ص 376)

هر چند که همه اهمیت و ارزش رضایت خدا را می دانند، ولی قرآن به این نکته ظرفیت توجه دارد تا با بیان فلسفه و هدف از کسب رضایت الهی، به چگونگی آن بپردازد. از این روست که در آیات قرآنی، فلسفه و اهدافی برای آن بیان شده که می توان به موارد زیر از جمله آن ها اشاره کرد:

1. معیار سنجش و سرنوشت انسان در دنیا و آخرت: از نظر قرآن، اگر بخواهیم دریابیم که شخص در پیشگاه خدا از چه جایگاهی برخوردار است، می بایست به «کنش های الهی» نسبت به او التفات و توجه پیدا کنیم، به طوری اگر شخص مورد رضایت خدا باشد، در پیشگاه خدا انسانی خوب و اگر گرفتار سخط باشد، انسانی بد خواهد بود. بر همین اساس می توان سرنوشت او را در دنیا و آخرت شناخت و دانست؛ زیرا مقدرات و سرنوشت هر کسی بر اساس «رضایت و سخط» الهی تعیین می شود. پس اگر خدا از شخص راضی باشد به بهشت قرب داخل و در غیر این صورت به دوزخ بعد وارد می شود.(آل عمران، آیات 162 و 163)
2. معیار سنجش اعمال: از نظر قرآن، اعمال انسان از خوب و بد، براساس سامانه «رضا و سخط» مشخص می شود، به طوری که اگر شخص مورد رضایت باشد، اعمال خوبش پذیرفته می شود و گرنه چنین نخواهد بود. به سخن دیگر، همان طوری که این سامانه، معیار و ملاک ارزشگذاری انسان و سرنوشت اوست، هم چنین معیار ارزشگذاری نسبت به اعمالش نیز خواهد بود.(نساء، آیه 114) از همین روست که در آیات قرآنی، به مساله «رضا و سخط» بسیاراهمیت داده شده و از انسان خواسته شده تا برای کسب «رضایت الهی» تلاش کنند (بقره، آیه 207) و از خدا بخواهند توفیق دهد که بتوانند رضایت او را کسب نمایند(نمل، آیات 17 تا 19)؛ چرا که بنیان شخصیت و سرنوشت و سنجش اعمال و استواری و نااستواری آن بر ساختار سامانه «رضا و سخط» سامان یافته است.(توبه، آیات 109 و 62؛ و آیات پیش گفته)

در اهمیت و ارزش رضایت خدا همین بس که از نظر قرآن، رضایت الهی بر همه نعمت ها و لذت های دنیوی (آل عمران، آیات 14 و 15) و نعمت ها و لذت های اخروی حتی بهشت(مائده، آیه 119؛ توبه، آیات 72 و 100) برتری دارد و انسان می بایست به دنبال « وَرِضْوَانٌ مِنَ اللهِ أَكْبَرُ » باشد که اوج نعمت ها و لذت ها و «فوز عظیم» است.(توبه، آیات 72 و 21)

راه ها و ابزارها کسب رضوان الله

در آیات قرآنی راه ها و ابزارهایی برای انسان مشخص شده تا بتواند از طریق آنها خود را به برترین نعمت ها و لذت های دنیوی و اخروی برساند که که برتر و بزرگ تر از آن هیچ نعمتی نیست. برای تبیین راه ها و ابزارهای کسب تقوا می بایست به موارد زیر اهتمام شود تا رضوان الله برای شخص تحقق یابد:

الف: شروط اصلی و اساسی رضوان الله

از نظر قرآن، کسب رضایت خدا نیازمند دو شرط اساسی و اصلی است که فقدان آن موجب می شود تا شخص از رضوان الهی بهره مند نشود. این دو شرط اساسی عبارتند از:

1. ایمان : از نظر قرآن، کسب رضوان الهی بدون ایمان به خدا شدنی نیست؛ بنابراین شخص می بایست در گام نخست خود را به جرگه «مومنان» وارد سازد تا بتواند از رضوان الهی و رضایتش بهره مند شود.(آل عمران، آیات 172 و 174؛ توبه، آیات 20 و 21 و 62 و 72؛ زمر، آیه 7؛ فتح، آیه 18؛ بینه، آیه 8)
2. عمل صالح: از نظر قرآن، ایمان و عمل صالح آمیزه ای است که جدایی از آنها از هم به معنای بی ارزشی ایمان و عمل صالح خواهد بود؛ از همین روست که در همه آیات قرآنی به شکلی بیان می شود که ایمان و صالح می بایست ملازم هم باشند تا تاثیر خود را به جا گذارد، و گرنه می تواند ایمان و عمل صالح به جای تاثیر گذاری بی فایده و بی تاثیر شود و انسان گرفتار خسران شود.(عصر، آیات 1 تا 3) بر همین اساس هر کسی بخواهد ایمان واقعی و حقیقی خویش را نشان داده و به عنوان انسان برتر باشد، می بایست به آمیختگی و ملازمت ایمان و عمل صالح توجه کند تا رضایت و رضوان الهی را کسب نماید.(نمل، آیه 19؛ احقاف، آیه 15؛ بینه، آیات 7 و 8)

ب: شروط اساسی ایمان مورد نیاز رضوان الله

از نظر قرآن، افزون بر دو شرط اساسی که برای کسب رضوان الهی مطرح است؛ شخص از نظر روانی و افکار و عقاید نیز می بایست ایمان خویش را به امور بیاراید تا تاثیر شگرف خود را در کسب رضوان الله داشته باشد. مهم ترین این موارد عبارتند از:

1. اطمینان به خدا: نفس انسانی در سیر و صیرورت(شدن) خود مراتبی از «کمال» را طی می کند تا به «تمامیت» کمالی برسد. از نظر قرآن، «نفس مستوی»(شمس، آیه 7؛ انفطار، آیه 7) سطح فطری نفس است که همه «نفوس» از آن سطح برخوردارند؛ زیرا سطحی است که بر اساس ساختار «عدالت»(انفطار، آیه 7) همه ظرفیت های مورد نیاز از نظر شناختی و گرایشی را دارا است، به طوری که «حق و باطل» و «خوب و بد» را می شناسد و به طور فطری به حق و خوب گرایش و از باطل و بد گریزش دارد.(شمس، آیات 7 تا 10) اگر انسان بتواند این حالت را پرورش دهد و در صراط مستقیم «اسلام» و آموزه های وحیانی آن باشد، به طور طبیعی از «تقوا» بهره مند و از «فجور» رهایی می یابد.(بقره، آیه 21) کسی که در این مسیر گام بر می دارد، «صیرورت و شدن های کمالی اش» به گونه است که در «رشد» به جایی می رسد که از آن به «نفس مطمئنه» یاد می شود، که حضرت ابراهیم(ع) خواهان آن در اوج بلوغ رشدی خویش است(بقره، آیه 260)؛ زیرا می داند با این سطح از رشد می تواند مدعی «تمامیت کمالی» شود تا جایی که نه تنها از «عیب» نداری کمالی رها شود، بلکه از «نقص» درهر کمالی نیز رها شده و در همه کمالات به «تمامیت» آن کمالات برسد که عبور از مقام «تسبیح» از «عیب» به مقام «تقدیس» از «نقص» است. از نظر آموزه های وحیانی قرآن، شخصی که در چنین سطح از رشد و صیرورت کمالی خویش به تمامیت رسیده و در مقام «نفس مطمئنه» باشد، از سطح عالی بهره مند است که از آن به مقام « رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً»(فجر، آیه 28) یاد می شود. بر اساس روایات تفسیری اهل بیت(ع) و به ویژه امام حسین(ع) در این منزلی قرار دارد که حضرت ابراهیم(ع) خواهان آن است که البته به این سطح از تمامیت اهل بیت(ع) هم نمی رسد؛ چنان که حواریون حضرت عیسی(ع) نیز خواهان دست یابی به این مقام می شوند.(مائده، آیه 113) خدا از مومنان می خواهد تا با سرمشق قرار دادن پیامبر(ص) و اهل بیت (ع) بتوانند به این مقام برسند.(احزاب، آیات 21 و 33؛ مائده، آیه 55 و آیات دیگر) راه کسب آن نیز بر اساس آیات قرآنی «ذکر» دایمی است؛ زیرا خدا می فرماید: الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ ؛ همان كسانى كه ايمان آورده‏ اند و دلهايشان به ياد خدا اطمینان و آرام مى‏ گيرد. آگاه باش كه با ياد خدا دلها آرامش و اطمینان مى‏ يابد. (رعد، آیه ۲۸)
2. خشیت: خشیت بر خلاف خوف، ترس عالمانه است که با درک عظمت در شخص پدید می آید، از همین روست که خدا آن را به «عالمان» نسبت می دهد و حالتی در ایشان می داند.(فاطر، آیه 28) از نظر قرآن، کسب مقام «رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً» برای اهل خشیت شدنی است و کسی که نسبت به خدا این حالت را داشته باشد به مقام رضوان الهی می رسد.(بینه، آیات 7 و 8)
3. محبت و بغض برای خدا: از نظر قرآن، شخص مومن می بایست در قلب خویش «محبت برای خدا و بغض برای خدا» را داشته باشد و به نوعی تولی و تبری در ذات ایمانش نهادینه شده باشد؛ زیرا اگر کسی به این مرتبه و سطح از ایمان نرسد و تنها اهل محبت باشد یا تنها اهل بغض باشد، هرگز ایمان واقعی را تجربه نخواهد کرد. از همین روست که در روایات بر وجود این دو حالت نفسانی در مومنان تاکید شده است تا جایی که امام صادق(ع) می فرماید: وَ هَلِ الْإِيمَانُ إِلَّا الْحُبُّ وَ الْبُغْضُ؛ آیا ایمان جز حب و بغض است؟!(الكافی ، ثقة الاسلام كلینی ج ۲ ص ۱۲۵ ؛ المحاسن ،احمد بن ابى عبد اللّه برقى،‏ج ۱،ص۲۶۲ ؛ تفسيرفرات‏الكوفی، فرات بن ابراهيم كوفى‏،ص ۴۲۸ ؛ بحارالأنوار، علامه مجلسی ج ۶۵ ص ۶۳) از نظر قرآن، دست یابی به مقام «رضوان الله» نیازمند وجود چنین حالتی از حب و بغض در مومنان است که البته در عمل و رفتاری آنان نیز بازتاب و تجلیات آن دیده می شود.(فتح، آیه 29)
4. اشتیاق لقای الهی: مهم ترین انگیزه ایمانی می بایست «لقاء الله» باشد و همین امر موجب شود تا انسان هر کاری را در زندگی خویش انجام دهد که به این «لقاء الله» برسد؛ زیرا مسیر صیرورت پر تلاش انسان همین لقاء الله است.(انشقاق، آیه 6) کسانی که خواهان رضوان الله هستند می بایست این اشتیاق و شوق در آنان به شدت بالا باشد.(طه، آیه 84)

ج: شروط اساسی عمل صالح مورد نیاز رضون الله

همان طوری که ایمان مورد نیاز برای کسب «رضوان الله» دارای شروطی است که برخی از آن ها بیان شد، هم چنین شروطی برای عمل صالح مطرح است که اگر تامین نشود نمی تواند شخص به مقام «رضوان الله» دست یابد. این شروط برای عمل صالح عبارتند:

1. اخلاص: از دیگر شرایط اساسی برای بهره مندی از «رضوان الله» داشتن اخلاص در عمل صالح است؛ زیرا ممکن است شخص با ایمان و عمل صالح باشد، ولی «اخلاص» در عمل صالح نداشته باشد، یا به شکلی آن را مخلوط به اموری کند که موجب زوال اخلاص می شود؛ از جمله این امور می توان به «منت و اذیت» اشاره کرد.(بقره، آیات 264 و 265)
2. تولی و تبری: همان طوری که در شروط ایمان گفته شد، حب و بغض همان حقیقت ایمان است؛ بنابراین، تولی نسبت به مومنان و تبری از کافران نیز باید در فرد مومن صالح خود نمایی کند تا شخص به «رضوان الله» برسد.(فتح، آیه 29؛ مجادله، آیه 22؛ ممتحنه، آیه 1) از نظر قرآن، هر گونه رابطه حتی در سطح «دوستی» می تواند آسیب زا باشد، چه رسد که این رابطه به سطح «ولایت سرپرستی» تبدیل شود که مومنان در این حالت می بایست قید رضوان الله را به طور کامل بزنند؛ زیرا خدا هرگز ولایت طاغوت و کافران را نمی پسندد و مومنان را بدان مجازات می کند.(بقره، آیات 257 و 258 و آیات دیگر)
3. صدق: از دیگر شرایط عمل صالح، آن است که عمل صالح از روی صدق و صداقت انجام شود تا رضوان الله را به دنبال داشته باشد.(مائده، آیه 119)
4. توکل: مومن در کارهای نیک و عمل صالح خویش باید به این نکته توجه و التفات داشته باشد که هر کاری زمانی تحقق می یابد یا به نتیجه می رسد که مشیت الهی بر آن قرار گرفته باشد. بنابراین، هر گاه عزم بر کار نیک کرد، می بایست توکل بر خدا کرده و امورش را به او واگذار کند.(آل عمران، آیات 173 و 174)
5. پیروی از سابقون: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، دست یابی به مقام «رضوان الله» نیازمند پیروی و اتباع از سابقون مقربان است که اسوه حسنه های الهی هستند.(توبه، آیه 100)
6. تقوای الهی: تقوای الهی به معنای عمل به همه آموزه های وحیانی اسلام است(بقره، آیه 21) که شامل عمل به واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات و در شرایطی همانند روزه ترک مباحات می شود. کسی که می خواهد به رضوان الله برسد می بایست در این سطح باشد که از آن به تقوای اخص یاد می شود که برترین حالات آن است.(آل عمران، ایات 15 و 172 و 174)
7. شکر: قرآن بر این تاکید دارد که کفر با کفران آمیخته است؛ چنان که شکر با ایمان(انسان، آیه 3؛ نمل، آیات 19 و 40)؛ بنابراین، اگر کسی بخواهد به «رضوان الله» برسد(زمر، آیه 7) می بایست همه اقسام و انواع شکر قلبی و زبانی و عملی را داشته باشد. شکر عملی به این است که نعمت الهی را در جایی به کار برد که فلسفه آن نعمت است؛ مثلا چشم را برای دیدن حقایق آفریده است، نه برای خیانت چشمی و چشم چرانی؛ یا گوش را برای شنیدن حقایق آفریده است، نه برای شنیدن غیب و تهمت و مانند آن ها.

اعمال صالح و نیک رضوان ساز

در آیات قرآنی مواردی را به عنوان اعمال بسیار نیک و صالح مطرح می کند که موجبات «رضوان الهی» را فراهم می آورد. از مهم ترین این اعمال صالح می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. نماز: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، ستون دین اسلام، نماز است که می بایست اقامه شود. بنابراین کسی که ستون دین را اقامه نمی کند و بر آن محافظت نمی ورزد نمی بایست متوقع دست یابی به رضون الله باشد.(فتح، آیه 29؛ المیزان، ، ج 18، ص 299)
2. امر به نماز: از نظر قرآن، رهایی از خسران تنها با چهار عمل اصلی انجام می شود که شامل ایمان و عمل صالح و توصیه دیگران به «حق و صبر» است.(عصر، آیات 1 تا 3) بر این اساس، لازم است تا شخصی که نماز می گزارد، دیگران را به اقامه نماز توصیه کند؛ البته دست یابی به مقام «رضوان الله» با توصیه به دست نمی آید، بلکه از آن جایی که مقامی برتر است می بایست در «مقام امر» برآید و به عنوان امر به معروف دیگران را به اقامه این معروف الهی یعنی نماز فرمان دهد.(مریم، آیه 55)
3. انفاق: خدا در قرآن پس از نماز به انفاق توجه می دهد(بقره، آیات 2 و 3)؛ زیرا هیچ عملی بالاتر از توجه به عامل «قوام اجتماع» یعنی اقتصاد نیست(نساء، آیه 5) که انسان را به رضوان الله می رساند.(بقره، آیات 264 و 265) از همین روست که خدا می فرماید که افراد هنگام مرگ و احتضار در می یابند که انفاق و صدقه تا چه اندازه مهم و اساسی است و خواهان بازگشت و انفاق از مال خویش می شوند.(منافقون، آیه 10)
4. امر به انفاق: همان طوری که انسان می بایست خود عامل به انفاق و صدقات باشد، هم چنین دیگران را نیز به این عمل صالح «توصیه»(عصر، آیات 1 تا 3)، بلکه «امر» کند تا به یک فرهنگ و پدیده اجتماعی تبدیل شود. بنابراین کسی که فقط اهل انفاق است، ولی به «امر به انفاق» اقدام نمی کند نمی تواند خواهان رضوان الله باشد.(مریم، آیه 55)
5. جهاد: به معنای دفاع از مرزهای عقیدتی و جغرافیایی و فکری و فرهنگی و تزکیه نفس مطرح است(فرقان، آیه 52؛ عنکبوت، آیه 6؛ توبه، آیات 20 و 21) از نظر قرآن دست یابی به مقام رضوان الله برای افرادی شدنی است که درهمه عرصه به جهاد بپردازند که گاه با هجرت همراه است.(توبه، ایات 20 و 21؛ ممتحنه، آیه 1)
6. هجرت: از دیگر اعمال صالح که می تواند موجب کسب رضوان الله شود، هجرت از سرزمین کفر و مانند آن ها برای دفاع از دین و حفظ و صیانت از آن است.(توبه، آیات 20 و 21 و 100؛ حشر، آیه 8؛ ممتحنه، آیه 1)
7. وفای به عهد: انسان موجودی اجتماعی است که بدون وفا به عهد و عقود خویش نمی تواند به سلامت در آن زیست کند؛ بنابراین، در آموزه های وحیانی همان طوری که به صداقت و راستی تاکید می شود بر عنصر وفای به عهد برای کسب رضوان الله تاکید شده است.(مریم، آیات 54 و 55)
8. یاری مومنان: نصرت و یاری مومنان می بایست در دستور کار کسی باشد که بخواهد به مقام رضوان الله برسد. پس هر گاه مومنی مشکلی داشت می بایست دست یاری او را بپذیرد و به او یاری رساند.(توبه، آیه 100)
9. مغفرت: انسان در کارهای صالح خویش نیز ممکن است خطا و اشتباه کند؛ بنابراین، لازم است تا از خدا آمرزش و مغفرت خواهد تا کار به سامان رسد و مشکلات آن برطرف شود.(حدید، ایه 20؛ المیزان، ، ج 19، ص 165)

مانع زدایی

البته در آیات قرآنی به مومنان هشدار داده شده که برخی از امور مانع جدی بر سر راه کسب رضوان الله است. از جمله این امور می توان به تخلف از جهاد(توبه، آیات 93 و 94)، خیانت در امانت(نساء، آیات 107 و108)، دنیاطلبی(حدید، آیه 20)، شهوترانی(آل عمران، آیات 14 و 15)، فسق(توبه، آیه 96)، کفر و کفران(زمر، آیه 7)، قسم دروغ و نفاق آمیز(توبه، آیات 62 و 96) اشاره کرد.