اسباب معنوی در جهش تولید از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر قرآن، عوامل تاثیرگذار در جهان به دو دسته اصلی عوامل مادی و عوامل معنوی تقسیم می شود، به طوری که اگر نگوییم که عوامل معنوی نقش اساسی تر دارد، دست کم در همین حد و اندازه عوامل مادی می بایست برای آن تاثیر قایل شد. این در حالی است که اکثریت مردم و حتی تصمیم سازان و تصمیم گیران در سیاست گذاری و برنامه ریزی کلان و غیر کلان، تنها به عوامل مادی تکیه و تاکید می کنند، و از عوامل معنوی به طور کامل غافل هستند و آن را به هیچ وجه به عنوان یک عامل در سطح عامل مادی و اسباب ظاهری قرار نمی دهند. این گونه است که در دستیابی به نتایج شکست می خورند؛ زیرا با تبیین و تحلیل عوامل مادی، در بیشتر موارد نتیجه چیزی جز «ناتوانی» از تحقق اهداف و برنامه ها نیست؛ این گونه است که یا اصولا وارد کاری نمی شوند یا اگر وارد کاری شوند با نومیدی عمل می کنند و نتیجه مطلوب را به دست نمی آورند.

این در حالی است که مومنان به خدا، نه تنها عامل معنوی را در هر کاری مد نظرقرار می دهند، بلکه آن را به عنوان یک عامل مهم و اساسی تر در نظر می گیرند، به طوری که همانند پیامبران در جایی که امت خود را در محاصره کامل از سوی دشمن می یابد، بر «توکل بر خدا» و «توفیق الهی» و «امدادهای غیبی» توجه می دهند و به یاران و اصحاب خویش می گویند: لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا؛ اندوهگین مباش! به راستی خدا با ماست(توبه، آیه 40)؛ یا می گویند: إِنَّ مَعِيَ رَبِّي سَيَهْدِينِ؛ به راستی پروردگارم با من است و به تحقیق مرا هدایت می کند.(شعراء، آیه 62) این گونه است که «عزم» و همت عالی وارد میدان های سخت و دشوار می شوند و مشکلات را از پیش رو بر می دارند؛ زیرا به سنت الهی باور داشته و بر اساس حکم خدا کار می کنند؛ زیرا خدا می فرماید: فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ؛ پس هرگاه عزم عمل کردی، پس بر خدا توکل کن! زیرا خدا توکل کنندگان را دوست می دارد.(آل عمران، آیه 159) این محبت الهی نسبت به توکل کنندگان در قالب امدادهای الهی و توفیق او خودنمایی می کند و موفقیت را برای متوکل رقم می زند.

از آن جایی که در محاصره اقتصادی و فشارهای همه جانبه احتمال موفقیت در «جهش اقتصادی» به ظاهر ضعیف است، تنها کسانی می توانند امیدوارانه با «عزم» و «همت عالی» در میدان عمل اقتصادی و تولید وارد شوند که از «متوکلین» باشند و با «واقع بینی» ولی «حقیقت گرایی» فعالیت های جهادی را آغاز کنند و در نهایت پیروز از میدان سربلند بیرون آیند.

خدا به صراحت درباره «کساد اقتصادی» در شرایط تحریم به مومنان واقعی یادآور می شود که «محبت الهی» موجب می شود تا مشکلات اقتصادی نه تنها حلّ شود، بلکه رونق اقتصادی و شکوفایی در سایه فضل الهی برای مومنان تحقق یابد؛ زیرا مشیت الهی بر این قرار گرفته تا به اهل ایمان کمک کند. پس امتی که ترس از کساد اقتصادی به دلیل کساد تجارت خارجی و محدودیت های اعمالی دشمنان مستکبر جهانی دارد: وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا(توبه، آیه 24)، می بایست به خدا امیدوار باشد که مشیت الهی فوق هر اراده و مشیتی است و خدا از جایی که انسان گمان نمی کند او را بی نیاز می کند و به فضل و امدادهای غیبی خویش مشکلات اقتصادی را همانند مشکلات و محاصره نظامی نیز بر می دارد؛ چنان که خود به صراحت می فرماید: لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ.. وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ.. وَأَنْزَلَ جُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُوا.. وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ؛ به تحقیق خدا شما را در جاهای بسیاری نصرت کرد.. و زمانی که زمین با همه فراخی بر شما تنگ آمد.. و لشکریانی رافرستاد که شما آنان را نمی دید و خدا کسانی که کافر شدند را عذابی سخت کرد.. و اگر از فقر و تنگنای اقتصادی هراسان هستید، پس به تحقیق خدا شما را به فضل خویش اگر بخواهد غنی و بی نیاز می سازد؛ زیرا خدا علیم و حکیم است.(توبه، آیات 24 تا 28)

این آیات به صراحت از امدادهای غیبی در مسایل گوناگون نظامی و اقتصادی سخن به میان آورده است؛ در حالی که بر اساس برآوردهای ظاهری و بسندگی به اسباب ظاهری هیچ موفقیت و پیروزی نمی بایست نصیب مومنان شود؛ اما اسباب معنوی که در راس آن امدادهای غیبی خدا به مومنان قرار دارد، نه تنها مشکلات را بر طرف کرد، بلکه مومنان را پیروز و موفق گردانید و بی نیازی اقتصادی را برای آنان رقم زد.

عوامل و اسباب معنوی در جهش اقتصادی

اگر بخواهیم جهش در تولید و اقتصاد را تجربه کنیم می بایست افزون بر اسباب مادی و ظاهری، به اسباب معنوی نیز توجه داشته باشیم، این اسباب معنوی شامل امور بسیاری است که برخی از آن ها عبارتند از:

1. ایمان : از مهم ترین عوامل و اسباب معنوی که در هر کاری از جمله اقتصاد می تواند تاثیر مثبت و مستقیم داشته باشد ایمان است؛ زیرا ایمان در کنار عمل صالح موجب می شود تا خدا برکات را بر آن امت سرازیر کند.(اعراف، آیه 96)
2. تقوای الهی: در کنار ایمان، تقوای الهی بسیار نقش دارد. این تقوای الهی همان حرکت بر مدار ومحور دین اسلام و آموزه های وحیانی آن است که تحقق بخش عبادت واقعی است. این گونه است که برکات و رشد اقتصادی و جهش تولید و مانند آن در یک امت تحقق می یابد و خدا به شکل خاص به آنان عنایت می ورزد.(بقره، آیه 21؛ اعراف، آیه 96؛ طلاق، آیات 2 و 3)
3. امنیت فراگیر و جامع: از دیگر عوامل موثر در رشد و جهش تولید و اقتصاد می توان به امنیت اشاره کرد؛ زیرا هر گونه اختلال در امنیت اجتماع یا افراد مانند فقدان امنیت روانی در یک امت عامل کاهش رشد اقتصادی یا حتی کساد و رکود اقتصادی است. بنابراین، می بایست به عامل معنوی امنیت بسیار توجه شود. شکی نیست که امنیت حقیقی از نظر قرآن در سایه ایمان پدید می آید؛ زیرا ریشه ایمان همان امنیت است که با تعالیم عبادی اسلام و عمل به آموزه های وحیانی آن تحقق می یابد. پس هر کسی رشد اقتصادی و جهش تولید می خواهد می بایست به ایمان به خدا و امنیت نشات گرفته از آن توجه خاص کند. البته امنیت فراگیر مادی و ظاهری و نظامی و مانند آن ها نیز متاثر از همین ایمان است.(بقره، آیه 126؛ نحل، آیه 112)
4. عقلانیت: از نظر آموزه های وحیانی «تعقل» یکی از اسباب معنوی در توفیق و موفقیت است؛ به این معنا اگر کسی بخواهد در کاری موفق باشد، می بایست از عنصر معنوی «عقلانیت و تعقل» بهره گیرد و در محاسبات خویش «حق و خدا» را در مد نظر قرار دهد؛ زیرا کسی که تعقل نمی وزرد گوش به برنامه های مبتنی بر حق محوری و خدامحوری نمی دهد و چنان به اسباب مادی و ظاهری توجه دارد که گوش جان به برنامه و سخنان نمی سپارد و اگر بشنود آن را جامه عمل نمی پوشاند، بلکه به این سخنان و برنامه ها پشت می کند.(انفال، آیات 22 و 23) مدیریت اقتصادی کشور و امت می بایست در دست عقلایی باشد که با عقلانیت خویش منابع ثروت از مادی و معنوی و ظاهری و باطنی را به خدمت می گیرند تا مشکلات را از پیش رو بر دارند و در تحریم ها و خشکسالی ها امت را به سلامت از گردنه مشکلات عبور داده و به دشت آرامش و آسایش برسانند.(یوسف، آیات 45 تا 55)
5. جهاد در راه: کسانی به امداد غیبی دست می یابد که جهاد در راه خدا را در برنامه ریزی خویش مد نظر قرار دهند؛ زیرا کسانی که در راه خدا هر کاری را انجام می دهند، خدا با «معیت» خویش آنان را به سر انجام مقصد و مقصود می رساند.(عنکبوت، آیه 69) پس اگر امتی بخواهد در کار جهش تولید و اقتصاد موفق باشد، می بایست با خدا معامله کند و جهاد در راه خدا را به عنوان یک فرهنگ در خود نهادینه سازد و با تفکر جهادی و بسیجی به میدان کارزار اقتصادی گام بگذارد تا توفیق الهی رفیق راه اقتصادی او شود.
6. امید به خدا: دست یابی به توفیق الهی نیازمند امید به خدا است؛ زیرا کسی که به خدا امیدی ندارد و از او مایوس است، در هر کاری که وارد شود نمی تواند موفقیتی کسب کند. بنابراین، لازم است که با جهادگران عرصه تولید با امید به خدا در کار اقدام کنند و امیدوار باشند که از امداد و توفیق های الهی بهره مند می شود و خدا با «معیت» خویش آنان را یاری می رساند. در آیات قرآنی بارها از این امر سخن به میان آمده است؛ چنان که حضرت موسی(ع) در اوج تنهایی تنها با امید به خدا از معیت الهی بهره مند شد و خدا او را در کارهایش موفق و سربلند ساخت.(قصص، آیه 22)
7. دعا و نیایش: انسان می بایست با ذکر الهی و دعا و نیایش پیوند خویش را با خدایی حفظ کند که همه هستی در اختیار اوست و اگر بخواهد آتش را گلستان می کند و اسباب را از اسباب بودن خارج می سازد و بی اسبابی پیروزی را رقم می زند. مومنان در هر کاری از جمله اقتصادی می بایست دست به دعا بردارند و با اتصال به منبع لایزال قدرت و ثروت و عزت از او بخواهند تا با اسباب یا بی اسباب آنان را موفق سازند؛ چرا که خزائن هستی در اختیار خدا است.(بقره، آیات 127 و 128؛ اسراء، آیه 100؛ یوسف، آیه 55؛ منافقون، آیه 7)
8. عبادت: بی گمان استعانت جویی خالصانه از خدا نیازمند عبادتی خالصانه است. بنابراین، مومنانی که خالصانه خدا را عبادت می کنند و در عبادت شرک نمی وزند، خدا را به عنوان همه کاره هستی می پذیرند و تنها به او امید می بندند؛ زیرا می دانند که تنها اوست که اسباب ساز است و به اسباب قدرت تاثیر می دهد؛ وگرنه اگر مشیت و اذن الهی نباشد هیچ سببی تاثیری نخواهد داشت؛ چنان که آتش بر ابراهیم (ع) تاثیری نداشت.(حمد، آیه 5؛ انبیاء، آیه 69؛ یونس، آیه 107)
9. شکر: از عوامل معنوی موفقیت و پیروزی، شکرگذاری زبانی و عملی است؛ کسی که شکر می گذارد خدا نه تنها به نعمت می افزاید، بلکه سعه صدری در دل او قرار می دهد که موجب افزایش قدرت و توان او شده و مشکلات را به سادگی از پیش رو بر می دارد.(ابراهیم، آیه 7؛ احقاف، آیه 15)
10. انفاقات مالی و نماز: کسی که انفاقات مالی دارد و نماز می گذارد، از امدادهای الهی بهره مند می شود و خدا به او یاد می دهد تا چگونه کارهای خیری را انجام دهد که موفقیت او را موجب می شود. در حقیقت امدادهای غیبی از طریق القاء و حتی وحی غیر تشریعی پیامد قرار گرفتن در مسیر توحید و هدایت های الهی است که با انجام کارهای نیک و اعمال صالح از جمله انفاقات مالی و نماز همراه می شود.(انبیاء، آیه 73) از نظر قرآن، انفاقات مالی حتی از سوی کسانی که مشکل اقتصادی دارند خود موجب رشد اقتصادی می شود و انفاق مالی به عنوان یک عامل معنوی در بهبود اقتصاد خانواده و امت تاثیر مستقیم دارد.(بقره، آیه 276؛ روم، آیه 39؛ سباء، آیه 39؛ طلاق، آیه 7)
11. توکل: از نظر قرآن، توکل بر خدا یکی از مهم ترین عوامل معنوی در بهره مندی از امدادهای غیبی است. اصولا توکل موجب افزایش روحیه در متوکلین(آل عمران، آیه 122)، شهامت و شجاعت در اقدام عملی (یونس، آیه 71؛ هود، آیه 36)، استقامت و صبوری در برابر مشکلات و مصیبت ها(ابراهیم، آیه 12؛ نحل، آیات 41 و 42)، کفایت امور از سوی خدا(آل عمران، آیه 173؛ نساء، آیه 81)، بهره مندی از فضل و عنایت خاص الهی(آل عمران، آیات 173 و 174)، استعانت جویی فقط از خدا(اعراف، آیات 188 و 189) و مانند آن ها می شود که خود مهم ترین عامل معنوی در پیروزی و موفقیت ها در هر کاری است. در فعالیت اقتصادی توکل می تواند به عنوان موتور اصلی فعالیت های جهادگران مومن در عرصه تولید وجهش اقتصادی باشد.
12. استغفار و توبه: از نظر قرآن، از دیگر عوامل موثر معنوی می بایست به استغفار و توبه اشاره کرد که بستر رشد اقتصادی و موفقیت و جهش تولید و مانند آن ها می شود.(هود، آیات 3 و 53؛ نوح، آیات 10 و 11)
13. استقامت بر دین اسلام: مومنانی که بر دین استقامت می ورزند و از اصول بنیادین آن کوتاه نمی آیند خدا از طرق مختلف به ایشان امداد می رساند و مشکلات ایشان را حل و فصل می کند.(جن، آیه 16)
14. عمل به اسلام: از نظر قرآن، اسلام به عنوان فلسفه و سبک زندگی الهی مطرح است و اگر کسی بخواهد مواهب الهی در دنیا و آخرت بهره مند شود می بایست به اسلام به این عنوان توجه و اهتمام ورزد. بر این اساس، هر گونه گریز از اسلام و شرایع آسمانی آن می تواند عامل مشکلات گوناگون از جمله اقتصادی باشد. برای رهایی از مشکلات و نیز بهره مندی از امدادهای غیبی الهی می بایست عمل به اسلام در همه شرایع الهی در دستور کار قرار گیرد.(مائده، آیه 66)