اخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیروان شناسیعرفانمعارف قرآنیمقالاتمناسبت ها

اسباب توسل و آثار آن از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

توسل در فرهنگ قرآنی، به معنای فراهم آوری اسباب تقرب به خدا است. البته از نظر آموزه های وحیانی قرآن، توسل به دو قسم حق و باطل دسته بندی می شود؛ زیرا نمی توان برای تقرب جویی به خدا از هر اسباب و وسیله ای بهره گرفت؛ بلکه تنها مجاز به استفاده از برخی اسباب و وسایل هستیم.

نویسنده در این مطلب برآن است تا بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، اسباب و وسایل مجاز برای تقرب جویی و آثار آن را بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اهمیت و ارزش توسل از نظر قرآن

واژه توسّل از ریشه «وسل»( لسان‌العرب، ج 15، ص 301، «وسل») به معنای «وسیله» جویی است. در فرهنگ اسلامی مراد از توسل، فراهم آوری وسیله یا وسایلی، در راستای تقرّب جستن به خدا است.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، وسیله قرار دادن صفات الهی، یعنی تمسّک به اسما و صفات در دعا ، و هم چنین وسیله قرار دادن مظاهر اسمای الهی از ذوات مقدّس و اولیای الهی و هم چنین انجام  اعمال صالح از استعانت به صبر، نماز و دیگر اعمال  صالح موجب تقرب انسان به سوی خدا می شود؛ در همین راستا می توان گفت که شفاعت شافعان از اسباب توسل است؛ زیرا این شفعاء نیز یکی از اسباب و وسایلی هستند که خدا از آنان رضایت دارند و انسان می تواند به سبب همراهی آنان، رحمت و مغفرت الهی را به سوی خویش جذب و جلب کند و از مشکلات و پیامدهای خطا و گناه و مانند آنها رهایی یابد.

خدا در قرآن به صراحت از اهمیت توسل به وسایل و اسباب و استعانت از آنها برای تقرب جویی به سوی خود سخن به میان آورده و فرموده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، تقوای الهی پیشه کنید و به سوی خدا وسیله بجویید و در راه خدا مجاهدت کنید شاید رستگار شوید.(مائده ، آیه 35)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رستگاری در گرو و رهن توسل جویی انسان به اسباب و وسایلی است که خدا آنها را به عنوان وسیله تقرب جویی معرفی کرده است.

از نظر قرآن، کسانی که نیازمند بهره مندی از مغفرت الهی هستند، افزون بر این خود می بایست استغفار کنند، بلکه می بایست اولیای الهی از جمله پیامبر(ص) را وسیله تقرب جویی قرار دهند تا آن حضرت(ص) به پیشگاه خدا برای آنان استغفار کند تا این گونه از مغفرت الهی بهره مند شوند؛ زیرا استغفار آن حضرت(ص) به سبب مقام شفاعت و جایگاه رفیعی که در نزد خدا دارد، بسیار موثر و مفید است و خدا استغفار آن حضرت(ص) در حق دیگران را می پذیرد و دعای مغفرت جویی ایشان را اجابت می کند.

خدا به صراحت درباره نقش بسیار اساسی پیامبران از جمله پیامبراکرم(ص) به عنوان اسباب و وسایل مغفرت جویی می فرماید: وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَوَّابًا رَحِيمًا؛ و ما هیچ رسولی را نفرستادیم مگر آن که به اذن الهی اطاعت شود؛ و اگر آنان هنگامی که به خودشان ظلمی کردند، نزد تو آیند، پس طلب مغفرت از خدا کنند و رسول الله نیز برای آنان استغفار کند، هر آینه آنان خدا را تواب رحیم می یابند.(نساء ، آیه 64)

پس از نظر قرآن، ترکیبی از استغفار ظالم و ستمگر با استغفار پیامبر(ص) موجب آن می شود که تا خدا در مقام «تواب رحیم» ظهور کند و توبه آنان بپذیرد و بر آنان به شکل رحمت رحیمی تجلی کند.

از نظر قرآن، منافقان مدعی اسلام و ایمان، این حقیقت را بی پایه و ارزش می شمارند و به توسل اعتنایی نمی کنند و بر خلاف توسل جویی عمل می کنند؛ خدا در این باره می فرماید: وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللهِ لَوَّوْا رُءُوسَهُمْ وَرَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ؛ و  هر گاه به آنان گفته می شود: بیایید تا برای شما رسول الله استغفار کند، آنان سرهایشان را برمی گردانند و آنان را می بینی که راه حق را می بندند در حالی که آنان مستکبران هستند.(منافقون ، آیه 5)

پس از نظر قرآن، کسی که اهل توسل نیست و با آن مخالفت می ورزد، از منافقانی هستند که نه تنها راه حق نمی روند و بدان پشت می کنند، بلکه راه حق را بر دیگران می بندند؛ زیرا آنان تکبر درونی خویش را به شکل استکبار ظاهری و برونی به نمایش  می گذارند. در حقیقت این تکبر باطنی و استکبار ظاهری آنان است که به عنوان مانع اصلی توسل جویی و نیز تاثیر آن در زندگی منافقان مطرح می شود.

البته همین معنا را از آیات 61 و64 سوره نساء نیز می توان استنباط کرد؛ زیرا خدا در آن جا می فرماید: وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنْزَلَ اللهُ وَإِلَى الرَّسُولِ رَأَيْتَ الْمُنَافِقِينَ يَصُدُّونَ عَنْكَ صُدُودًا… وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَوَّابًا رَحِيمًا ؛ و هرگاه به آنان گفته می شود: به سوی آن چه خدا فرو فرستاد و به سوی رسول الله بالا بیاید، می بینی منافقان به شدت علیه تو موضع می گیرند و راه را می بندند… درحالی که ما هیچ رسولی را نفرستادیم مگر آن که به اذن الهی اطاعت شود؛ و اگر آنان هنگامی که به خودشان ظلمی کردند، نزد تو آیند، پس طلب مغفرت از خدا کنند و رسول الله نیز برای آنان استغفار کند، هر آینه آنان خدا را تواب رحیم می یابند. (نساء ، آیه 61)

شگفت این که برخی از این منافقان گاه تظاهر به توسل به آن حضرت(ص) برای استغفار می کنند، در حالی که هیچ اعتقادی به آن ندارند: سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللهِ شَيْئًا إِنْ أَرَادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ نَفْعًا بَلْ كَانَ اللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا؛ به تحقیق تخلفان کنندگان از بادیه نشینان به تو می گویند: اموال و خانواده ما را به خود مشغول کرده بود که در جهاد حاضر نشدیم. پس برای ما استغفار کن! آنان به زبان چیزی را می گویند که در قلب آنان نیست؛ بگو: چه چیزی می تواند شما را از خدا نگه دارد هرگاه بخواهد به شمار ضرری برساند یا بخواهد به شما نفعی برساند؛ بلکه خدا به هر چه می کنید خبیر و کارشناس است.(فتح ، آیه 11)

از نظر قرآن، توسل به پیامبر(ص) به ویژه برای استغفار کردن برای مومنان، افزون بر کسب مغفرت الهی، موجب جلب رحمت رحیمی خاص نیز می شود؛ چرا که آن حضرت(ص) از نظر قرآن از اسباب مشروع برای توسل و تقرب جویی به سوی خداست.(نساء، آیه 64؛ ممتحنه، آیه 12؛ فتح، آیه 11؛ محمد، آیه 19؛ منافقون، آیه 5)

به هر حال از این آیات به دست می آید که توسل به اسباب و وسایل مشروع می تواند اسباب رستگاری(مائده، آیه 35)، مغفرت و آمرزش و توبه (نساء، آیه 64؛ ممتحنه، آیه 12 ) و جلب رحمت رحیمی(همان) و رهایی از پیامدهای گناه و بلایا(همان) را فراهم آورد.

از نظر قرَآن، برای این که انسان اهل توسل باشد و توسل او مقبول درگاه الهی شود، می بایست دست از تکبر و استکبار بردارد و به خطا و گناه خویش اقرار کند(یوسف، آیه 97) و به سوی خدا توبه کرده و بازگردد تا خدای توّاب او را بپذیرد و تقوای الهی را پیشه کند و به مجاهدت در راه خدا بپردازد.(مائده، آیه 93)

وسایل مشروع و غیر مشروع در توسل

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، توسل به خدا می تواند به اسباب مشروع یا غیر مشروع انجام شود. شکی نیست که توسل به اسباب غیر مشروع نه تنها سازنده و مفید نیست، بلکه حرام است. به عنوان نمونه خدا از توسل به اسباب و وسایلی چون بتان برای تقرب جویی به خود را نهی کرده است؛ زیرا برخی برای تقرب جویی به خدا، بتان را به عنوان اسباب و وسایل تقرب به کار می برند و می گویند: أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِي مَا هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ ؛ آگاه باشيد آيين پاك از آن خداست و كسانى كه به جاى او دوستانى براى خود گرفته‏ اند [به اين بهانه كه] ما آنها را جز براى اينكه ما را هر چه بيشتر به خدا تقرب و نزديك گردانند، نمى ‏پرستيم؛ البته خدا ميان آنان در باره آنچه كه بر سر آن اختلاف دارند، داورى خواهد كرد. در حقيقت‏ خدا آن كس را هدايت نمى ‏كند كه دروغ‏پرداز ناسپاس است.(زمر، آیه ۳)

در حقیقت توسل به اسباب باطل چون بتها یا اعمال غیر صالح و مانند آنها، توسل به حرام برای رسیدن به تقربی است که حلال است؛ انسان نمی بایست برای رسیدن به مقصد و مقصود حلال، از ابزار حرام استفاده کند؛ زیرا هدف مشروع و مقبول و معقول، وسیله غیر مشروع و باطل و حرام را توجیه نمی کند و اجازه نمی دهد تا انسان برای رسیدن به هدف متعالی از هر ابزار و وسیله ای استفاده کند؛ چرا که هدف مقدس، ابزار نامشروع را وجاهت نمی بخشد.

از همین روست که خدا با آن که شفاعت را به عنوان یکی از وسایل و اسباب مشروع تقرب جویی به خود پذیرفته است؛ ولی آن را مشروط به شفاعت کسانی دانسته است که «مأذون» از سوی خدا و «ِمَنِ ارْتَضَى» و مورد رضایت تمام الهی باشد؛ چنان که خدا به صراحت می فرماید: مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ؛ كيست آن كس كه جز به اذن او در پيشگاهش شفاعت كند؟!(بقره، آیه 255) و نیز می فرماید: وَلَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى وَهُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ؛ جز براى كسى كه خدا رضايت دهد شفاعت نمى كنند و خود از بيم او عالمانه هراسان هستند.(انبیاء، آیه ۲۸)

بنابراین، اگر از شفاعت اولیای الهی از پیامبران و امامان معصومان(ع) یا شفاعت فرشتگان سخن به میان می آید، به سبب آن است که آنان ماذون و مرتضی الهی هستند.

در روایات معتبر از اهل سنت درذیل آیه 37 سوره بقره از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده است: كلماتى كه آدم (علیه السلام)دريافت نمود، درخواست و توسّل به حق محمّد، على، فاطمه، حسن و حسين عليهم‌السلام براى قبولى توبه‌اش بود. (الدّرالمنثور، سیوطی شافعی مصری، ج 1، ص 147)

بنابراین، برای بتان و دیگران که از این دو شرط برخوردار نیستند، هیچ شفاعتی نیست و نمی توان به آنها برای تقرب جویی به خدا به عنوان وسایل تقرب بهره گرفت.(اسراء، آیات 56 و 67؛ زمر، آیات 3 و 43)

از آن جایی که توسل به این اسباب و وسایل از صفات الهی، اولیای الهی، اعمال صالح و مانند آنها ماذون به اذن الهی است و تاثیرگذاری اسباب به اراده و اذن اوست، هیچ تنافی با توحید ندارد؛ چرا که از از امر خداوند به «ابتغاء وسيله» و اجازه توسّل به پيامبر (صلی الله علیه و آله) براى آمرزش گناهان و توسّل فرزندان يعقوب به آن حضرت(ع) براى بخشش خطايشان استفاده مى‌شود كه توسّل، با توحيد منافات ندارد.(نساء، آیه 64؛ مائده، آیه 35؛ یوسف، آیه 97) یعنی همان طوری که از نظر قرآن، مجاهدت در راه خدا از اسباب رستگاری است، توسل جویی نیز از اسباب رستگاری است و همان خدایی که اعمال صالح را به عنوان اسباب توسل مطرح کرده، توسل به اولیای الهی از جمله پیامبر(ص) را نیز به عنوان اسباب توسل مطرح کرده و آن را مشروع دانسته است؛ به ویژه که جریان امور در دنیا هماره برمدار و محور اسباب است؛ چنان که امام صادق(ع) می فرماید: أبَى اللّه ُ أن يُجرِيَ الأشياءَ إلاّ بِأسبابٍ ، فَجَعَلَ لِكُلِّ شَيءٍ سَبَبا و جَعَلَ لِكُلِّ سَبَبٍ شَرْحا ، و جَعَلَ لِكُلِّ شَرْحٍ عِلما ، و جَعَلَ لِكُلِّ عِلمٍ بابا ناطِقا ، عَرَفَهُ مَن عَرَفَهُ ، و جَهِلَهُ مَن جَهِلَهُ ، ذاكَ رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله و نَحنُ؛ خداوند ابا دارد از اين كه چيزها (امور) را جز از طريق اسباب فراهم آورد. از اين رو ، براى هر چيزى ، سببى قرار داده، و براى هر سبب، بيانى، و براى هر بيان ، دانشى، و براى هر دانشى، درى. گويا هر كه آن در را شناخت، علم را فهميد و هر كس آن را نشناخت، جاهل ماند. آن در، همان رسول خدا صلى الله عليه و آله و ما هستيم.( الكافي ، ج 1، ص 183، حدیث7)

اسباب و وسایل توسل از نظر امام سجاد(ع)

امام سجاد(ع) بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، اسباب و وسایل مشروع توسل را همه موارد پیش گفته دانسته و بدان توسل جسته است. این موارد عبارتند از:

  1. اسماء و صفات الهی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، یکی از مهم ترین اسباب توسل، توسل به اسماء و صفات الهی است. آن حضرت (ع) در دعای خویش به درگاه خدا از اسباب صفات برای تقرب جویی بهره می گیرد و می فرماید: إِلٰهِى لَيْسَ لِى وَسِيلَةٌ إِلَيْكَ إِلّا عَوَاطِفُ رَأْفَتِكَ، وَلَا لِى ذَرِيعَةٌ إِلَيْكَ إِلّا عَوَارِفُ رَحْمَتِكَ؛ معبودم، به پیشگاهت وسیله‌ای جز عواطف مهرت ندارم و به درگاهت دست‌آویزی جز از آنچه از رحمتت شناخته شده.(مفاتیح الجنان، دعای خمسه عشر، مناجاة المتوسّلين) از این فقره به دست می آید که صفاتی چون رأفت و رحمت یکی از نخستین و اصیل ترین صفاتی است که انسان می تواند برای جلب عنایت و تفضل الهی به آن به آویزد و تمسک و توسل بجوید.
  2. شفاعت اولیای الهی: چنان که گذشت توسل به اولیای الهی از جمله توسل به اصل شفاعت و شفیع قرار دادن آنان یکی از مهم ترین اسباب مشروع توسل از نظر قرآن است. امام سجاد(ع) در این باره می فرماید: وَشَفَاعَةُ نَبِيِّكَ نَبِيِّ الرَّحْمَةِ، وَمُنْقِذِ الْأُمَّةِ مِنَ الْغُمَّةِ، فَاجْعَلْهُما لِى سَبَباً إِلَىٰ نَيْلِ غُفْرانِكَ، وَصَيِّرْهُما لِى وُصْلَةً إِلَى الْفَوْزِ بِرِضْوَانِكَ؛ و جز شفاعت پیامبرت، پیامبر رحمت و رهایی‌بخش امت از رنج و ناراحتی ندارم، خدایا! این دو وسیله را برای من سبب رسیدن به آمرزشت قرار ده و آن دو را رابطه‌ای برای دست‌یابی به خشنودی‌ات گردان.(همان)

آثار توسل به اسماء و صفات الهی از نظر امام سجاد(ع)

امام سجاد(ع) در نیایش خویش به آثار توسل به اسماء و صفات الهی اشاره می کند و براین باور است که هر چه از خیر دنیا و آخرت می خواهیم با توسل به این امر دست یافتنی است. ایشان می فرماید: وَقَدْ حَلَّ رَجَائِى بِحَرَمِ كَرَمِكَ، وَحَطَّ طَمَعِى بِفِنَاءِ جُودِكَ، فَحَقِّقْ فِيكَ أَمَلِى، وَاخْتِمْ بِالْخَيْرِ عَمَلِى، وَاجْعَلْنِى مِنْ صَفْوَتِكَ الَّذِينَ أَحْلَلْتَهُمْ بُحْبُوحَةَ جَنَّتِكَ، وَبَوَّأْتَهُمْ دَارَ كَرامَتِكَ؛ وَأَقْرَرْتَ أَعْيُنَهُمْ بِالنَّظَرِ إِلَيْكَ يَوْمَ لِقائِكَ، وَأَوْرَثْتَهُمْ مَنَازِلَ الصِّدْقِ فِى جِوارِكَ ؛ همانا امیدم به حریم کرمت فرود آمده و مرکب طمع و آز من به آستانه جودت بار انداخته است، پس درباره خودت آرزویم را محقّق ساز و کارم را به خیر پایان ده و مرا از آن برگزیدگانی قرار ده که در میان بهشت قرارشان دادی و در خانه کرامتت جایشان؛ و دیده آنان را در روز قیامت با نگاه به‌سوی جمال خود روشن نمودی و جایگاه راستی را در جوارت به آنان واگذار نمودی.(همان)

از نظر امام سجاد(ع) بهترین اسباب توسل، توسل به اسمای الهی است؛ زیرا توسل به اسماء و صفات جمالی و اکرامی خدا، موجب می شود تا انسان از آثار اسماء و صفات جلالی در امان باشد؛ و در حقیقت از خدا به خدا پناه جوید: اعوذ بک منک. آن حضرت (ع) می فرماید: يَا مَنْ لَايَفِدُ الْوَافِدُونَ عَلَىٰ أَكْرَمَ مِنْهُ، وَلَا يَجِدُ الْقَاصِدُونَ أَرْحَمَ مِنْهُ، يَا خَيْرَ مَنْ خَلَا بِهِ وَحِيدٌ، وَيَا أَعْطَفَ مَنْ أَوَىٰ إِلَيْهِ طَرِيدٌ، إِلَىٰ سَعَةِ عَفْوِكَ مَدَدْتُ يَدِى، وَبِذَيْلِ كَرَمِكَ أَعْلَقْتُ كَفِّى، فَلا تُولِنِى الْحِرْمَانَ، وَلَا تُبْلِنِى بِالْخَيْبَةِ وَالْخُسْرانِ، يَا سَمِيعَ الدُّعاءِ، يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ؛ ای آن‌که باریافتگان بر کریم‌تر از او بار نیابند و قصدکنندگان مهربان‌تر از او را نیابند، ای بهترین کسی که شخص تک و تنها با او خلوت کند و ای مهربان‌ترین کسی که انسان رانده به‌جانب او روی می‌آورد، به‌سوی گستردگی گذشت و بخششت دست گدایی دراز کردم و به دامن کرمت چنگ آویختم، مرا سزاوار محرومیت مکن و به ناامیدی و زیان دچار مساز، ای شنوای دعا، ای مهربان‌ترین مهربانان.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا