ارزش و آداب کار و کارگری از دیدگاه قرآن

کارهای تولیدی، اجتماعی و اقتصادی، یکی از وظایف و ماموریت‌های آدمی در دنیاست؛ زیرا انسان از سوی خداوند ماموریت یافته است تا در زمین سکونت کند و با فعالیت و تلاش‌های خود، در زمین و طبیعت تصرفاتی را انجام دهد و آن را آبادان گرداند. از این طریق است که هم خود از مواهب طبیعی بهره می‌گیرد و هم دیگران در نتیجه کارهای او به کمال مطلوب خود می‌رسند.
نویسنده در این مطلب دیدگاه قرآن را درباره اهمیت کار و آداب کار کردن را تشریح کرده است.

ارزش و اهمیت کار
کار به معنای هر آنچه از شخص صادر می‌شود و شخص خود را به آن مشغول می‌سازد، معنای متداولی در میان جامعه است.(لغت نامه، دهخدا، ج ۱۱، ص ۱۵۸۱۷ ذیل واژه کار)
در فرهنگ اجتماعی، کار به هر فعالیت و تلاشی اطلاق می‌شود که به وسیله آن انسان‌ها از طبیعت بهره می‌گیرند و بدین سان نیازهای خود را برای بقا در جهان مادی تامین می‌کنند.(نگاه کنید: دایره المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، ج ۱، ص ۴۲۳)
در قرآن برای بیان این مفهوم از کار، واژگانی چون فعل، سعی ، کسب و مانند آن به کار گرفته شده است. البته در فرهنگ قرآنی هنگامی که این واژگان به کار می‌روند، معنای عام و فراگیری را در نظر دارد؛ زیرا کار در فرهنگ قرآنی، شامل کارهای معنوی از قبیل اعمال صالح و غیرصالح و زشت و زیبا و نیز خوب و بد و همچنین افعال اختیاری انسان و مانند آن، در کنار فعالیت‌های فیزیکی و بدنی و خدماتی و مانند آن می‌شود.
اما آنچه در اینجا مورد توجه است تنها همان مفهوم کار و فعالیت‌های تولیدی، اجتماعی و اقتصادی است. به سبب اینکه فعالیت‌های اینچنینی انسان، در تغییر و تصرف طبیعت و زمین، تاثیرات مستقیمی را به جا می‌گذارد، از آن به آبادانی زمین نیز تعبیر می‌شود.
از نظر اسلام یکی از فلسفه‌های وجودی انسان و حکمت آفرینش وی، آبادانی زمین است. از این رو بر اساس آیه ۶۱ سوره هود، هرگونه کار و فعالیت بر زمین که موجبات آبادانی آن شود به عنوان ماموریت و وظیفه انسانی شناخته و تعریف شده است.
برخی بر اساس همین آیه، هر گونه کسب و فعالیت خدماتی و اجتماعی و نیز اقتصادی را در کنار فعالیت‌های عمرانی و تولیدی چون کشاورزی ، دامداری و باغبانی، به عنوان آبادانی زمین دانسته و آن را مشمول وظیفه و ماموریت اصلی بشر گفته‌اند.
بنابراین، کسانی که به جاده سازی، سدسازی، ساختمان سازی و دیگر بخش‌های عمرانی مشغول می‌باشند و نیز کشاورزان، باغداران و دامداران و همچنین تجار و صنعت کاران و صاحبان حرفه و فن و دیگر فعالان عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی می‌توانند به عنوان آبادگران زمین شناخته و معرفی شوند که به وظیفه و ماموریت اصلی مشغول می‌باشند و در مسیر فلسفه آفرینش گام بر می‌دارند.
از نظر قرآن، کسب و کار به سبب آنکه موجبات تحصیل فضل الهی می‌شود از ارزش و اهمیت برخوردار است (بقره، آیه ۱۹۸ و نحل ، آیه ۱۴ و اسراء، آیات ۱۲ و ۶۶) و به سبب اینکه کار وتلاش آدمی، عمل مطلوب و مقبول از دیدگاه خردمندان و راه تامین نیازهای فردی و اجتماعی جوامع انسانی می‌باشد، از نظر قرآن نیز به عنوان یک ارزش مورد توجه و تاکید است.
به سخن دیگر، خداوند حکم عقل را امضا و تایید کرده و آن را به عنوان یک ارزش مورد توجه و تشویق قرار داده است؛ زیرا تنها با کار است که نیازهای بشری تامین می‌شود و موجبات بقای فردی و جمعی بشر فراهم می‌گردد.
خداوند در آیه ۷۹ سوره توبه کار و تلاش را امری ارزشمند شمرده و انفاق درآمد آن را نیز مورد ستایش قرار داده است، تا این گونه دانسته شود که انفاق درآمدهای تحصیلی از طریق کار و تلاش خود به عنوان یک ارزش مورد توجه است.
البته کارهای اقتصادی از تنوع و تفاوت‌هایی در سطح ارزش گذاری برخوردار است. در این گونه موارد خداوند عرف را معیاری برای تعیین ارزش‌گذاری کارهای اقتصادی دانسته و به آنان ارجاع داده است.(بقره، آیه ۲۳۳) بنابراین آنچه معروف در جوامع است به عنوان ملاک ارزشگذاری قرار می‌گیرد و سنجش و داوری بر پایه آن انجام می‌شود.
البته ناگفته نماند که کار، تنها اختصاص به بشر ندارد؛ زیرا بنا بر گزارش‌های قرآنی، جنیان نیز در اموری چون کاخ سازی، مجسمه سازی، دیگ سازی، غواصی و مانند آن مهارت دارند و حتی غواصی در میان جنیان از کارهای معمولی آنان برای حضرت سلیمان(ع) بوده است. این بدان معناست که جنیان از بنایی و معماری سر رشته دارند و همین مسئله موجب شده است تا حضرت سلیمان(ع) کارهای سخت و توانفرسا را به عهده آنان بگذارد.(سباء، آیات ۱۲ و ۱۳ و نیز ص ، آیات ۳۴ تا ۳۷ و انبیاء، آیات ۸۱ و ۸۲)
مشروعیت کار و مزد برای زنان
کار برای همگان باید به یک ارزش تبدیل شود. در کار کردن نباید جنسیت را دخالت داد؛ مگر آنکه دخالت دادن جنسیت برای تعیین سطح  و نوع کار باشد؛ زیرا زنان و مردان هر دو می‌بایست کار کنند و در این میان کارهای سخت به عهده مردان است.
خداوند در آیاتی از جمله آیه ۲۳ سوره قصص نه تنها کار برای زنان را ارزش می‌شمارد بلکه حتی کارکردن ایشان در بیرون از خانه را مجاز دانسته است. آیه ۳۲ سوره نساء این مجاز بودن را در حد مشروعیت کار مردان بر‌می‌شمارد و حتی در آیات ۲۳ و ۲۵ سوره قصص اجازه داده است تا زنان در هنگام کار با حفظ حریم عفاف و حجاب با نامحرم گفت‌و‌گو کرده و کار خویش را مدیریت نمایند.
اما از آنجا که در اسلام بر تقسیم کارها تأکید شده، اولویت بر این است که زنان به کارهای خانه و تربیت فرزندان و گرم نگهداشتن کانون خانواده اشتغال داشته باشند. چنانکه خداوند در آیات 69 تا 71 سوره هود و آیات 24 و 26 سوره ذاریات گزارش می‌کند که زنان در کارهایی از این قبیل (که مربوط به خانه و خانواده است) مشارکت داشته‌اند.
زمخشری در تفسیر کشاف گفته است که حضرت ساره برای خدمت به مهمانان در آنجا حاضر بوده است که وعده بشارت به فرزند را می‌شنود.(کشاف، ج ۲، ص ۴۱۰) به این معنا که واژه قائمه به معنای آمادگی برای خدمت به میهمان است.
به هر حال، از گزارش‌های قرآنی این معنا به دست می‌آید که کار در بیرون از خانه برای زنان همانند مردان مشروعیت دارد. با این همه بهتر آن است که زنان کارهای خانه و تربیت فرزند را در اولویت قرار دهند.
از این رو، به نظر می‌رسد که بنیاد خانواده بر دو اصل 1- تقسیم کار به کارهای بیرونی و سخت و کارهای درونی و آسان از نظر فیزیکی از یک سو و نیز احسان و مودت و ایثار از سوی دیگر گذاشته شده است. این دو اصل موجب می‌شود تا زنان به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از خانواده به کارهای درونی و بی‌هیچ مزد و مواجب بپردازند. البته این بدان معنا نیست که مردان حقوق ایشان را مراعات نکنند؛ زیرا هر گاه مردان خواستند تا حق ایشان را تضییع کنند، در این صورت در مقام عدالت، مزد همه کارها و خدماتی که زن انجام داده ، از مردان گرفته می‌شود؛ زیرا در اسلام کار یکی از علل اصلی مالکیت به شمار می‌رود و هر کسی با توجه به کاری که انجام می‌دهد مالک چیزی می‌شود. براساس آیه ۳۲ سوره نساء تفاوتی میان مردان در این اصل نیست. چنان که از عمومیت آیه ۳۹ سوره نجم نیز این معنا به دست می‌آید؛ زیرا لام در «للانسان» برای مالکیت است و انسان، مرد و زن ندارد.(نگاه کنید، المیزان، ج ۱۹ ، ص ۴۶)
آداب کار و کارگری در قرآن
در قرآن به کارهای مختلفی چون آجرپزی(قصص، آیه ۳۸)، استخراج فلزات از آهن و مس(کهف، آیه ۹۶)، زره سازی(انبیا، آیات ۷۸ و ۸۰)، ساختمان سازی (اعراف، آیه ۷۴)، سنگ تراشی(حجر، آیه ۸۲)، سد سازی(کهف، آیات ۹۴ و۹۶)، کشتیرانی(کهف، آیه ۷۹)، نجاری(سباء، آیه ۱۴) ، کشتی سازی(هود، آیه ۳۷) ، چوپانی، تجارت و بازرگانی، حمل و نقل، بنایی و مانند آن اشاره شده است.
در این آیات و برخی دیگر از آنها اشاراتی نسبت به آداب کار و کارگری شده که در اینجا به بخشی از این آداب اشاره می‌شود.
خداوند در آیات ۷۸ و ۸۰ سوره انبیاء به نقش آموزش توجه می‌دهد و اینکه برای دستیابی به مهارتی در یک حرفه و فن می‌بایست آموزش خاص دیده شود. ا زاین رو به آموزش فن زره‌سازی در این آیه و همچنین آموزش کشتی‌سازی در آیه ۳۷ سوره هود و آیه ۲۷ سوره مومنون اشاره می‌کند.
بنابراین لازم است که افراد تحت نظارت مستقیم استاد به آموزش حرفه و فن اقدام کنند. تاکید خداوند بر واژه «اعیننا» به این معناست که می‌بایست آموزش زیر نظر افراد متخصص باشد و شخصی که آموزش می‌بیند با کمال دقت آموخته‌ها را به کار گیرد و از آن تخطی نکند.
شکر بر قدرت انجام کاری از دیگر آداب کار و کارگری است که در آیه ۱۴ سوره نحل و نیز ۷۳ سوره قصص به آن توجه داده شده است. انسان می‌بایست شاکر خداوندی باشد که قدرت انجام کارها را به وی بخشیده است. از همین آیات نیز می‌توان دریافت که انسان باید نسبت به استادی که حرفه و فنی را به وی می‌آموزد شاکر باشد.
از آیات ۷ و۸ سوره انشراح می‌توان از ادب دیگری به عنوان ادب دعا در کار سخن به میان ‌آورد. انسان پس از هر کاری باید خود را  سپاسگزار خداوند دانسته و برای انجام درست عمل نیز به خداوند توکل نماید و دست نیاز به سوی خداوند بی‌نیاز دراز کند. بنابراین پس از فراغت از کار آن، بهتر است که بخشی از وقت خود را به دعا اختصاص دهد.
از دیگر آداب کار آن است که زمانی را تعطیل کرده و به استراحت بپردازد و زمانی را نیز به عبادت اختصاص دهد. خداوند در آیه ۹ سوره جمعه هر گونه کار و داد و ستدی را در هنگام برپایی نماز جمعه تعطیل کرده است؛ زیرا این گونه ترک کار کردن ، نه تنها موجب کاهش نعمت و روزی انسان نمی‌شود بلکه موجب می‌شود خداوند از فضل خویش به روزی وی برکت دهد.(همان)
البته در ادیان دیگر نیز برخی از روزها تعطیل بوده و کار کردن در آن حرام شمرده شده است. از جمله در دین یهود روزهای شنبه کارکردن حرام بوده است.(بقره، آیه ۶۵ و نساء، آیه ۱۵۴ و نحل، آیه ۱۲۴ و اعراف، آیه ۱۶۳)
در اسلام روز جمعه به عنوان روز تعطیلی از کار دانسته نشده است بلکه فقط ساعت اقامه نماز جمعه به هنگام ظهر زمان کوتاهی است که لازم است کار در آن ساعت تعطیل شود ولی پیش و پس از نماز جمعه کار کردن جایز و حتی به نظر می‌رسد که دارای برکت خاص باشد.
بهترین زمان کار کردن، روز است و بهتر است که انسان شب را به عبادت و خودسازی بپردازد و دست از کار بشوید.(اسراء، آیه ۱۲ و قصص ، آیه ۷۳ و روم، آیه ۲۳) زیرا روز، زمان معاش و کار است و شب زمان استراحت و عبادت.
از مهم‌ترین آداب کارکردن آن است که با نام خدا آغاز شود. از آیات بسیاری از جمله آیه ۴۱ سوره هود و ۳۰ سوره نمل به دست می‌آید که کارها می‌بایست با یاد خدا آغاز شود تا به سرانجام برسد. اصولا نام خداوند همانند کلمه «کن» در قول الهی است که عامل ایجاد و تحقق هر چیزی است.
علامه طباطبایی می‌فرماید: خداوند متعال کلام خود را با بسم الله آغاز کرده است تا بندگان، آن را بیاموزند و در اعمال و گفتار خویش به نام خدا آغاز کنند. بدین جهت مناسب‌تر این است که بسم‌الله را متعلق به فعل «ابتدی» بگیریم؛ یعنی کار را با نام خدا آغاز می‌کنم.(المیزان، ج ۱، ص ۱۵)
از دیگر آداب کار کردن آن است که شخص در کارهایش همواره متوجه مشیت خداوند باشد و با گفتن ان شاء الله (اگر خدا بخواهد) این معنا و مفهوم را در دل و جانش زنده نگه دارد که بی‌مشیت او کاری انجام نمی‌شود و فعلی تحقق نمی‌یابد.(کهف، آیات ۲۳ و ۲۴)
همچنین از آداب کار آن است که انسان، عقول دیگران را نیز با مشورت به خدمت بگیرد. ازاین روست که در آیاتی از جمله آیه ۱۵۹ سوره آل‌عمران و ۳۲ سوره نمل و ۳۸ سوره شوری از مشورت در کارها به عنوان امری لازم و مهم سخن گفته شده است.
ضرورت پرداخت بموقع اجرت و دستمزد
از دیگر آداب کار آن است که اجرت در برابر کار معین شود(قصص ، آیات ۲۷ و ۲۸) و در تعیین اجرت به عرف جامعه مراجعه گردد.(بقره، آیه ۲۳۳)
از آنجایی که کار دارای ارزش و بهایی است (توبه، آیه ۶۰) کارگران دارای حقی هستند که باید این حق و دستمزد تلاش، پس از پایان کارداده شود.(قصص، آیات ۲۷ و ۲۸ و نیز نساء، آیه ۳۲)
از پیامبر(ص) روایت است: اعط الاجیر حقه قبل ان یجف عرقه؛ دستمزد کارگر را پیش از آنکه عرقش خشک شود بپرداز.(مستدرک الوسایل، ج۲ ، ص ۵۰۸)؛ زیرا هر کس به کارگری در مورد دستمزدش ستم روا دارد خداوند عمل او را تباه می‌کند و بوی بهشت را که از فاصله پانصد سال راه استشمام می‌شود، بر او حرام می‌گرداند.(مکارم الاخلاق، ص ۴۲۸)
امام صادق(ع) نیز می‌فرماید: ملعون من ظلم اجیر اجرته؛ ملعون است کسی که به کارگری در مورد دستمزدش ستم روا دارد.(مستدرک الوسایل، ج ۲، ص ۵۰۸) بنابراین، بر کارفرماست که مزد را مشخص و ضمانت کند؛(یوسف، آیه ۷۲ و اعراف، آیات ۱۱۳ و ۱۱۴ و شعراء، آیات ۴۱ و ۴۲) زیرا انسان عاقل در برابر کاری که انجام می‌دهد مزد می‌خواهد و بیگاری را نمی‌پسندد و آن ظلم بر خود می‌شمارد.(کهف، آیات ۷۷ و ۷۹)
در انتخاب کارگر باید افزون بر آگاهی او به کار و حرفه و فنی که بدان گمارده می‌شود، به امانتداری و توانمندی وی برای انجام کار توجه داشت. بنابراین غیر از تخصص لازم، می‌بایست به امانت و توانمندی‌های وی بر انجام کار نیز توجه کرد.(قصص، آیه ۲۶)
از نظر اسلام کارگری از این رو ارزش دارد که آدمی را از تنبلی بیرون آورده و از فقر نجات می‌دهد و به سوی کمال می‌کشاند. کسی که زمینی را زنده می‌کند مانند کسی است که به بخشی از هستی جان می‌بخشد. در روایت آمده است: هر که زمین مرده‌ای را زنده کند ، آن زمین به وی اختصاص دارد(کافی، ج 5، ص۲۷۹).
از پیامبر(ص) روایت است: هر که از آغاز بدون آنکه کسی بر او پیشی گیرد درختی بکارد یا نهری حفر نماید و یا زمین مرده‌ای را زنده کند ، آن چیز به حکم خدا و پیامبرش به او اختصاص می‌یابد.(همان، ص ۲۸۰)
به هر حال، اینها آداب کار و کارگری است که مراعات آن می‌تواند زندگی بشر را دگرگون کند و زمینه شکوفایی تمدنی بشر را فراهم نماید.