برخی از رفتارهای اجتماعی، بحران اجتماعی را موجب می شود و جامعه را در معرض خطر جدی قرار می دهد. این دسته از رفتارها را باید در شمار رفتارهای ضد اجتماعی دسته بندی کرد. رفتارهای ضد اجتماعی را به سبب شدت خطر و بحران آفرین باید با ریشه یابی علل و عوامل آن، اهتمام ویژه ای نیز برای پیشگیری و درمان آن انجام داد.
از جمله این رفتارهای ضد اجتماعی می توان به اذیت و آزار دیگران اشاره کرد. اذیت و آزار اگر به شکل پدیده اجتماعی و فرهنگ در آید، در تضاد با اتحاد، انسجام وهمدلی اجتماعی، اجازه نمی دهد تا جامعه از سلامت روانی و رفتاری بهره باشد و مهم ترین عنصر سعادت که آرامش و امنیت باشد از آن سلب می شود و نهاد اجتماع مشروعیت وجودی و بقایی را از دست می دهد و زمینه تقابل و گریز از مرکز موجب می شود تا جامعه دچار فروپاشی درونی شود، بی آن که دشمنان هزینه ای کرده باشند، سلطه خود را تحکیم و تامین می کنند؛ چنان اذیت و آزارها دو قبیله شهری مدینه یعنی اوس و خزرج، علیه یک دیگر موجب سلطه یهودیان بر جامعه یثرب پیش از اسلام شده بود.
در فرهنگ اسلام، برای حفاظت و دفاع از عناصر راهبردی سعادت و خوشبختی یعنی آرامش و آسایش، احکام و قوانینی در قالب احکام دستوری و اخلاقی بیان شده که تضمین کننده حفظ و بقای آن و در تقابل با عناصر مخرب و تهدید کننده آرامش و آسایش است. از همین روست که از نظر آموزه های وحیانی قرآن و اسلام، هر گونه آزاررسانی و ایذاء و اذیت مومنان به عنوان امت اسلام و شهروندان آن، حرام و گناه دانسته شده و برای آن با توجه به شدت و ضعف آزاررسانی احکام و قوانینی در ساختار احکام مولوی – دستوری حقوقی و کیفری و نیز احکام و قوانین ارشادی – اخلاقی بیان شده است.
شکی نیست که این صفات ناپسندیده غالبا مترتب بر عداوت و حسد است، اگر چه بعضی از مصادیق و افراد آن گاهی اوقات صرفا ناشی از طمع یا حرص است و این از پستی قوه شهوانی است، یا تنها از غضب و بدخویی و کبر سرچشمه می گیرد، هر چند کینه و حسدی در میان نباشد. و به هر حال، بی گمان، ایذاء و تحقیر مؤمن شرعا حرام و موجب هلاک ابدی است. خدای سبحان می فرماید: «و الذین یؤذون المؤمنین و المؤمنات بغیر ما اکتسبوا فقد احتملوا بهتانا و اثما مبینا» (احزاب، 58) «کسانی که مردان و زنان با ایمان را برای عملی که نکرده اند بیازارند دروغی بزرگ و بزهی هویدا بر گردن خویش دارند.» و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «هر که مؤمنی را بیازارد مرا رنجانده و هر که مرا برنجاند خدا را رنجانده، و هر که خدا را برنجاند در تورات و انجیل و زبور و قرآن معلون است.» و در خبری دیگر آمده: «لعنت خدا و فرشتگان و مردم بر او باد» . (جامع الاخبار، باب 7، فصل 4)
اصولا اسلام به معنای سالم ماندن خود و دیگران است که با تسلیم در برابر خدا و احکامش به دست می آید و کسی که آزار می رساند در حقیقت دیگران را از سلامت محروم کرده و خودش نیز محروم از سلامت خواهد بود و خشم الهی را به جان می خرد.
پیامبر(ص) فرموده است: «المسلم من سلم المسلمون من یده و لسانه؛ مسلمان کسی است که مسلمانان از دست و زبانش ایمن باشند.» (جامع الاخبار، باب 7، فصل 4)
آن حضرت (ص) هم چنین فرموده است: «لا یحل للمسلم ان یشیر الی اخیه بنظرة تؤذیه؛ روا نیست که مسلمانی با نگاهی آزار دهنده به برادر مسلمان خود اشاره نماید.» و هم چنین می فرماید: «آیا به شما خبر دهم که مؤمن کیست؟ کسی که مؤمنان وی را بر جان و مال خویش امین بدانند. می خواهید به شما بگویم که مسلمان کیست؟ کسی که مسلمان از دست و زبان او ایمن باشند. برای مؤمن حرام است که بر مؤمن ظلم یا خواری یا غیبت روا دارد یا او را رد و طرد کند.» امام صادق علیه السلام فرمود: «قال الله عز و جل: لیاذن بحرب منی من آذی عبدی المؤمن؛ خدای عز و جل می فرماید: آنکس که بنده مؤمن مرا بیازارد به من اعلان جنگ می دهد.» و فرمود: «اذ کان یوم القیامة نادی مناد: این المؤذون لاولیائی؟ فیقوم قوم لیس علی وجوههم لحم، فیقال: هؤلآء الذین آذوا المؤمنین، و نصبوا لهم و عاندوهم و عنفوهم فی دینهم. ثم یؤمر بهم الی جهنم؛ چون قیامت شود، منادیی ندا کند: کجایند آزار کنندگان دوستان من؟ پس عده ای که صورتشان گوشت ندارد برخیزند، و گفته شود: اینهایند آن کسانی که مؤمنان را آزردند، و با آنان دشمنی کردند و عناد ورزیدند و با آنها درباره دینشان درشتی نمودند، سپس فرمان رسد که آنان را به دوزخ برند.»
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: قال الله تبارک و تعالی: من اهان لی ولیا فقد ارصد لمحاربتی؛ خدای تبارک و تعالی می فرماید: هر که به یکی از دوستان من اهانت کند، کمر محاربه با من بسته است» ؛
و نیز فرمود: «خدای تبارک و تعالی می فرماید: هر که دوستی از من را مورد اهانت قرار دهد به جنگ با من کمین کرده، و من به یاری دوستانم شتاب می کنم» . «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: قال الله عز و جل: قد نابذنی من اذل عبدی المؤمن؛ خدای عز و جل می فرماید: آن کس که بنده مؤمن مرا خوار کند با من به جنگ برخاسته است»؛
و نیز فرمود: «من حقر مؤمنا مسکینا او غیر مسکین، لم یزل الله عز و جل حاقرا له ماقتا، حتی یرجع عن محقرته ایاه؛ هر که مؤمنی را چه مستمند باشد یا غیر مستمند خوار شمارد، خدای عز و جل همواره او را خوار و دشمن دارد تا از خوار شمردن وی باز گردد» . (کافی، باب ایذاء المومن؛ احیاء العلوم» ، ج 2 ص171 و 172)
پیشگیری از طریق تبیین آثار بد آزار رسانی
از روش هایی که قرآن برای پیشگیری و بازدارندگی از اذیت و آزار دیگران استفاده کرده، بیان آثار زشت و بد آزاررسانی است.
در آیات قرآنی و روایات اسلامی، آثاری برای این حرکت زشت اجتماعی و رفتار ضد اجتماعی بیان شده که برخی از آن ها عبارتند از:
1. ارتداد: از نظر قرآن، آزار و اذیت می تواند به ارتداد ختم شود.(صف، آیه 5)
2. انحراف از دین: کسانی که به آزار معصومان(ع) اقدام می کنند و گفته ها و رفتارهایشان آنان را می آزارند، گرفتار انحراف و زیغ در دین می شود که بازتاب آن در نهایت نیز ارتداد و خروج از دین خواهد بود.(صف، آیه 5)
3. ابطال و تباهی نیکی: هر کار نیکی که همراه با اذیت و آزار به دیگری باشد، بی تاثیر و بی فایده است؛ چنان که گویی هیچ کار خیر و نیکی انجام نگرفته است.(بقره، آیات 262 تا 264) رسول خدا (ص) فرمود: من أحزن مؤمنا ثمّ أعطاه الدّنیا لم یکن ذلک کفّارته و لم یؤجر علیه؛ هر که مؤمنی را غمگین کند، آنگاه دنیا را به او بدهد کفّاره عمل او نخواهد بود و برای این کار پاداشی به او نخواهند داد.(بحارالانوار، ج 75، ص 150 ؛ لآلئ الاخبار، ج 2، ص 7)
4. محرومیت از هدایت الهی: هر انسانی از دو نوع هدایت می تواند برخوردار باشد: 1. هدایت ابتدایی تکوینی؛ 2. هدایت تشویقی تشریعی. کسی که بر اساس هدایت فطری و تکوینی عمل کند به طور طبیعی از آزاررسانی و اذیت دیگران پرهیز می کند؛ چنین شخصی به سبب تقوای فطری و تکوینی، از تقوای تشریعی و تشویقی برخوردار شده و از هدایت تشویقی تشریعی یعنی هدایت وحی و قرآن بهره مند خواهد شد.(بقره، آیات 2 تا 5) اما اگر برخلاف هدایت تکوینی ابتدایی رفتار کند و گام در راه خلاف آن همانند آزاررسانی به دیگران بردارد، از هدایت تشویقی تشریعی محروم خواهد شد.(صف، آیه 5)
5. گناه: از نظر قرآن، اذیت و آزار دیگران گناه است؛ این اذیت و آزار نسبت به مومنان بدتر و گناه و حرمت آن تشدید می شود(احزاب، آیه 58) چنان که اذیت و آزار معصومان(ع) از جمله پیامبر(ص) نیز بدتر و گناه و حرمت آن نیز تشدید شده و مجازات و کیفر آن نیز سخت تر خواهد بود. از همین روست که خداوند در آیه 61 سوره توبه آن را جزو گناه کبیره دانسته و مجازات دوزخ و عذاب الیم و دردناک را وعده داده است. از نظر قرآن، آزار پیامبر(ص) آزار خدا دانسته شده(احزاب، آیه 57) ؛ چنان که آزار مومن از نظر روایت آزار پیامبر(ص) و خدا دانسته شده است.
6. تهدید: خداوند کسانی که آزاری به زنان و مردان مومن می رسانند مورد تهدید الهی قرار گرفته اند و خداوند آنان را به عذاب سخت وعده می دهد.(همان) از امام صادق (ع) نقل شده که رسول خدا (ص) فرمود: من نظر إلی مؤمن نظرة لیخیفه بها، أخافه اللَّه عزّ و جلّ یوم لا ظلّ إلّا ظله؛ هر کس به مؤمنی نگاه کند و با نگاه خود، او را بترساند، خداوند او را در روزی که هیچ سایه ای جز سایه او وجود ندارد خواهد ترسانید. (الوسائل، ج 8، ص 614 ؛ الکافی، ج 2، ص 368 ؛ مجموعة ورام، ج 2، ص 209)
7. محروم از رحمت الهی: از دیگر آثار آزاررسانی محرومیت از رحمت الهی است. از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود: من أعان علی مؤمن بشطرکلمة لقی اللَّه عزّ و جلّ یوم القیامة مکتوب بین عینیه: آیس من رحمتی؛ هر کس با جزئی از یک کلمه به زیان مؤمنی کمک کند، روز قیامت خدا را در حالی ملاقات می کند که میان دو چشمش نوشته شده است: ناامید از رحمت من!(مجموعة ورام، ج 2، ص 163؛ الکافی، ج 2، ص 368)
8. لعن: اذیت و آزار موجب لعن می شود و آزاررسان معلون است. پیامبر خدا (ص) فرمود: من آذی مؤمنا فقد آذانی و من آذانی فقد آذی اللَّه و من آذی اللَّه فهو ملعون فی التّوراة و الإنجیل و الزّبور و الفرقان؛ هر که مؤمنی را آزار کند مرا آزار کرده، و هر که مرا آزار کند خدا را آزار کرده، و هر که خدا را آزار کند در تورات و انجیل و زبور و فرقان لعنت شده است. (جامع الاخبار، ص 72 ؛ بحارالانوار، ج 75، ص 150)
9. خواری : آزار رسانی به مومنان موجب خواری در دنیا و آخرت آزاررسان می شود. از امام رضا (ع)، از پدرانش نقل شده که پیامبر خدا (ص) فرمود: من استذلّ مؤمنا أو حقّره لفقره و قلّة ذات یده، شهره اللَّه یوم القیامة ثمّ یفضحه؛ هر که مؤمنی را بخاطر فقر و تهی دستی خوار و کوچک بشمارد، روز قیامت خداوند او را به مردم می شناساند و رسوایش می کند.(عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 33 ؛ بحارالانوار، ج 75، ص 142) هم چنین از پیامبر (ص) نقل شده که فرمود: من أذلّ مؤمنا أذلّه اللَّه؛ هر که مؤمنی را خوار سازد ، خدا او را خوار خواهد ساخت.(بحارالانوار، ج 75، ص 142)
شیوه ها و روش های آزاررسانی
از نظر قرآن، اذیت و آزار دیگران می تواند رفتاری و کلامی باشد. پس هر گونه کاری که موجب اذیت و آزار باشد و شخص را رنجور سازد، گناه و حرام است؛ حال چه با اشاره و ایماء باشد یا کردار زشت و زننده و تحقیر آمیز یا با سخنان درشت و اهانت آمیز. در قرآن برخی از این شیوه ها و روش های آزار رسانی بیان شده که برخی از مصادیق آن عبارتند از:
1. استهزاء: از روش هایی که موجب آزار می شود، استهزاء است.(حجر، آیات 95 تا 97)
2. افتراء: اتهام های ناروا و افتراء موجب اذیت و آزار دیگران است که باید از آن پرهیز کرد.(توبه، آیه 61)
3. تکذیب: کسی که سخن راست و درست کسی را بدون دلیل و برهان تکذیب می کند وآن را دروغ می شمارد، موجبات اذیت و آزار را فراهم آورده است؛ زیرا چنین رفتاری به معنای آن است که شخص را دروغگو بدانید.(انعام، آیه 33)
4. سخن ناروا: گفتن سخنان نا روا و نادرست موجب آزار است. البته گاه شخص در محضر بزرگی سخنان ناروا بر زبان می آورد که با مجلس و محضر سازگار نیست و این گونه موجبات آزار را فراهم می آورد که باید از آن ها پرهیز کرد.(انعام، آیه 33؛ احزاب، آیه 53؛ حجر، آیه 97؛ طه، آیه 130 و آیات دیگر)
5. گفت و گوی مستقیم با زنان: هر مردی نسبت به زن خویش غیرت می ورزد؛ گفت و گوی مستقیم با زن و همسر شخص، موجب اذیت و آزار است که باید از آن پرهیز کرد.(احزاب، آیه 53)
6. نشستن بی جا: نشستن بی جا در نزد اشخاص موجب اذیت و آزار است. انسان نباید کاری کند که موجبات ناراحتی و اذیت شود. از نظر قرآن حتی اگر میزبان شما را به مهمانی کرده باید رعایت کرد و کاری نکرد با نشستن بی جا و رفتن بی موقع و بدهنگام او را آزرد.(احزاب، آیه 53)
واکنش نسبت به آزاررسانی
اگر انسان با کسانی مواجه شد که آزاررسانی و اذیت را شیوه رفتاری و گفتاری خود قرار داده اند ، باید روش و شیوه ای در واکنش برگزیند که موجب تنبیه و تغییر رفتار آنان شود.
البته گاه آزاررسانی موردی است، ولی گاه به عنوان ملکه رفتاری بلکه مقوم ذاتی شخص در آمده است که باید فکر اساسی و ریشه ای در درمان این بیماری روانی برداشت. در آیات قرآنی راه ها و روش هایی در برخورد با آزاررسان بیان شده که برخی از آن ها عبارتند از:
1. بی اعتنایی: یکی از بهترین واکنش ها نسبت به آزاررسانی دیگران، بی اعتنایی است. این نوع تعامل با افراد موذی موجب می شود تا شخص پی گیر اذیت و آزار نباشد؛ زیرا برخی از افراد برای آن که خود را مطرح کنند به آزاررسانی اقدام می کنند و آزاررسانی برای آنان روشی برای خودنمایی و اظهار وجود است.(احزاب، آیه 48؛ مزمل، آیات 9 و 10)
اصولا این افراد به نوعی دچار بی خردی و سفاهت هستند و نمی توان با جاهل و بی خرد، همان رفتاری را داشت که خود او دارد؛ زیرا واکنش همسان و تقابل به مثل موجب خواری و سخافت خود شخص می شود و از مقام و منزلت شخص می کاهد. اصولا بی خیالی شدن نسبت به کارها و رفتارهای آزاررسان گاه خود بهترین درمان و پیشگیری از تداوم و استمرار آن است. از این روست که خداوند درباره واکنش نسبت به این افراد توصیه می کند و می فرماید: واهجرهم هجرا جميلا؛ به زیبایی از آنان کنار بگیر و دور شو!(مزمل، آیه 10)
2. صبر نیک و زیبا: انسان وقتی با مردم آزار مواجه شود، باید صبوری کند و واکنش هیجانی نداشته باشد، بلکه با عقل و خرد جوانب را بسنجد و واکنش نشان دهد.(مزمل، آیه 10؛ ق، آیه 39؛ ص، آیه 17؛ طه، آیه 130)
3. ذکر خدا: وقتی کسی آزار می رساند، یکی از بهترین روش های مواجه، یادکرد خداوند است تا دل بدان آرام شود و واکنش منفی و تندی نداشته باشد که موجب تنش یا افزایش آن شود و موجبات گستاخی و تعرضات بیش تر را فراهم آورد. اصولا یادکرد خدا و ذکر او موجب آرامش دلها است.(حجر، آیات 97 و 98؛ طه، آیه 130؛ ق، آیه 39)
4. توکل: از مهم ترین واکنش ها نسبت به آزاررسانی می توان به توکل اشاره کرد. توکل به این معنا است که خداوند را وکیل خویش قرار می دهد تا خدا از جانبش واکنش نشان دهد و به عنوان وکیل نصرت دهد یا انتصار و انتقام کشد.(احزاب، آیه 48؛ مزمل، آیات 9 و 10)
