اجتماعیاخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیسیاسیمعارف قرآنیمقالات

اخلاق انتخاباتی؛ احترام به دیگران

بسم الله الرحمن الرحیم

برخی از شرایط، انسان را به سوی هیجان و واکنش شدید و تند می کشاند و از تعادل گفتاری و رفتاری خارج می سازد. در این شرایط است که هر کسی شخصیت حقیقی و نیز ابعاد نهانی از فلسفه و سبک زندگی خود را نشان می دهد. اگر شخصیت دارای ایمان و فضایل اخلاقی باشد، هرگز دنیا را بر آخرت ترجیح نمی دهد و برای کسب متاع اندک و قلیل دنیا از مال و مقام و منصب، رویه و منشی را در پیش نمی گیرد که آخرتش تباه شود؛ بلکه با حلم و بردباری در برابر کنش های زشت بی خردان و جاهلان ، با سلام و کرامت واکنش نشان داده و صبر و شکیبایی در طاعت و مصیبت و عند معصیت را به نمایش می گذارد؛ اما اگر چنین نباشد و شخص نتواند شرایط را مدیریت کند و خود را در برابر حتی کنش های تند دیگران مهار و مدیریت کند؛ اصولا نباید چنین اشخاصی را برای مدیریت های خرد و کلان جامعه انتخاب و مسئولیتی را به ایشان واگذار کرد؛ زیرا چنین اشخاصی نمی توانند «مدیریت بحران» کرده و با عقلانیت، مسئولیت خطیر مدیریت را به انجام رسانند و به مردم خویش، آرامش و آسایشی را بدهند که جامعه و دولت بر اساس آن فلسفه شکل گرفته است.

از مهم ترین اخلاق اجتماعی، به ویژه در اخلاق انتخابی باید از احترام به دیگران سخن گفت. احترام به دیگران از نظر اخلاق اجتماعی اسلامی و قرآنی به عنوان یک حق الهی مطرح است؛ بنابراین هر انسانی باید آن را وظیفه و تکلیف خود دانسته و با پای بند به مفاد و محتوای آن، روشی را در پیش گیرد که بتواند پاسخگو باشد.

قاعده طلایی احترام به خود و دیگران

در آموزه های وحیانی اسلام، قاعده ای مطرح است تا انسان به سادگی بتواند بر اساس آن ملاک و معیار عمل کند. در حقیقت ترازویی در اختیار مردمان قرار می گیرد که به سادگی بتوانند رفتار خویش را سنجیده و داوری و ارزیابی کنند و بر اساس آن رفتاری را در پیش گیرند که سلامت دین و دنیا خود و دیگران را تامین کنند.

قاعده طلایی می گوید: هر چه را برای خود نمی پسندی برای دیگران مپسند. امام حسن عسکری (ع) می فرماید: کَفاکَ ادباً تَجنُّبُکَ ما تَکرهُ مِن غَیرکَ؛ در مقام ادب همین بس که آنچه برای دیگران نمی پسندی، خود از آن دوری کنی.(دره الباهره ص45 – بحارالانوار، ج66 ،ص407 ، ح115)

پس اگر رفتاری را دیگری را ناخوش می داری و دیگران را نسبت به آن سرزنش می کنی، خود نیز باید از آن رفتار نسبت به دیگران خودداری کنی. اگر دوست نداری کسی تو را بیسواد، نادان، بی خرد، حسود، جیب‌بر، افراطی، بیکار، متوهم، بزدل، عقب‌مانده و مانند آن ها بنامد و اهانت و بی احترامی کند، خودت نیز باید این گونه باشی؛ زیرا اگر کسانی هستند که به سبب شخصیت کریم خویش، از اصول مکارم اخلاقی تبعیت می کنند و به سخن قرآن با کرامت از لغوگویی شما گذر می کنند(فرقان، آیه 72)، ممکن است برخی دیگر، از در عدالت با شامل وارد عمل شوند و به مقابله به مثل بپردازند.(بقره، آیه 194)

البته گاه لازم است که بر اساس عدالت رفتار شود تا برخی دست از بی ادبی و بی احترامی نسبت به دیگران بردارند؛ چرا که اگر با متکبران برخوردی از روی تواضع و فروتنی انجام شود، گستاخ می شود و تکبر را حق خود دانسته و مردم را خوار و ذلیل گمان می کنند. از این روست که گاه امیرمومنان علی (ع) فرمان می دهد: رُدُّوا الْحَجَرَ مِنْ حَيْثُ جَاءَ فَإِنَّ الشَّرَّ لَا يَدْفَعُهُ إِلَّا الشَّرُّ؛ سنگ را به جائى كه آمده برگردانيد ؛ یعنی بدى را به مانند خودش كيفر دهيد تا جایي كه از حدود تجاوز نكرده بر خلاف دستور دين نباشد؛ زيرا شرّ و بدى را جز شرّ از بين نبرد.(نهج البلاغه، حکمت 306)

پس در جایى كه گذشت و بردبارى سود ندهد، بلكه بر زيان می افزايد، باید بر اساس قانون عدالت عمل کرد، نه احسان و کرامت که دو مرتبه دیگر از واکنش های انسانی نسبت به رفتار دیگران است.

اصولا مراعات ادب در چارچوب قاعده طلایی برای هر کسی مفید است. قاعده طلایی به انسان این امکان را می دهد تا بر اساس فطرت الهی خویش به درستی ، خوب و بد را تشخیص دهد و بر اساس گرایش فطری نفس، به خوب گرایش و از بد گریزش داشته باشد. این گونه انسان به آسانی می تواند بداند اگر گفتاری یا رفتاری دارد، چه تاثیر مثبت یا منفی بر دیگران می گذارد؛ زیرا اگر ببیند از گفتار و رفتار دیگران به این شکل ناخشنود و ناراحت می شود، به طوری خود نیز از آن رفتار و گفتار دست بر می دارد و با آن ادبیات و ادب با دیگران برخورد نخواهد کرد.

پیامبر(ص) می فرماید: آنچه برای خود دوست داری برای برادرت نیز دوست بدار و دست بر سر هرکه می‎خواهی بگذار و برای او همان را بخواه که برای خود می‎خواهی.

بهترین مردم کسی است که به دیگران بدون کمترین چشمداشتی احترام گذارد؛ درست مانند پیامبران که به مردم بی آن که انتظار احترامی از آنان داشته باشند، احترام می‎گذارند و بی آنکه توقع پاداشی داشته باشند به آنان بذل و بخشش می‎کردند. شعار همه پیامبران این بوده است: بگو هیچ پاداشی از شما نمی‎خواهم.(سوره انعام ایه 90) پس ایشان به دیگران احترام می گذاشتند بدون آن که انتظار احترامی داشته باشند.

ادب کریمانه بزرگان

ادب از همگان شایسته است، ولی بر بزرگان بایسته؛ زیرا بزرگی انسان در ادب ورزی اوست؛ هر چه انسان بزرگ تر از منظر منزلت اجتماعی و شرافت باشد، باید رفتارش شایسته تر و بهتر باشد. مردم از خردان سنی و منزلتی کم تر انتظار دارند، اما از بزرگان سنی و منزلتی انتظاری بیش تر است.

رفتار شایسته نسبت به دیگران موجب می شود تا انسان خود را بزرگ کند و بی احترامی به دیگران در حقیقت بی احترامی به خود است. نخستین کسی که از بی ادبی و بی احترامی نسبت به دیگران ضرر می کند، خود شخص است. از همین روست که خداوند از مومنان به عنوان خردمندان خواسته است تا در برابر بی خردان و رفتارهای جاهلانه آنان واکنش منفی نشان ندهند و دهن به دهن نشوند؛ زیرا واکنش بد در برابر بدگوی بی خرد، آدمی را خوار و ذلیل می کند و بی خرد سخنی درشت و بد بر زبان می راند که شکوه و عظمت آدمی را خرد می کند.

خداوند توقع و انتظاری که از بندگان صالح دارد، از مسلمانان یا مردم عادی ندارد؛ زیرا همان طوری که با شهادتین ایمان در دل راه نمی یابد و نور ایمان شخص را مهار و مدیریت نمی کند ، بلکه آن نور ایمان تنها با آزمون ها و ابتلائات به دست می آید، هم چنین توقع و انتظار از مومنان غیر از مسلمانان است.

خداوند درباره رویه و منش رفتاری بندگان صالح و مومنان صادق می فرماید: وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا ؛ و بندگان خداى رحمان كسانى‏ اند كه روى زمين به نرمى گام برمى دارند و چون بی خردان و نادانان ايشان را طرف خطاب قرار دهند به ملايمت پاسخ مى‏ دهند و با سلام و صلوات از آن می گذرند. (فرقان، آیه ۶۳)

خداوند هم چنین درباره واکنش آنان نسبت به کنش های بیهوده و لغو دیگران از بی خردان می فرماید: وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا؛ مومنان و بندگان صالح خداوند چون بر لغو بگذرند با کرامت و بزرگوارى مى‏ گذرند.(فرقان، آیه 72)

پس آن انتظاری که از بزرگان قوم می رود، خیلی بیش تر و سخت تر از انتظاری است که از توده های مردم می رود. البته ادب و احترام به دیگری برای هر کسی خوب است و موجبات بزرگی و بزرگواری وی را فراهم می آورد، ولی خواص جامعه باید به گونه ای عمل کنند که شایسته آنان است. پس اگر چیزی برای دیگران به عنوان مستحب و شایسته مطرح است ، برای مومنان و خواص جامعه به عنوان بایسته و واجب مطرح است.

پیامبر(ص) چنان به مردم احترام می گذاشت که برخی از منافقان از این احترام سوء استفاده می کردند و ایشان را «اذن» و حرف شنو ساده می انگاشتند(توبه، آیه 61)؛ در حالی که ایشان تنها از باب کرامت و مکارم اخلاقی بود که این گونه عمل می کردند و با توجه به جایگاه و مقام و منزلت خویش ، با مردم برخورد داشتند. به سخن دیگر، نگاه به منزلت و مقام بلند خود داشت نه به مقام و منزلت مخاطب؛ پس هر کسی باید رفتارش را براساس جایگاه و مقام و منزلت خود سامان دهد و شخصیت خود را این گونه پاس دارد نه با توجه به کسانی که با آنان تعامل دارد. پس بهتر است که انسان بلند مرتبه خویش را حتی با بی احترامی به بدگویان و بی خردان ، کاهش ندهد و خویش را پایین نیاورد؛ بلکه با رفتار اخلاقی و کریمانه مرتبه و مزلت بلند و والای خویش را حفظ و صیانت کند.

البته آثار ادب ورزی و رفتار درست و صحیح نسبت به دیگران ، در افراد مختلف جامعه نیز متفاوت است؛ چنان که امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: عَلَيْكُمْ بِالاَدَبِ ، فَاِنْ كُنْتُمْ مُلوكا بَرَزْتُمْ وَ اِنْ كُنْتُمْ وَسَطا فُقْتُمْ ، وَ اِنْ اَعْوَزَتْكُمُ الْمَعيشَةُ عِشْتُمْ بِاَدَبِكُم؛ ادب بياموزيد، زيرا كه [در اين صورت] اگر پادشاه باشيد، برجسته مى‏شويد، اگر ميانه باشيد، سرآمد مى‏شويد و اگر تنگ‏دست باشيد، با ادبتان گذران زندگى مى‏كنيد.(شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج20 ، ص304 ،ح483)

پاسخگویی و اجازه سخن گفتن به دیگری

از نظر اسلام، یکی از روش های احترام به دیگری، پاسخ گویی نسبت به کاری است که درباره دیگری انجام می شود. از نظر قرآن جز خداوند همه باید پاسخ گوی اعمال خود باشند. این پاسخ گویی هم نسبت به خدا است و هم نسبت به جامعه. از همین روست که در قرآن سخن از امر به معروف و نهی از منکر آمده که به معنای لزوم پاسخ گویی هر فرد نسبت به اعمال و رفتار خود نسبت به جامعه است. پس کسانی که مسئولیت امری را به عهده دارند، باید پاسخ گوی اعمالی باشند که در مسئولیت خویش انجام می دهد و نمی توانند خود را ملزم به پاسخگویی ندانند. این پاسخ گویی می تواند در برابر مسئولان و هم مردم باشد. اگر مسئولان از ایشان درخواست پاسخگویی نکرده و مماشات نمودند، این حق برای مردم ثابت است که درخواست پاسخگویی داشته باشند.

هم چنین نباید مسئولان در برابر مردم سخنی بگویند که موجب رنجش شخص یا اقشاری از مردم شود. در روایت اسلامی است که خواص و بزرگان جامعه باید کاری نکنند که موجب رنجش افراد جامعه شوند. انتظار از بزرگان جامعه آن است که پاسخگوی رفتار خود باشند نه آن که مردم را بی ارزش شمارند و پاسخگویی را برای خود مپسندند. اگر انتظار این است که دیگران پاسخ گوی اعمال خرد و بزرگ خویش باشند، انتظار از بزرگان بیش تر و سخت تر و شدیدتر است.

بزرگان جامعه نباید سخنی بگویند که موجب رنجش کسی شود. بدترین افراد کسی است که بخواهد مردمان و جامعه ای را با سخن خویش برنجاند و مردمان را به بیسوادی و نادانی و جهالت متهم کرده و برای رهایی از پاسخ گویی نسبت به رفتار و گفتار خویش، به مردمان اهانت کند و ایشان را لایق پاسخگویی نداند.

در سیره معصومان (ع) تکریم مردم مطرح بوده است و آنان هر گز سخن یا کاری نکردند که موجب رنجش دیگران باشد. روای می گوید: ما رَأَيْتُ أَبَاالْحَسَنِ الرِّضا عليه‏ السلام جَفا أَحَدا بِكَلِمَةٍ قَطُّ وَ لارَأَيْتُهُ قَطَعَ عَلى أَحَدٍ كَلامَهُ حَتّى يَفْرُغَ مِنْهُ وَ ما رَدَّ أَحَدا عَنْ حاجَةٍ يَقْدِرُ عَلَيْها؛ هرگز نديدم كه امام رضا عليه ‏السلام با سخن خود كسى را برنجاند و سخن كسى را قطع كند، تا اينكه سخن خود را تمام بكند، و هرگز حاجت كسى را كه توان اداى آنرا داشت ردّ نمى‏ كرد. (عيون اخبار الرضا علیه السلام: ج2، ص197، ح7 )

در مناظرات انتخاباتی نباید کاری کرد که دیگری رنجیده شود یا وسط توضیح و سخن دیگر، سخن ایشان را قطع کرد؛ زیرا این کار بسیار زشت است و به عنوان قبیح در ادبیات و فرهنگ اسلامی مطرح است. بدتر این که شخص بخواهد حق دیگری را تضییع کند و اجازه سخن گفتن به وی ندهد و یا حتی به گروه و اقشاری توهین کند و آنان را از شنیدن سخنان شخص نامزد انتخابی مثل محروم سازد.

احترام به دیگری، احترام به خود

از نظر قرآن احترام به دیگری، در حقیقت احترام به خود است. هر کسی باید احترام خودش را خودش نگه دارد. گاه حفظ احترام به این است که با دیگران خوب برخورد کنید و احترام و حرمت ایشان را حفظ نمایید. در همین چارچوب اطاعت از خداوند و رعایت احکام الهی و عدم تمسخر و بازی گرفتن آن (بقره، آیه 231)، تکریم و تعظیم و اطاعت از پیامبران (مائده، آیه12؛ اعراف، آیه 157؛ حجرات، آیات 2 و 3 و آیات دیگر)، حرمت نگه داشتن آیات الهی و کتب آسمانی از جمله قرآن (واقعه، آیه 77؛ بروج، آیات 11 تا 21)، تعظیم و حرمت قانون (یوسف، آیه 76؛ بقره، آیات 194 و 217؛ مائده، آیه 2 و 97)، رعایت شعایر الهی و تعظیم آن (مائده، آیه 2؛ حج، آیات 30 و 32)، تکریم مومنان و تعظیم آنان (بقره، آیه 125؛ حج، آیه 26)، تکریم عالمان خداپرست و خداترس (مجادله، آیه11) معنا می‌یابد.

به سخن دیگر، کسی که می‌خواهد محترم و مکرم باشد، باید خود، حرمت خویش را حفظ کرده و با تخلق به اخلاق الهی و مظهریت در آن بکوشد تا محترم باشد و خداوند و موجودات هستی، او را تکریم نمایند.

در حقیقت، انسان با عمل اخلاقی، نشان می‌دهد تا چه اندازه فضایل اخلاقی در او رسوخ کرده است. به عنوان نمونه کسی که متخلق به اخلاقی الهی باشد، می‌داند که با پیامبر(ص) نمی‌بایست درشتی کند و یا واژگانی را به کار برد که از شیوایی و رسایی و بلاغت و فصاحت برخوردار نیست. (بقره، آیه 104؛ نساء، آیه 46؛ نور، آیه 63؛ حجرات، آیه 2) تقدیم سلام و با خوش رویی با شخص مواجه شدن، خود نوعی از تکریم و حرمت نگه داشتن است که خداوند در برخی از آیات بدان اشاره کرده است.

قانون گرایی در مناظرات انتخاباتی

از نظر قرآن احترام به قانون که مخالف عقل و فطرت نیست در همه حال لازم و واجب است. هر کسی با احترام گذاری به قانون و مقررات عقلانی و عقلایی می تواند هم شخصیت خویش را بلند مرتبه سازد و هم ادب نگه دارد و خود را در جامعه بلند سازد. خداوند با ذکر سیره حضرت یوسف (ع) نشان می دهد که حتی احترام به قوانين عمومى جوامع غير‌دينى که مطابق عقل و فطرت است، امری لازم و بایسته است.(یوسف، 76) پس شایسته نیست که مومنان و خواص جامعه در باره عمل به قوانین اسلامی به گونه ای کنند که موجب وهن و سستی قانون شود. گاه نوع رفتار خواص این معنا را القا می کند که آنان به قوانین توجهی ندارند. به عنوان نمونه اگر مدیر برنامه مناظرات و مجری وقتی را تعیین کرده تا هر فردی در آن دقایق به سخنرانی بپردازد و از مواضع و دیدگاه های خویش دفاع کند یا پاسخی به پرسشی بدهد، باید در آن محدوده سخن بگوید و قانون شکنی نکند؛ زیرا حرکت کوچک خلاف قانون بزرگان ، در حکم حرکت بزرگ خلاف قانون مردمان است.

اجتناب از اتهام زني

اگر بخواهيم درست قضاوت شويم مي بايست درست قضاوت كنيم. بسياري از مردم در نقد ديگران يد طولايي دارند ولي هنگامي كه خود در ميدان عمل قرار گيرند در مي مانند. ما وقتي به پشت سر خويش مي نگريم پدران و مسئولان پيشين را به ناتواني و بي كفايتي متهم مي سازيم. اين قضاوت ها به سبب آن است كه در شرايط آنان نيستيم و آگاهي به ظرفيت ها و توانايي و شرايط آنان نداريم. اين گونه است كه قضاوت ها نادرست مي شود و ديگران نيز نسبت به ما چنين قضاوتي خواهند داشت.

هرگز مشق نانوشته غلط ندارد و كساني كه در ميدان عمل قرار نگرفته اند نمي توانند مدعي شوند كه بهتر از مسئولان كنوني عمل مي كنند. اين مطلبي عام و كلي است و افراد در زندگي و رفتارهاي شخصي و اجتماعي مي بايست در هنگام داوري به همه جوانب عمل توجه كنند، در غير اين صورت عملي كه به عنوان نقد انجام مي دهند در حقيقت چيزي جز اتهام زني نيست كه از نظر قرآن گناه و از نظر قانوني و فقهي جرم و از نظر اخلاقي رذيلت است.

بنابراين لازم است كه همه نامزدها بكوشند تا به تبليغ توانمندي هاي خويش و ظرفيت هاي جامعه توجه داشته باشند و از اتهام زني و ناتوان خواني ديگران خودداري كنند؛ مگر آن كه ادله كافي و مستدل داشته باشند. در اين صورت نيز مي بايست همه مسائل اخلاقي و امنيتي را مراعات كنند.

شخص پيش از آن كه مساله اي را مطرح سازد مي بايست خود را در دادگاه وجدان بگذارد كه طرح اين مساله تا چه اندازه مناسب و لازم و خدايي است و آيا مي تواند در پيشگاه خداوند پاسخ مناسبي براي طرح آن داشته باشد؟

مراعات ادب

نامزدها مي بايست همواره در كلام، ادب را مراعات كنند. ادب به معناي رعايت بسياري از ريزه كاري ها و ظرافت هاي رفتاري است كه شايد در وهله نخست بي اهميت و غيرضروري باشد ولي در عمل دانسته مي شود كه بسياري از مردم به اين نكات ريز و ظرايف رفتاري توجه و اهتمام دارند.

از جمله آدابي كه نامزدها مي بايست به آن توجه كنند مساله ادب با مخالفان است كه در آياتي چون 108سوره انعام و 88سوره هود و 125 سوره نحل بدان اشاره شده است.

در حالي كه نامزدها رقيبان هم مي باشند و رقابت، امري غير از مخالفت است، با اين همه برخوردها به جاي آن كه براساس ادب نسبت به برادر ديني باشد به شكل برخورد با مخالفان است. با اين همه اگر مراعات ادب نسبت به مخالف را نيز داشته باشند مي توان گفت كه رفتارها مي بايست بهتر از اين باشد كه اكنون هست.

به سخن ديگر، نامزدها به عنوان برادران ديني در عرصه رقابت مي بايست به عنوان استباق به كار خير با هم رقابت داشته باشند نه آن كه به عنوان مخالفان در برابر هم قرار گيرند.

اگر بخواهيم اصول و كليات اخلاق انتخاباتي را برشماريم بيش از آن است كه در يك مقاله بگنجد از اين رو به همين مقدار بسنده مي شود. اميد است با مراعات همين اندك گام هاي بلندتري به سوي فرهنگ سازي برداريم.

سخن درباره احترام به دیگران در مناظرات انتخابی بسیار است ولی از آن جایی که بیرون از حوصله این مقال است به همین میزان در این جا بسنده می شود.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا