احکام و آداب دعا در قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

دعا مغز عبادت، نشانه تواضع و فروتنی در برابر خدا، پرهیز از استکبار، موجب تغییر در تقدیر و عامل دفع و رفع بلایا و جلب منفعت است. از این روست که در آموزه های وحیانی قرآن به دعا و نیایش بسیار اهمیت داده شده است؛ و مطالب بسیاری درباره فواید، آثار، آداب و احکام دعا بیان شده است. نویسنده در این مطلب به گوشه ای از این مطالب به ویژه درباره احکام و آداب دعا توجه داده است.

دعا مخ و مغز عبادت

دعا و نیایش در آموزه های وحیانی قرآن به عنوان عبادتی خالص با آثار و برکات بسیار مورد توجه و تاکید است؛ چرا که تنها کسانی به دعا و نیایش گرایش دارند که از کبر و تکبر و استکبار اجتناب می ورزند و در اوج تواضع و فروتنی قرار دارند. خداوند در آیه 60 سوره غافر می فرماید: وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ؛ و پروردگارتان فرمود: «مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم. در حقيقت، كسانى كه از پرستش من كبر مى‏ورزند به زودى خوار در دوزخ درمى‏آيند.»

بر اساس این آیه کسانی دعا و نیایش نمی کنند که اهل استکبارند و به سبب همین استکبار نیز وارد دوزخ خواهند شد. پس دعا هم نشانه ای از تواضع و فروتنی انسان در برابر خداوند است و هم موجبی برای رهایی از بزرگ ترین شقاوت و بدبختی ابدی یعنی دوزخ است.

جالب این است که واژه صلات در زبان عربی در اصل وضع حقیقی آن به معنای دعا و خواندن است. صلا کردن برای غذا به معنای خواندن و دعوت دیگری از راه دور به غذاست. پس می توان گفت که اصل نماز و صلات نیز همان دعاست. از این روست که پيامبر اكرم(ص) می فرماید: در الدعاء مخ العبادة، دعا مغز و مخ عبادت است(بحارالانوار ، محمدباقر مجلسی، ج 93، ص 300)؛ چرا که نماز اوج کمالی و زیباترین جلوه های عبادت و پرسش با دعا و نیایش معنا می یابد و عنصر کلیدی نماز همان دعاهایی است که در نماز به ویژه در این جمله زیبای « اهدِنَــــا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ؛ به راه راست ما را راهنما و راهبر باش»(فاتحه الکتاب، آیه 6) تجلی می کند.

احکام دعا

دعا از نظر آموزه های قرآنی یک واجب دینی است. به این معنا که بر مومنان است که هماره اهل دعا و نیایش باشند. این بدان معناست که دعا یک امر مندوب و استحبابی نیست که دلبخواهی باشد و کسی بخواهد آن را ترک کند؛ چرا که ترک نیایش و دعا به معنای استکبارورزی در برابر خداوند است(غافر، آیه 60)؛ چنان که ابلیس این گونه عمل کرد و سزای عملش هبوط و دوزخ شد.(بقره، آیات 34؛ ص، آیات 74 و 75 و آیات دیگر)

آیات قرآنی بر این مطلب تاکید دارند که انسان می بایست در همه حال و برای همه چیز دست به دعا و نیایش بردارد. اصولا استعانت به دعا در قالب نماز و روزه راهی است که خداوند در آیاتی چون 45 و153 سوره بقره بر آن تاکید و توجه داده است تا انسان از راه این ها بتواند کارش را پیش برد و به اهداف و مقاصد خویش برسد.

خداوند بارها به اشکال گوناگون بر ارزش و اهمیت دعا تاکید کرده و دعا در همه احوال را امری مستحب شمرده است.(حمد، آیه 6؛ بقره، آیه 186؛ فرقان، آیه 77؛ نمل، آیه 62؛ غافر، آیات 14 و 60)

آداب دعا و نیایش

برای این که بهترین و کامل ترین شیوه دعا و نیایش را داشته باشیم، می بایست از آموزه های قرآنی بهره بریم؛ زیرا در آیات قرآنی آداب دعا و نیایش به طوری که ادب دعا رعایت شود و سخن و حرکتی بی ادبانه در برابر خداوند نداشته باشیم، بیان شده است. در این جا برخی از مهم ترین واصلی ترین آداب دعا و نیایش بیان می شود.

1. اخلاص: شکی نیست که اخلاص به معنای نیت و کار خالصانه برای خداوند به دور از هر گونه شرک و دوگانگی یکی از اساسی ترین اصول توحید است. از این روست که در آیات بسیاری از قرآن به این امر به عنوان اساسی ترین مولفه در آداب دعا توجه داده شده است.(بقره، آیه 186؛ یونس، آیه 22؛ اعراف، آیه 29؛ کهف، آیات 14 و 28؛ عنکبوت، آیه 65 و آیات دیگر)
2. اظهار ایمان: هر چند که مومن به پیشگاه خداوند می رود و از او درخواست می کند و نیایش و دعا دارد، ولی اظهار کردن ایمان امری مطلوب است. خداوند در آیاتی از قرآن اظهار ايمان قبل از دعا و نيايش را به عنوان یکی از آداب دعا، امرى مطلوب دانسته است.(آل عمران، آیات 16 و 53 و 193؛ مائده، آیه 83؛ مومنون، آیه 109)
3. اظهار توحید: از دیگر آداب دعا و نیایش، شايسته بودن اظهار توحيد و گفتن لااله الاالله، همراه با دعاست که در آیاتی از جمله آیه 87 سوره انبیاء به آن توجه داده شده است.
4. اظهار عبودیت و بندگی: هم چنین از دیگر آداب نیایش، اظهار عبودیت و بندگی در پیشگاه خداوند است. پس اظهار عبوديّت به درگاه خدا، ادبى مناسب براى دعا كردن است که باید آن را مراعات کرد.(فاتحه الکتاب، آیات 5 و6)
5. استغفار: اصولا استغفار به معنای طلب غفران از خدا خود نوعی دعا و نیایش است، ولی از جمله دعاهای مقدماتی است؛ زیرا تا انسان اقرار به ناتوانی، خطا و گناه نکند و تخلیه خود را از هر گونه شرک و مانند آن نخواهد و به دست نیاورد نمی تواند ظرف وجودی اش را برای کمال و استفاده از برکات و نعمت های الهی آماده کند. استغفار همانند یک پاک کننده است که ظرف وجودی آدمی را برای کمال پذیری آماده می کند. از این روست که انسان می بایست استغفار را مقدم داشته و پیش از هر دعایی نخست با استغفار و توبه خود را برای دعاها و نیایش های دیگر و بهره مندی از آن ها آماده سازد. خداوند در آیاتی از جمله 147 و 193 و 194 سوره آل عمران و 151 و 155 سوره اعراف و 35 سوره ص بر مطلوب بودن آغاز به استغفار از گناه در دعا توجه داده است.
6. اقرار به گناه و خطا: این مطلب با توجه به مطالب پیش گفته نیز قابل اثبات و توجه است؛ اما به صراحت در آیاتی از قرآن چون آیه 23 سوره اعراف و 87 سوره انبیاء و 16سوره قصص، اقرار و اعتراف به گناه و ظلم به خويش، هنگام دعا امرى پسنديده دانسته شده است.
7. التجاء به ربوبیت خدا: پناه بردن به پروردگاری خداوند در دعاها و نیایش ها بارها در آیات قرآنی مورد تاکید قرار گرفته است. این که انسان بداند خداوند همه هستی را می پروراند و در جهت کمالی هر چیزی از جمله انسان گام بر می دارد، موجب دلگرمی انسان و نیز تاثیر دعا به جهت رهایی ازهر گونه شرک است. از اینروست که در همه دعا واژه رب به اشکال گوناگون تکرار می شود.(بقره، آیات 126 و 127 و 128 و 129 و ده ها آیه دیگر)
8. تسبیح خداوند: تسبیح خداوند به معنای پاک دانستن خداوند از هر گونه نقص به ویژه جهل، عجز و بخل نقش کلیدی و تعیین کنئده ای در دعا و تاثیر آن دارد. ازاین روست که در آیات قرآنی بر شايسته بودن تسبيح و تنزيه خداوند، هنگام دعا توجه داده شده است.(انبیاء، آیات 87 و 88)
9. توجه به صفات کمالی خدا: انسان در دعا و نیایش به نواقص و کمبودهای خود توجه می یابد و می خواهد تا آن ها را برطرف نماید. توجه به صفات کمالی به او کمک می کند تا با توجه به هر کمالی الهی نام او را بخواند و نیازهایش را برطرف سازد. از این روست که در آیات قرآنی توجّه به صفات كمالى خداوند و حمد و ستايش او هنگام دعا، به عنوان امرى پسنديده و از آداب دعا مطرح شده است.(بقره، آیات 128 و 129؛ آل عمران، آیات 8 و 35 و 38 و آیات دیگر) هم چنین از آداب دعا آن است که خدا به اسما و صفات حُسنا و نيكویش خوانده شود.(اعراف، آیه 108؛ اسراء 110)
10. توکل بر خدا: از دیگر آداب پسندیده دعا و نیایش توکل بر خداوند است. از آیات 84 تا 88 سوره یونس بر می آید که توكّل بر خداوند، هنگام دعا، امری مطلوب و پسنديده است.
11. خفا و نهان: شايسته بودن دعا در خفا مطلبی است که از آیه 63 سوره انعام و 55 و 205 سوره اعراف می توان به دست آورد.
12. خوف و رجا: ترس و امید از دیگر اموری است که به عنوان آداب پسندیده دعا در آیات قرآنی مطرح شده است. پس لازم است هنگام خواندن خدا نیایش های ما همراه با خوف و رجا باشد.(اعراف، آیه 56؛ انبیاء، آیه 90)
13. دعا برای دیگران: بر اساس آموزه های وحیانی اسلام مشارکت دهی دیگران در دعا مطلوب است و حتی دعایی که برای دیگران خوانده می شود به اجابت نزدیک تر است. اگر انسان برای دیگران دعا کند خود نیز از آن بهره مند خواهد شد. از همین روست که انسان می بایست دامنه دعاهایش را بسیار گسترده بگیرد، چنان که در دعاهای ماه رمضان مومنان برای همه گرسنگان، فقیران و بینوایان، بیماران و مانند آن دعا می کنند. از آیاتی از جمله 128 و 129 و 201 و 250 و 286 سوره بقره و 8 و 16 و 53 و 147 و 193 و 194سوره آل عمران و آیات بسیار دیگر مطلوبيّت سهيم كردن ديگران در دعاى خود به عنوان یک ادب نیایش به دست می آید.
14. ذکر نعمت های الهی: پسنديده بودن ذكر نعمتهاى الهى، هنگام دعا و طلب حاجت از خدا به عنوان یک امر پسندیده و مطلوب در آیات قرآنی مورد توجه است.(یوسف، آیه 101؛ ابراهیم، آیه 39؛ قصص، آیه 17)
15. توجه به بهترین اوقات دعا: هر چند که زمان به ظاهر نقشی در نیایش ندارد، ولی بر اساس آیات قرآنی برخی از زمان ها از ویژگی خاصی برخوردارند که باید به آن ها توجه داشت. در آداب دعا آمده که شايسته است در صبحگاهان و شامگاهان دعا به درگاه الهى انجام گیرد.( انعام، آیه 52؛ کهف، ایه 28) آیات 15 و 16 سوره سجده نیز دعا و نيايش به درگاه الهى در نيمه شب، را امرى پسنديده می داند و آیات 7 و 8 سوره انشراح هم دلالت دارد که دعا، پس از نماز به عنوان تعقيبات امری استحبابی است. البته استحباب دعا، پس از فراغ از عبادات به عنوان یک امر کلی در آیات پیش گفته و 125 سوره بقره مورد تاکید قرار گرفته است.
16. اشاره با انگشت: یکی از مستحبات و آداب نیایش آن است که نیایش گر هنگام دعا با انگشت خدا را در نظر گرفته و به او اشاره کند. از این روست که در آیه 8 سوره مزمل بر شايسته بودن دعا همراه با اشاره انگشت توجه داده شده است؛ زیرا در روايتى از امام صادق(ع) نقل شده که منظور از «تبتّل» اشاره با انگشت هنگام دعا است. (تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 449، ح 22)
17. اعتدال در صدا: لزوم رعايت اعتدال در صدا، هنگام دعا به درگاه الهى از دیگر آداب دعاست که در آیات 55 و 205 سوره اعراف و 110 سوره اسراء به آن توجه داده شده است.
18. بالا بردن دست: بالا بردن دست و بازکردن آن به نشانه تضرع و التجاء از دیگر آداب دعا و نیایش است که در آیه 61 سوره آل عمران به آن اشاره شده است؛ چرا که در روايتى از امام صادق(ع) نقل شده که ابتهال به معناى باز كردن دستها و بالا بردن آنها همراه با اشك و آه به هنگام دعا است. (تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 350، ح 169)

موارد دعا

این که درباره چه چیزی دعا کنیم؟ پرسشی است که بسیار مطرح می شود. از آیات قرآنی به دست می آید که انسان می بایست برای همه چیز و در همه حال دعا کند. یعنی برای خردترین و کم ارزش ترین چیزها تا بزرگ ترین ها از نظر خودش باید دعا کند و از دعا رو بر نتاباند.

در این جا به برخی از مهم ترین اموری که انسان می بایست دعای خویش را معطوف آن کند اشاره می شود؛ این امور از مواردی است که مستحب است که درباره آن ها دعا شود.

1. آخرت: دعا براى برخوردارى از حسنه و نيكى در آخرت امری مطلوب است.(بقره، آیات 201 و 202؛ اعراف، آیه 156) هم چنین دعا براى جا و مسكن مناسب در بهشت و دیگر جزئیات آن نیز امری مطلوب است که باید به آن توجه داشت.(تحریم، آیه 11)
2. اقامه نماز: دعا براى توفيق اقامه نماز، به وسيله خود و فرزندان از دیگر اموری است که به عنوان امر مطلوب در آیه 40 سوره ابراهیم مطرح شده است.
3. الحاق به صالحان: دعا براى ملحق شدن به صالحان و نيكان نیز امری شایسته و مطلوب است.(یوسف، آیه 101؛ شعراء، آیه 83؛ نمل، آیه 19)
4. امامت بر متقین: دعا، براى امامت بر متقين نیز به عنوان امری مطلوب از آیه 74 سوره فرقان قابل استنباط و اثبات است.
5. امداد الهی: دعا براى جلب امداد الهى، در برابر تكذيبگران و حق ناپذيران(مومنون، آیات 26 و 39) و پیروزی بر دشمنان(بقره، آیات 250 و 286) و مفسدان(عنکبوت، آیه 30) امری پسندیده و مطلوب است.
6. امنیت و آرامش: دعا به درگاه خدا، براى بهره مندى از امنيّت و آرامش فردی و اجتماعی امری مستحب و نیکوست.(بقره، آیه 206 ؛ ابراهیم، آیه 35)
7. برکت: نیایش و دعا براى برخوردارى از مكان و سرزمينهاى با بركت از جمله مواردی است که مطلوبیت آن از آیه 29 سوره مومنون به دست می آید.
8. حکمت: شاید یکی از دانش های بسیار مفید که از آن به خیر کثیر نیز یاد شده، دانش حکمت است که هدفمندی در زندگی را به انسان نشان می دهد و راه درست را پیش رویش می گشاید. از این روست که دعا، براى بهره مندى از حكمت به عنوان یک امر شایسته در آیه 83 سوره شعراء مورد تاکید قرار گرفته است.
9. رحمت الهی: دعا براى جلب رحمت الهى، امرى مطلوب است. از این روست که در آیات قرآنی بارها یکی از ادعیه مشهور همان دعا برای جلب رحمت الهی قرار گرفته است.(بقره، آیه 286؛ آل عمران، آیه 8؛ اعراف، آیات 23 و 155)
10. فرزند صالح: دعا، براى بهره مندى از فرزندان پاك و شايسته از اموری است که در آیاتی از قرآن از جمله 38آل عمران و 4 تا 6 سوره مریم و 89 و 90 سوره انبیاء و 100 و 101 سوره صافات مورد توجه قرار گرفته است.
11. موارد دیگر: از جمله موارد دیگری که در قرآن اموری به عنوان مطلوب مطرح شده عبارتند از : قبولی اعمال(بقره، آیه 127)، حکومت و قدرت(ص، آیه 35)، تحقق وعده هاى الهى(آل عمران، آیه 194؛ غافر، آیه 8)، تسليم بودن در برابر خداوند(بقره، آیه 128)، توفیق شکر نعمت(نمل، آیه 19)، توفیق عمل صالح(احقاف، آیه 15)، استقامت و ثبات قدم (بقره، آیه 250؛ آل عمران، آیات 146 و 147)، حفظ آبرو به ویژه در قيامت(آل عمران، آیه 149؛ شعراء، آیات 83 و 87)، خوشنامی(شعراء، آیات 83 و 84)، بهره مندى نيكيها و رفاه در زندگى(بقره، آیات 200 و 201؛ اعراف، آیات 155 و 156)، رزق و روزی نیک(بقره، آیه 126)، رفع کینه و کدورت(حشر، آیه 10)، دفع و رفع شر و عذاب(اسراء، آیه 11؛ نمل، آیه 46)، شرح صدر و افزایش آستانه تحمل(طه، آیات 24 و 25)، بهره مندی از صبر و شکیبایی(بقره، آیه 250؛ اعراف، ایه 126)، توفيق صداقت در آغاز و انجام كارها(اسراء، آیه 80)، عفو و گذشت خداوند(بقره، آیه 286)، افزایش علم و ازدیاد آن(طه، آیه 114)، هدایت الهی (آل عمران، آیه 8) و مانند آن هاست.