اتحاد، انسجام و همبستگی اجتماعی

بسم الله الرحمن الرحیم

اجتماع، جمعیتی از افراد انسانی با سلایق مختلف، نژادها و اقوام گوناگون، اما با اهداف و روش هایی یگانه است. در حقیقت انسجام و همبستگی اجتماعی با وحدت در هدف و روش تحقق می یابد. هدف همان فلسفه زندگی آن اجتماع و روش همان سبک زندگی آن است. اسلام به عنوان یک دین کامل که به ابعاد شخصی و اجتماعی و نیز مادی و معنوی و هم چنین دنیوی و اخروی توجه دارد، به فلسفه و سبک زندگی نیز توجه داشته و آموزه های معرفتی و دستوری را ارایه کرده که در قالب اسلام و شریعت خودنمایی می کند. نویسنده در این مطلب به مساله اتحاد اجتماعی بر اساس آموزه های قرآنی اشاره کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

محورهای اساسی اتحاد امت اسلام

اتحاد از واژه «وحد» به معنای همبستگی و همرایی، یک مساله اجتماعی است. مقصود از اتحاد اجتماعی، هم سویی در عقاید، آراء، اهداف، کارها و روش ها و در یک کلمه فلسفه و سبک زندگی است. پس وقتی ما از اتحاد اجتماعی سخن می گویم مقصود آن است که آن جامعه در فلسفه و سبک زندگی یکتا و یگانه است؛ یا مقصود آن است که آن اجتماع می کوشد تا در ساختار فلسفه و سبک زندگی یکتا و یگانه ای ، همه افراد از جنسیت ها، نژادها و اقوام دارای خردفرهنگ ها و خرد مذهب ها را در یک فرهنگ بزرگ به نام دین و آیین دارای فلسفه و سبک زندگی جمع کرده و سامان دهد.

بنابراین، اتحاد اجتماعی در سایه وحدت در فلسفه و سبک زندگی تحقق می یابد؛ اما این اتحاد هرگز به معنای نادیده گرفتن تفاوت های جنسیتی، نژادی، خرد فرهنگ ها، خردمذهب ها و هم چنین اهداف و فلسفه های خرد و ریزی نیست که هر یک از این اقوام و نژادها دارا هستند و هویت فرهنگی آنان را شکل می دهد؛ زیرا خداوند با پذیرش این تفاوت ها چه در فلسفه های خرد و چه در سبک زندگی جزیی ، آن را موجب انسجام بیش تر اجتماعی و تعارف میان آنان دانسته و فرموده است: يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ ؛ اى مردم ما شما را از مرد و زنى آفريديم و شما را ملت ملت و قبيله قبيله گردانيديم تا با يكديگر شناسايى متقابل حاصل كنيد در حقيقت ارجمندترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شماست بى‏ ترديد خداوند داناى آگاه است.(حجرات، آیه 13)

این پذیرش تفاوت ها به این معنا است که اتحاد میان مذاهب گوناگون به حفظ هویت مذهبی و فرهنگی شدنی است؛ از این روست که خداوند حتی با توجه به شرایع گوناگون اسلام(شوری، آیه 13) خواهان اتحاد بر محور توحید و اسلامی است که همه پیامبران از آدم(ع) تا خاتم(ص) بدان دعوت کرده اند: قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ ؛ بگو: اى اهل كتاب! بياييد بر سر سخنى كه ميان ما و شما يكسان است، بايستيم كه جز خدا را نپرستيم و چيزى را شريك او نگردانيم و بعضى از ما بعضى ديگر را به جاى خدا به خدايى نگيرد. پس اگر از اين پيشنهاد اعراض كردند، بگوييد: شاهد باشيد كه ما مسلمانيم، نه شما.(آل عمران، آیه ۶۴)

از همین روست که خداوند تنها دین مقبول و مرضی را دین اسلام دانسته و جز آن چیزی را به عنوان فلسفه و سبک زندگی عام نمی پذیرد.(آل عمران، آیات 19 و 85) پس هر یک از شرایع اسلامی و نیز مذاهب و طوایف آن باید اصول کلی و محوری در فلسفه و سبک زندگی را به عنوان دین الهی بپذیرند و بدان عمل کنند.

از نظر قرآن، محورهایی که باید بر اساس آن اتحاد امت اسلام برقرار شود، عبارتند از:

1. توحید: مهم ترین و محوری ترین عامل اتحاد در میان مسلمانان حتی از شرایع دیگر، مساله توحید است که خداوند در بسیاری از آیات به آن توجه داده است.(مائده، آیه 56؛ مجادله، آیه 22) خداوند در آیه 64 سوره آل عمران و 46 سوره عنکبوت، پرستش خداى يگانه و ترك شرك و بت‌پرستى و نیز ردّ حاكميت غير خداوند را محور اتّحاد مسلمانان با اهل‌كتاب دانسته است.
2. ربوبیت خدای یکتا: همان گونه که باور به توحید و خدای یکتا و یگانه مهم ترین محور اتحاد امت است، هم چنین پروردگاری خدای یکتا نیز محور دیگری است که در آیات قرآنی بر آن تاکید شده است؛ این که همان خدای آفریدگار خود پروردگار هستی است. نفی ربوبیت دیگر ارباب بی مسما (اعراف، آیه 71؛ یوسف، آیه 40؛ نجم، آیه 23) به معنای اتحاد در آیین و شرایع نیز خواهد بود.(انبیاء، آیه 92؛ شوری، آیه 15)
3. دین اسلام: آیین اسلام با شرایع گوناگون عامل اتحاد امت بزرگ اسلام از شرایع گوناگون است(آل عمران، آیه 64؛ عنکبوت، آیه 46)؛ چنان که شریعت پیامبر(ص) اسلام خود باید محور امت اسلام باشد. امت اسلام باید به قرآن و پیامبر(ص) و معصومان(ع) به عنوان حبل الله بیاویزند و آن را محور خویش قرار دهند.(آل عمران، آیه 103؛ مجمع‌البيان، ذيل آيه و روایات تفسیری) پس دین اسلام هم موجب اتحاد پیامبران و پیروان آنان(همان؛ شوری، آیات 13 و 15) و امت پیامبر(ص) است.(انعام، آیه 163؛ انبیاء، آیه 92)
4. پیامبران الهی: از نظر قرآن خود پیامبران الهی که به اسلام و توحید و پروردگاری خدای یکتا و یگانه دعوت می کردند و از شرک و بت پرستی تبری می جستند، مهم ترین عامل وحدت میان امت توحید است.(انبیاء، آیه 14؛ آل عمران، آیه 64؛ عنکبوت، آیه 46) در میان امت پیامبر(ص) نیز خود پیامبر(ص) باید محور اتحاد قرار گیرد و هر عامل تفرقه با ایشان به عامل اتحاد تبدیل شود؛(نساء، آیه 115) زیرا با توجّه به جمله پيش، مقصود از «سبيل المؤمنين» در آیه سيره پيامبر(صلى الله عليه وآله)است كه بايد مؤمنان از آن پيروى كنند و در محور ایشان با هم متحد شوند. هم چنین خداوند در آیه 103 سوره نساء، پیامبر(ص) را به عنوان حبل الله محور اتحاد معرفی کرده است. (مجمع‌البيان، ذيل آيه)
5. عقاید حزبی: اصولا عقاید حزبی گروه های غیر منسجم انسانی را به انسجام و اتحاد می رساند. از این روست که افراد هر حزبی به فلسفه و سبک زندگی خویش چنان دل بسته هستند که جز آن چیزی را نمی پذیرند و رفتارهای هیجانی اجتماعی آنان تحت تاثیر این عقاید حزبی قرار می گیرد. خداوند در آیات قرآنی باورها و عقايد هر گروه و حزبی را محور اتّحاد آنان دانسته و به این اصل اجتماعی به عنوان محور اتحاد اشاره دارد.(مومنون، آیه 53؛ روم، آیه 32) در این آیات بیان می شود که اختلافات در سایه عقاید حزبی رنگ می بازد و به اتحاد تبدیل می شود. البته از نظر قرآن، این گونه اتحاد که در محور عقاید حزبی شکل می گیرد همان گونه که مفید و سازنده است، می تواند بسیار آسیب زا باشد؛ زیرا جهت گیری های افراد را عقاید حزبی شکل می دهد و افراد تابع بی چون و چرا آن می شوند؛ چنان حزب شیطان نیز این گونه افراد خویش را مدیریت و به کار می گیرد.(مجادله، آیه 19؛ فاطر، آیه 6) هم چنین مومنان بر اساس این سنت است که حزب ایمانی و حزب الله را تشکیل می دهند(مائده، آیه 56؛ مجادله، آیه 22)
6. قرآن: قرآن به عنوان بیانگر فلسفه و سبک زندگی باید محور اتحاد امت اسلام قرار گیرد؛ از این روست که خداوند آن را حبل الله آویخته ای میان خود و انسان می داند که باید بدان آویخت و چنگ زد و از اختلاف و تفرقه رها شد.(آل عمران، آیه 103) «حبل‌اللّه» به قرآن، اسلام و امامان(عليهم السلام)، تفسير شده است. (مجمع‌البيان، ذيل آيه)
7. امامان معصوم(ع) : چنان که بیان شده از دیگر محورهای اتحاد امت اسلام، امامان معصوم هستند که حبل الله و عروه الوثقی و اولوا الامر هستند.(همان)

عوامل اتحاد اجتماعی

پس از شناخت محورهای اتحاد اجتماعی میان اهل توحید و هم چنین پیروان اسلام می توان به عواملی اشاره کرد که در مدار محورهای اتحاد اجتماعی شکل می گیرد. مهم ترین عوامل عبارتند از:

1. خدا: مهم ترین عامل تاثیرگذار در اتحاد اجتماعی است؛ زیرا خدا منشای الفت بخشی اجتماعی و تالیف میان قلوب انسان ها است.(انفال، آیات 62 و 63؛ هود، آیات 118 و 119؛ آل عمران، آیه 103)
2. ایمان : کسی که محورهای پیش گفته را می شناسد باید برای تحقق اتحاد اجتماعی به آن ها ایمان داشته و سبک زندگی خود را بدان سامان دهد. در حقیقت ایمان به آن محورها موجب می شود که افراد بتوانند اتحاد و انسجام اجتماعی را تحقق بخشند. از همین روست که به ایمان به عنوان مهم ترین عامل اتحاد اجتماعی توجه داده شده است؛ زیرا اگر کسی محورهای اتحاد را بشناسد ولی بدان ایمان نداشته باشد، نمی تواند اتحاد اجتماعی را تحقق بخشد. پس باید برای تحقق محورها، بدان ایمان داشت.(بقره، آیه 213؛ حجرات، آیه 10؛ و آیات دیگر)
3. اطاعت از رهبری: ایمان هر چند دارنده عناصری اندیشه ای، انگیزه ای و عملی است؛ زیرا امیرمومنان امام علی(ع) در تعریف ایمان می فرماید: الإیمان؛ معرفةٌ بالقلب و إقرارٌ باللّسان وعملٌ بالأرکان؛ ایمان شناخت قلبی، اقرار زبانی و عمل بدنی است(نهج البلاغه، حکمت 227.)؛ اما باید توجه داشت که نقش اطاعت بسیار تعیین کننده است؛ زیرا دانستن به تنهایی کفایت نمی کند و لازمه تحقق هر چیزی عمل و اطاعتی است که در چارچوب معرفت و دانش و انگیزه ها انجام می شود. از این روست که در آیات قرآنی بر عنصر اطاعت یعنی حرکت در چارچوب شاخص های معرفتی و اسوه ها تاکید شده است. هر فرد از اجتماع باید بر اساس فرمان های رهبری عمل کند تا انسجام و اتحاد واقعی تحقق یابد. این اطاعت از رهبری و ولی الله بی چون و چرا و به دور از هر گونه عصیان در همه امور باشد.(آل عمران، آیات 31 و 32 و 132 و آیات دیگر) شکی نیست که در زمان اختلاف و نزاع، اطاعت از رهبری مهم تر است. از نظر قرآن، اطاعت از خدا و رسول(صلى الله عليه وآله)، رافع نزاع و باعث اتّحاد مؤمنان است(نساء، آیه 59؛ نور، آیه 62) به طوری که اگر این گونه نبود ، جامعه متلاشی می شد.(انفال، آیه 46) اتحاد، در سایه پیروی و اتباع شدنی است و گرنه گفتن فایده ای ندارد.(ابراهیم، آیه 34)
4. عبادت: از نظر قرآن، بندگی و عبادت خدای تعالی مهم ترین عامل اتحاد است. کسانی که بنده خدا می شوند از بندگی غیر خدا رها شده و به طور طبیعی از انسجام و اتحاد بهره مند خواهند شد. از بندگی طاغوت به بندگی خدا رفتند به معنای انسجام اجتماعی است.(بقره، آیات 134 و 133؛ آل عمران، آیه 64)
5. هدایت و عنایت الهی: البته شکی نیست که هدایت و عنایت الهی به بندگان از دیگر عوامل مهم انسجام اجتماعی است. این که خداوند به شخص یا جامعه ای توفیق هدایت عنایت کند وآنان را در مسیر بندگی و اسلام قرار دهد عامل اساسی در اتحاد اجتماعی است که در آیات قرآنی به آن اشاره شده است.(بقره، آیه 213 و آیات دیگر)
6. رهبری: رهبری نقش تعیین کننده در ایجاد اتحاد اجتماعی را دارد. از همین روست که خداوند بر اطاعت و اتباع از رهبری تاکید کرده است. پس رهبر با مدیریت خویش بهترین عامل اتحاد اجتماعی است.(نساء، آیه 115؛ آل عمران، آیات 31 و 32 و آیات دیگر)
7. نظارت عمومی: از دیگر عوامل ایجاد اتحاد در جامعه، نظارت عمومی بر عملکرد یک دیگر و توصیه به خیر و حق و برحذر داشتن از شر و بدی در قالب امر به معروف و نهی از منکر است. توجه عمومی به هدایت گری و ایجاد جامعه سالم و متدین موجب می شود تا جامعه از اتحاد و آثار آن بهره مند شود.(آل عمران، آیات 103 و 104؛ انعام، آیه 153)
8. پرهیز از آسایش طلبی و رفاه زدگی: انسجام اجتماعی در سایه تعاون و همکاری ایجاد و تقویت می شود(مائده، آیه 2) و جامعه به آسایش و آرامش می رسد؛ اما نباید جامعه به سمت رفاه زدگی سوق داده شود؛ زیرا قرآن آن را عامل شقاق و دشمنی و گسست اجتماعی می داند؛ بنابراین لازم است تا از آن پرهیز شود.(توبه، آیات 83 و 86)

اهمیت و آثار اتحاد اجتماعی

شکی نیست که بقای هر اجتماع و رسیدن به اهداف آن تنها در سایه اتحاد همگانی شدنی است. بنابراین، نمی توان شکی در اهمیت و ارزش اتحاد اجتماعی کرد و برای آن هزینه نکرد. از نظر قرآن اتحاد نعمتی بزرگ برای جوامع بشری است(آل عمران، آیه 103) و اتّحاد و همدلى مؤمنان، نعمتى الهی و شايسته يادآورى و سپاس‌گزارى از سوی امت است.(همان؛ انفال، آیات 62 و 63)

بنابراین، مومنان اهل توحید و اسلام باید با هم علیه دشمنانی از کفار و مشرکان و حتی منافقان متحد شوند (حجرات، آیه 10؛ توبه ، آیه 36؛ نساء، آیه 88؛ آل عمران، آیه 64)

اتحاد اجتماعی آثار بزرگی بر روندی زندگی شخصی و فردی و اجتماعی به جا می گذارد که از جمله آنها عبارتند از:

1. هدایت الهی: اتّحاد اجتماعی براساس آموزه‌هاى الهى، زمينه هدايت و دستيابى به حق است.(آل عمران، آیه 103) بنابراین برای دست یابی به هدایت پاداشی خاص خداوندی جامعه اگر در مسیر آموزه های وحیانی گام بردارد می تواند در همه ابعاد از وحی و هدایت خاص خداوند برخوردار شده و مشکلات آن به عنایت و فضل خداوندی برطرف شود.(انعام، آیه 153؛ شوری، آیه 13 و آیات دیگر)
2. پیروزی در همه عرصه ها: اتحاد صفوف مردم در صحنه های گوناگون اجتماعی و سیاسی و نظامی و همدلی و همرایی آنان موجب می شود تا جامعه در عرصه های مختلف پیروز شود و دشمنان فلسفه و سبک زندگی آنان نتوانند سلطه خویش را بر ایشان تحمیل کرده و آنان را به سوی فلسفه و سبک زندگی خویش سوق داده و از انسجام خارج سازند.(انفال، آیات 45 و 46؛ مائده، آیه 56؛ آل عمران، آیه 152)
3. تقوای الهی: یکی از مهم ترین فلسفه زندگی انسان، دست یابی به تقوای الهی از طریق عبادت و بندگی در چارچوب اسلام و شریعت آن است.(ذاریات، آیه 56؛ بقره، آیه 29) پس اگر کسی بخواهد به تقوای الهی برسد باید با محوریت قرار دادن دین اسلام به عنوان فلسفه و سبک زندگی خود، به تقوای الهی برسد.(انعام، ایه 153)
4. رحمت الهی: کسب عنایت و رحمت الهی از مهم ترین خواسته های هر انسان مسلمان و مومنی است. اجتماعی که بخواهد به رحمت الهی برسد و از آن بهره مند شود، باید به اتحاد اجتماعی به عنوان مهم ترین عامل جذب رحمت الهی توجه کند. شکی نیست که اتحاد اجتماعی مسلمانان در سایه محورهای پیش گفته تحقق می یابد که هر یک خود به تنهایی عامل جذب رحمت عام و خاص الهی است.(آل عمران، آیات 103 و 107)
5. عزت: عزت به معنای سلطه و قدرتی که کسی بر آن چیره نشود و غلبه نکند یا راه نفوذی نیابد، یکی از مهم ترین خواسته های بشر است. اجتماعی که بخواهد به این عزت دست یابد باید به عنصر اتحاد در سایه محورهای پیش گفته توجه و اهتمام ورزد.(انفال، آیه 46)
6. محبت: جلب محبّت خداوند، از آثار اتّحاد و همدلى است در راه خدا و محورهای پیش گفته به دست می آید.(صف، آیه 4)
7. بهشت: اگر انسان بخواهد به بهشت برود و در قیامت روسپید باشد، باید اتحاد در مدار محورهای پیش گفته را اصل قرار دهد.(آل عمران، آیات 103 و 105)
8. نجات از جنگ: اتحاد اجتماعی به عنوان بازدارنده عمل می کند و قدرت تعرض و اندیشه هجوم را از دشمنان می گیرد و اجتماع را از جنگ و آثار آن در امان نگه می دارد.( آل عمران، آیه 103) البته این برداشت بر اساس این است که «شفا حُفرة من النّار» اشاره به آتش جنگ و نزاع باشد. (الميزان، ذيل آيه)
9. نجات از دوزخ: اتحاد اجتماعی بر پایه محورهای پیش گفته عامل رهایی انسان از دوزخ و نجات از آن است.(همان) این برداشت بر اين اساس است كه مقصود از «شفا حُفرة من النّار» لبه آتش دوزخ باشد.(مجمع‌البيان، ذيل آيه)