آموزه های تربیتی و اخلاقی امام حسین(ع)
امام حسین(ع) آموزگار انسانیت و آزادگی است. ایشان در مقام پیشوایی به آموزش و پرورش دیگران توجه خاصی دارد. از این روست که در همه دوران زندگی خود در سخن و رفتار بر آن بود تا بهترین های اخلاقی و تربیتی را به مردمان بیاموزد و مکارم اخلاقی را در بهترین بیان و عمل به نمایش گذارد. از این روست که حتی در روز عاشورا و در گرماگرم نبرد نیز بر آن بود تا در نقش بزرگ و بلند آموزگار انسانیت به تمام قد بیایستد و مکارم اخلاقی را با همه وجودش بنگارد.
نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های آن حضرت(ع) بر آن است تا گوشه ای سنت و سیره تربیتی و اخلاقی آن حضرت(ع) را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
تعلیم الهی و مقام تعلیم و تزکیه امامان(ع)
بر اساس آموزه های قرآنی آن چیزی که موجب شد تا انسان در مقام بلند خلافت الهی قرار گیرد، تعلیم الهی است. هر چند که خداوند از روح خود به انسان دمید (حجر، آیه 29؛ ص ، آیه 72)و با این کار این کالبد بی ارزش خاکی و ساخته و پرداخته شده از گل بدبو و لجن را با ارزش کرد(حجر، آیات 26 و 28 و 33 و آیات دیگر) و کرامت انسانیت بخشید، اما باید توجه داشت که عنصر اصلی در انسان برای شایستگی مدال خلافت الهی، همان تعلیم اسمای الهی است.(بقره، آیات 30 و 31)
انسان با تعلیم همه اسمای الهی توانایی آن را یافت تا به عنوان خلیفه، جانشین خداوند شود و ما سوی الله به سجده خود در آورد. پس می توان دریافت که عنصر علم نه انباء(بقره، آیات 31 و 32) این شایستگی را به بشر خاکی داده است تا فرشتگان نوری و جنیان ناری و دیگر مجردات و ممثلات و مادیات را به سجده خود وادارد.
علم دارندگی خاصی است. علم واقعی به معنای دارندگی همه صفات حسنای الهی است. صفاتی که می تواند موجب تصرف در کائنات شود و تغییراتی را حتی در خلقت موجودات باعث شده وآفرینش آنها را دگرگون سازد.(نساء، آیه 119) بنابراین، دارنده علم اگر بخواهد در تصرفات خویش بدون تغییر در خلقت اقدام کند، این کار برای او بسیار آسان تر و سهل تر خواهد بود؛ چرا که توانایی تصرف در کائنات در مقام خلقت را داراست؛پس تصرف درمقام پروردگاری و پرورش برای او ثابت است. البته چنان چه گفته شد همه انسان ها از این کرامت برخوردار بوده و از خلافت عمومی بهره مند هستند.(المیزان، ذیل آیه 30 سوره بقره)
اما تنها کسانی از مقام خلافت کامل و تمام برخوردار خواهند بود که این صفات سرشته در ذات خویش را به با بندگی و عبودیت به فعلیت در آورند(ذاریات، آیه 56) و به مقام یقین (حجر، ایه 99) آن هم در مرتبه حق الیقین (واقعه، آیه 95) از مراتب سه گانه علم الیقین و عین الیقین(سوره تکاثر) در آید؛ چرا که در این حالت نه تنها رنگ خدایی گرفته (بقره،ایه 138) بلکه خدایی و ربانی شده (آل عمران، ایه 79) می توانند مظهر الوهیت و ربوبیت الهی شوند و در این نقش خلافت خداوندی را به عهده گیرند.
بی گمان امامان معصوم(ع) در این مقام رسیده و خلافت خاص و کامل الهی را به عهده گرفته اند. از این روست که در آیات قرآنی به عنوان امام و ولایت امر معرفی شده اند وخداوند ایشان را اسوه های کامل و نیک الهی معرفی کرده است.(نساء، آیه 59؛ احزاب، ایات 21 و 33؛ آل عمران، آیه 61 و سوره انسان و آیات دیگر قرآن)
اینان در مقام خلیفه کامل الهی، خود نه تنها آموزگار علمی فرشتگان هستند و به شکل انباء و اخبار آنان را به اسمای و صفات الهی سرشته در ذات خود آگاه می کنند و به تعلیم آنان در این سطح ادامه می دهند بلکه به عنوان معلم کل و کامل برای بشر ظاهر می شوند تا بشر را به درستی تعلیم دهند و تزکیه نمایند.(بقره، آیات129 و 151و 282 ؛ و آل عمران، آیه 164؛ جمعه، ایه 2) از این روست که مسئولیت تعلیم و تزکیه انسان نیز به عهده آنان گذاشته شده است؛ زیرا اینان همان اوصیای رسول الله(ع) و اولی الامر پس از ایشان است که در آیات بسیاری بیان شده و در روز عید غدیر به حکم الهی و ابلاغ پیامبر(ص) نصب شده اند.(نساء، ایه 59؛ مائده ، ایات 3 و 67 و آیات دیگر)
بر این اساس، امامان (ع) افزون بر مقام تعلیم در مقام تزکیه می بایست گام بردارند و انسان های دیگر را به کمال برسانند. هیچ کس نمی تواند بی تعلیم امامان(ع) حقیقت علم را دریابد؛ چنان که بی تزکیه آنان نمی تواند خود را چنان که هست بپروراند،از این روست که خداوند آنان را نه تنها الگوهای نیک خود بلکه پیشوایانی قرار داده است تا با اطاعت از آنان به حقیقت تعلیم و تزکیه برسیم.(نساء، آیه 59) اطاعت ایشان از آن رو فرض شده است که تنها مسیر تعلیم و تزکیه انسان است؛ چرا که ایشان به حقیقت محمدی و حقیقت محمدی به خدا وصل است و اطاعت از ایشان عین اطاعت از خداست.(آل عمران، آیات 32 و 132)
امام حسین(ع) در مقام تعلیم و تزکیه
یکی از وظایف اصلی امامان معصوم(ع) تعلیم و تزکیه بشر است. از این رو، امام حسین(ع) نیز همانند دیگر امامان (ع) در تمام زندگی اش به این وظیفه مهم اهتمام و توجه ویژه ای مبذول داشت. هر چند که از سنت و سیره ایشان کم تر به ما رسیده است ولی با نگاهی به همین میزانی که در اختیار ماست می توان بهترین زندگی را برای خود ساخت و مقام متالهان و ربانیون را ادراک کرد.
می دانیم که اصل در عبودیت رضایت و خشنودی خداوند را خواستن است. رضایت خداوندی به آن است که به فرمان او گردن نهیم و هر آن چه را به عنوان نیک فرمان داده پیروی کرده و انجام دهیم و هر آن چه را بد و ناخوش داشته ، ترک نماییم. مقام رضایت که از طریق اطاعت به دست می آید،مقام بسیار بلندی است ؛ زیرا این مقام همان مقام حبیب و محبوب است ؛ چرا که شخص با عبودیت ، صفات الهی خود را ظاهر می سازد و همرنگ خدا و یا خدایی می شود و خداوند چون خود را دوست می دارد کسی که خدایی شده را دوست می دارد. (مائده، آیه 119؛ توبه، آیه 100؛ فتح، ایه 18؛ مجادله ، ایه 22)
بنابراین،اصل اولی در عبودیت همان رضایت خداوندی است و هر انسانی می بایست بکوشد تا با خدایی شدن از طریق عبودیت به خدا تقرب جوید و محبوب خدا شده و در مقام رضا در آید. هر گونه گامی بر خلاف این به معنای دوری از خداوند و خشم و سخط الهی است. بسیاری از مردم به جای رضایت و خشنودی خدا، در اندیشه رضایت خلق همراه با سخط و خشم الهی هستند؛ یعنی به جای این که کاری کنند که خداوند از آنان راضی باشد کاری می کنند که خدا از ایشان خشمگین شود هر چند که به ظاهر رضایت خلق خدا را به دست آورده اند؛ اما باید دانست که اگر کسی رضایت خدا را داشته باشد،رضایت خلق خدا را نیز خواهد داشت ؛اما اگر رضایت مردم را با خشم خدا داشته باشد،در نهایت همین مردم بر او خشم می گیرند و گرفتار دو بلا می شوند. از این روست که آن حضرت(ع) در بیان اصل اولی عبودیت یعنی رضایت خدا و مراقبت از گمراهی از این هدف و راه می فرماید: مَن طَلَبَ رِضَى النّاسِ بِسَخَطِ اللّهِ وَكَلَهُ اللّهُ إلَى النّاسِ ؛ هركه با خشم خدا ، خواهان خشنودى مردم باشد ، خداوند او را به مردم وامىگذارد .( الأمالى ، صدوق ، ص 268)
در همین راستاست که امیرمومنان علی (ع) می فرماید: من اصلح ما بينه و بين الله اصلح الله ما بينه و بين الناس،و من اصلحامر اخرته اصلح الله له امر دنياه،و من كان له من نفسه واعظ كان عليه من الله حافظ؛ هر كه آنچه را كه ميان او و خدا است (بوسيله تقوى) اصلاح كند خداوند آنچه را كه ميان او و مردم است بصلاح آورد،و كسيكه كار آخرتش را اصلاح كند خداوند براى او كار دنيايش را درست كند،و هر كه را از خويشتن براى خود پند دهندهاى باشد از جانب خدا براى او محافظى خواهد بود.(نهج البلاغه؛ حکمت89)
از نظر امام حسین(ع) همه چیز در بندگی است. اگر دنیا و آخرت می خواهد آن را در بندگی بجوید. ازاین روست که می فرماید: مَن عَبَدَ اللّهَ حَقَّ عِبادَتِهِ آتاهُ اللّهُ فَوقَ أمانِيِّهِ و كِفايَتِهِ ؛ هر كه خدا را ، آن گونه كه سزاوار او است ، بندگى كند ، خداوند بيش از آرزوها و كفايتش به او عطا كند .( بحار الأنوار ، ج 71 ، ص 183)
بهترین شکل بندگی نیز بندگی عاشقانه است. آن حضرت می فرماید: اِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللّهَ رَغْبَةً فَتِلْكَ عِبادَةُ التُّجّارِ، وَاِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللّهَ رَهْبَةً فَتِلْكَ عِبادَةُ الْعَبيدِ، وَاِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللّهَ شُكْراً فَتِلْكَ عِبادَةُ الاْحْرارِ، وَ هِىَ اَفْضَلُ العِبادَةِ؛ گروهى خدا را با علاقه (به پاداش) پرستش مىكنند، اين عبادت تاجران است، گروهى خدا را از روى ترس عبادت مىكنند، اين پرستش بردگان است، و گروهى خدا را بخاطر سپاسگزارى و تشكّر از او پرستش مىكنند، اين عبادت آزادمردان است و آن بهترين عبادت است. (بحارالانوار، 78، 117. موسوعهكلماتالامامالحسين 748، ح 906.)
پس اگر دنیا می خواهید بندگی خدا کنید و عبادت او را در پیش گیرید و اگر آخرت می خواهید باز هم بندگی کنید؛ چرا که خداوند هم دنیا و هم آخرت مردم را کفایت می کند؛ چنان که خود می فرماید: رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ. پروردگارا! به ما در دنيا نيكى عطا كن! و در آخرت نيز نيكى مرحمت فرما! و ما را از عذاب آتش نگاه دار.(بقره، آیه 201)
از نظر آن حضرت(ع) اطاعت و بندگی تنها به نماز خواندن و روزه گرفتن نیست بلکه شکربر نعمت ها و کمک به دیگران از مصادیق مهم عبادت و بندگی است. از جمله نعمت های بزرگی که خداوند بر بنده ای روا می دارد این است که نیازمندی را به سوی کسی می فرستد تا او دستگیرش شود و این گونه بندگی را در شکل بسیار زیبایی به جا آورد. از این روست که آن حضرت می فرماید: إنَّ حَوائِجَ النّاسِ اِلَيكُم مِن نِعَمِ اللّهِ عَلَيكُم فَلاتَمَلُّوا النِّعَمَ ؛ نياز مردم به شما از نعمت هاى خدا بر شما است ؛ از اين نعمت افسرده و بيزار نباشيد .( بحار الأنوار ، ج 74 ، ص 205 )
در این میان توجه به خویشان بسیار مهم و حیاتی است؛ زیرا مهم ترین عامل برای افزایش عمر است و این امکان را به شخص می دهد تا زنده بماند و مقامات بیش تری را به دست آورد یا سیئات خود را به حسنات تبدیل کند. پس اگر بخواهیم زندگی بیش تر و با برکت تری داشته باشیم می توانیم از نعمت الهی صله رحم استفاده کنیم. آن حضرت می فرماید: مَن سَرَّهُ أن يُنسَأَ في أَجَلِهِ و يُزادَ في رِزقِهِ فَليَصِلْ رَحِمَهُ ؛ هر كه خوش دارد مرگش به تأخير افتد و روزىاش افزون شود . با خويشانش پيوند برقرار كند ( بحار الأنوار ، ج 74 ، ص 91 )
امام حسين (عليهالسلام) ظلم و نافرمانی را مهم ترین عامل بدبختی انسان می داند. همان اندازه که اطاعت خدا رهگشاست همان اندازه ظلم و عصیان الهی بدبختی و شقاوت را به دنبال خواهد داشت. از این روست که از هر گونه ظلم به خود مانند شرک و عصیان و نافرمانی یا ظلم به دیگری باز می دارد و تمام زندگی خویش را مصروف این دو اصل دعوت به اطاعت الهی و ترک ظلم و عصیان داشته است.
آن حضرت(ع) از مردم می خواهد همواره بر اطاعت خداوند باشند و از هر گونه نافرمانی و عصیان پرهیز کنند و هم چنین به حکم ایمان واقعی افزون بر نجات خود دستگیری دیگران باشند، زیرا تنها رها رهایی عمل به آن است(سوره عصر) از این روست که به مساله امر به معروف و نهی از منکر تنها به عنوان یکی از فروعات دین چون نماز و حج نمی گیرد بلکه آن را اصلی بسیار مهم تر از دیگر اصول می داند و بر آن تاکید ویژه ای داشته و حتی جان خویش را بر آن می گذارد. آن حضرت(ع) در این باره می فرماید: لايَحِلُّ لِعَينٍ مُؤمِنَةٍ تَرَى اللّهَ يُعصى فَتَطرِفَ حَتّى تَغَيِّرَهُ ؛ بر هيچ چشم مؤمنى روا نيست كه ببيند خدا نافرمانى مىشود و چشم خود را فرو بندد، مگر آن كه آن وضع را تغيير دهد.(الأمالى، طوسى، ص 55)
همین واکنش را آن حضرت(ع) نسبت به ظلم به دیگران دارد به مردم هشدار می دهد که از ظلم پرهیز کنند به ویژه نسبت به کسی که جز خدا کسی را ندارد؛ زیرا خداوند نسبت به مظلومی بی کس و یار و یاور بسیار حساس است. آن حضرت می فرماید: يا بُنَىَّ اِيّاكَ وَظُلْمَ مَنْ لايَجِدُ عَلَيْكَ ناصِراً اِلاَّ اللّه؛ فرزندم! بپرهيز از ستم بر كسى كه غير از خدا ياورى در مقابل تو ندارد. (بحارالانوار، ج 75، ص 308)
بدبختی انسان ها این است که مرگ خویش را فراموش می کنند. اگر انسان همواره به مرگ و بازخواست الهی توجه می یافت این گونه خودسر و عصیان گر و نافرمان و ظالم نمی شد. مشکل انسان بی توجهی به این مرگ است. البته خداوند سه چیز را برای هشدار مردمان فرستاد تا همواره ایشان را از هر گونه ظلم باز دارد. این سه چیز است که هر ازگاهی مردم را به یاد می آورد و از سرکشی و استکبار دایمی باز می دارد. امام حسین(ع) می فرماید: لَوْلا ثَلاثَةٌ ما وَضَعَ ابْنُ آدَمَ رَأْسَهُ لِشَىْءٍ: اَلْفَقْرُوَ الْمَرَضُ وَالْمَوْتُ؛ اگر سه چيز نبود انسان در مقابل هيچ چيز سر فرود نمىآورد: 1 ـ فقر و تنگدستى 2 ـ بيمارى 3 ـ مرگ. (نزهة الناظر، ص 80.)
در حقیقت مرگ و فقر و بیماری است که بینی آدمی را به خاک می مالد و او را از برج فخر و بزرگی به زیر می آورد. یادآوری این امور موجب می شود تا انسان راه اعتدال را در پیش گیرد و به خود و زندگی و مال و منال و قدرت خویش مغرور نشود. بنابراین تفکر در این سه مساله بسیار برای آدمی آموزنده خواهد بود و موجب می شود تا رفتار و اخلاق خویش را تغییر دهد. امام در همین رابطه در جایی دیگر می فرماید: يَابْنَ آدَمَ تَفَكَّرْ وَقُلْ اَيْنَ مُلُوكُ الدُّنْيا وَاَرْبابُهَا الَّذينَ عَمَرُوا وَاحْتَفَرُوا أَنْهارَها وَغَرَسُوا أَشْجارَها وَمَدَنُوا مَدائِنَها، فارَقُوها وَهُمْ كارِهُونَ؛ اى فرزندآدم! انديشهكن وبگو: كجايند پادشاهان جهان و صاحبان دنيا كه آن را آباد كردند و نهرها كندند و درختان را كاشتند و شهرها را بنا كردند و بعد با ناخرسندى از آنها جدا شدند. (ارشاد القلوب، ج 1، ص 29)
وی هم چنین یادآور می شود که : اِنَّ سُكّانَ السَّمواتِ يَفْنُونَ وَاَهْلَ الاْرْضِ يَمُوتُونَ وَجَمِيعُ الْبَرِيَّةِ لا يَبْقُونَ وَكُلَّ شَىْءٍ هالِكٌ اِلاّ وَجْهَهُ؛ آسمانيان فانى مىشوند و زمينيان مىميرند، و همه آنها ناپايدارند و همه چيز از بين رفتنى است جز خدا. (فتوح ابن اعثم، ج 5، ص 94 ـ مقاتل الطالبيين، ص 112)
به نظر آن حضرت(ع) هر کسی می بایست از زندگی دیگران و مرگ و فقر و بیماری آنان درس عبرت بگیرد و خود را تربیت دیگری کند و اجازه ندهد تا دنیا و قدرت و مال و ثروت او را به خود مشغول داشته و از آخرت و تربیت درست باز دارد. وی می فرماید: وُجِدَ لَوْحٌ تَحْتَ حائِطِ مَدينَةٍ مِنْ الْمَدائِنِ مَكْتُوبٌ فِيهِ: عَجِبْتُ لِمَنْ اَيْقَنَ بِالْمَوْتِ كَيْفَ يَفْرَحُ؟ وَعَجِبْتُ لِمَنْ اَيْقَنَ بِالْقَدَرِ كَيْفَ يَحْزَنُ؟ وَعَجِبْتُ لِمَنِ اخْتَبَرَ الدُّنْيا كَيْفَ يَطْمَئِنُّ اِلَيْها؛ زير ديوار شهرى از شهرها لوحى پيدا شد كه در آن چنين نوشته شده بود: تعجّب مىكنم براى كسى كه به مرگ يقين دارد چطور شادى مىكند، و در شگفتم از كسى كه سرنوشت را قبول دارد چگونه اندوهگين مىشود، و عجب دارم از كسى كه دنيا را آزمايش كرده، باز چگونه به آن اطمينان پيدا مىكند! (عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 48)
می گویند مردى خدمت امام حسين (عليهالسلام) آمد و گفت : مردى گناهكارم و نمىتوانم از گناه خودارى كنم مرا موعظه كن. امام حسین (عليهالسلام) در پاسخ فرمودند: پنج كار انجام بده بعد هر چه خواستى گناه كن: 1 ـ روزى خدا را نخور هر چه مىخواهى گناه كن؛ 2 ـ از حكومت و سرپرستى خدا خارج شو، هر چه دلت مىخواهد انجام ده؛ 3 ـ جايى را انتخـاب كن كه خدا تو را نبيند بعد هر چه مىخواهى گناه مرتكب شو؛ 4 ـ زمانى كه عزرائيل آمد روح ترا از بدنت بگيرد او را از خودت دور كن هر چه خواستى انجام بده؛ 5 ـ وقتىكه مالك جهنم خواست تو را وارد آتش كند وارد نشو بعد هرگناهى كه مىخواهى انجام ده .(موسوعة كلمات الامام الحسين عليهالسلام، ح 559)
بهترین زندگی آن است که به طاعت عقلانی خدا مشغول شد و رضایت او را جست و بر اساس حیا و دین و عقل زندگی خود را سامان داد و با دیگران به خوشخویی زیست. کسی که این ها را نداشته باشد از خیر کم تر بهره ای برده است. از این روست که امام (ع) بر این عناصر در زندگی تاکید می کند و از مردمان می خواهد این فضایل را جست و جو کرده و در خود ایجاد کنند؛ چرا که همه معنای زندگی را می توان در این عناصر یافت. آن حضرت (ع) می فرماید: خَمْسٌ مَنْ لَمْ تَكُنْ فِيهِ، لَمْ يَكُنْ فِيهِ كَثيرُ مُسْتَمْتَعٍ: اَلْعَقْلُ، وَالدّينُ وَالْأَدَبُ، وَالْحَياءُ، وَحُسْنُ الْخُلْقِ؛ پنج چيز است اگر در انسان نباشد، در او بهره زيادى نخواهد بود: 1ـ عقل 2 ـ دين 3 ـ ادب 4 ـ حيا 5 ـ خوشاخلاقى. (حياة الامام الحسين عليهالسلام، ج 1، ص 181.)
از امامحسين (عليهالسلام) معناى ادب را پرسيدند؟ امام (عليه السلام) فرمودند: ادب عبارت است از اين كه وقتىكه از خانه خارج مىشوى به هركسى برخورد مىكنى او را برتر از خود بينى؛ يعنى هميشه ديگران را از خود بهتر بينى و احترام آنها را نگهدارى. ( موسوعة كلمات الامام الحسين عليهالسلام، 910)
آن حضرت (ع) می کوشد تا حقیقت معنایی کلمات را چنان که هست به دست دهد و فضایل اخلاقی را به شکل درست تبیین کند. از این روست که می فرماید: اَلصِّدْقُ عِزٌّ، وَالْكِذْبُ عَجْزٌ، وَالسِّرُّ اَمانَةٌ، وَالْجِوارُ قَرابَةٌ، وَالْمَعُونَةُ صَداقَةٌ، وَالْعَمَلُ تَجْرِبَةٌ؛ راستگويى بزرگوارى است و دروغگويى ناتوانى، رازدارى امانت است، و همسايگى خويشاوندى و كمك كردن صداقت است و كار، تجربه. (تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 246)
این ها گوشه ای از آموزه های تربیتی و اخلاقی است که امام حسین(ع) به عنوان معلم و مزکی بشریت بیان کرده و در مقام تعلیم و تربیت به انسان آموخته است. عمل به این احادیث و مانند آن درهای نور را به سوی انسان می گشاید و مسیر روشنی را در پیش رو مردم می گذارد. باشد تا با پیروی از آن حسینی شویم و در مقام رضایت الهی در آییم.