اجتماعیاخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیحقوقیفلسفیمعارف قرآنیمقالات

آزادی، حق انسانی، شرایط و حدود آن

بسم الله الرحمن الرحیم
حقوق انسانی در اسلام ثابت شده است. آموزه های وحیانی قرآن، نه تنها بر تحقق حقوق انسانی در جامعه بشری تاکید داشته، بلکه بر احقاق آن و دفاع از آن ، قوانین و احکامی را وضع و تشریع کرده است. از جمله این حقوق انسانی که برخی آن را حقوق طبیعی نیز دانسته اند، حق آزادی در عمل است که برخاسته از فطرت الهی اراده و اختیار است. در ساختار نظام سیاسی و اجتماعی امت اسلامی، بر آزادی در اشکال گوناگون به عنوان حقوق شهروندی بسیار مورد تاکید قرار گرفته است. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا شرایط و حدود آزادی را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
آزادی اجتماعی، حق انسانی
آزادى در لغت به معناى، حريّت، اختيار، قدرت در انجام عمل و ترك آن و نیز قدرت انتخاب، خلاف بندگى، خلاف بردگی، است.(لغت نامه ، دهخدا، ذیل واژه آزادی)
مساله آزادی در علوم مختلف مورد بحث و بررسی قرار گرفته و دارای تعاریف گوناگون بر پایه اصطلاحات خاص هر علم و دانشی است. از همین روست که در اصطلاحات علوم، آزادی در مقوله‌هاى روان‌شناختى، عرفانى، فلسفى و مانند آن ها، دارای تعاریف خاص خود است.
اما وقتی در علوم اجتماعی و سیاسی از آزادی سخن به میان می آید، مراد از آزادی، مصون ماندن از اراده مستبدانه است.(فرهنگ علوم سیاسی، مینو افشاری راد، علی اکبر آقابخشی، ذیل واژه آزادی)
آزادی در حقوق اجتماعی- سیاسی انسان، در اموری از قبيل آزادانديشى، انتخاب عقيده، اظهار نظر و حقّ انتخاب نظام اجتماعىِ دل‌خواه و مانند آن ها تجلّى مى‌يابد.
در آیات قرآنی، برای بیان این مفهوم از آزادی، از واژه‌ها و جملاتى از قبیل «جدال»، «خلوا سبيلهم»، «شورى»، «نجات»، «واجتنبوا الطاغوت»، و مانند آن ها استفاده شده است و واژه «حریت» و مشتقات آن از جمله «محررا» به معنای دیگر به کار رفته است.
خداوند می فرماید: إِذْ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ مَا فِي بَطْنِي مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّي إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ؛ چون زن عمران گفت: پروردگارا! آن چه در شكم خود دارم نذر تو كردم تا آزاد شده [از مشاغل دنيا و تنها پرستشگر تو] باشد. پس از من بپذير كه تو خود شنواى دانايى.﴿آل عمران، آیه ۳۵﴾
در این آیه حریت و آزادی به معنای آزادی از امور و اشتغالات دنیوی و آزادی برای بندگی و پرستش آمده است. در حقیقت حریت از نظر این آیه، رهایی از اشتغالات غیر از بندگی خدا است. پس شخص آزاد  است تا بندگی و پرستش خدا کند و به کاری دیگر اشتغال نداشته باشد.
آزادی مشروط
از نظر اسلام، انسان دارای اراده و اختیاری است که زمینه تکوینی برای انتخاب آزاد از سوی آنان را فراهم می آورد. البته اسلام هرگز قایل به آزادی مطلق نیست؛ زیرا آزادی مطلق معنا و مفهومی جز قانون ستیزی، قانون گریزی، عدالت ستیزی ، اخلاق ستیزی، اباحه گری، هرج و مرج، فسق و فجور، و بی بند و باری ندارد. از این روست که آزادى مطلق و نامحدود، مورد سرزنش از سوی خداوند قرار گرفته (قیامت، 4 تا 6)  و خداوند تمايل انسان‌هاى كافر به آزادى مطلق و نامحدود در همین چارچوب تبیین می کند؛ زیرا آنان می خواهند خوشگذرانی کرده و هیچ کس و هیچ چیز را مانع بر سر راه خواسته ها و زیادی خواهی ها خود نداشته باشند.(همان)
از نظر قرآن، آزادی مطلق زمینه ساز این امور است و نباید آن را پذیرفت. به نظر می رسد که کسانی خواهان آزادی مطلق هستند که هیچ اعتقادی به قیامت ندارند و یا در باره آن تشکیک می کنند تا بتوانند فسق و فجور را به راحتی و آسانی و بی محدودیت داشته باشند.(قیامت، آیات 5 و 6) در حالی که اعتقاد به قیامت و بازخواست و مجازات در آن روز، خود مهم ترین بازدارنده و عامل محدویت ساز برای آزادی مطلق و اباحه گری است.(همان)
از آن جایی که پذیرش خدا و بندگی در برابر او و پذیرش قیامت مهم ترین مانع در سر راه عقیده اباحه گری و آزادی مطلق است، کافران به جنگ دین و آموزه قیامت می روند؛ زیرا آنان خواهان آزادی مطلقی هستند که این عقاید سد راه تحقق آن می شود.(هود، آیه 87)
انسان ها باید در روابط اجتماعی حدودی را مراعات کنند که خود محدودیتی در برابر آزادی مطلق در روابط اجتماعی است. از جمله این محدودیت ها می توان به : الف: ممنوعيّت ايجاد رابطه دوستانه با تمسخركنندگان اسلام از اهل‌كتاب(مائده، آیه 57)؛ ب: ممنوعیت در پذيرش اهل کتاب و مسخره‌كنندگان ایشان به صورت حاکم و ولی و سرپرست خود(همان؛ ممتحنه، آیات 1 و 9 و 13 )؛ ج: ممنوعیت مؤمنان در اعتماد به ظالمان(هود، آیه 113)؛ د: ممنوعيّت رابطه دوستانه با كافران(آل عمران، آیه 28؛ نساء، آیه 144؛ ممتحنه، آیات 1 و 9)؛ ه: ممنوعيّت گزينش دوست همراز از غير اهل ايمان(آل عمران، آیه 118)؛ و: لزوم پرهيز اهل‌ايمان از قرار دادن اهل‌كتاب به صورت محرم اسرار خود(آل عمران، آیات 118 و 119)؛ ز: ممنوعيّت دوستى با منافقان گمراه و كفرپيشه(نساء، آیات 88 و 89)؛ ح: ممنوعيّت ورود به اماكن مسكونى بدون اجازه پیشین و اذن قبلی(نور، آیه 27)؛ ط: پرهیز از آشوب اجتماعی(انفال، آیات 25 و 26)؛ ی: پرهیز از اختلاف و تفرقه(آل عمران، آیات 103 و 105؛ انفال، آیه 46)؛ ک: ممنوعيّتِ بدعت‌گذارى در دين(نحل، آیه 116)؛ ل: ممنوعيّتِ شكستن حريم مقدّسات دينى(مائده، آیه 2)؛ م: ممنوعيّت همكارى بر گناه و تجاوز(همان)؛ ن: ممنوعيّت هر گونه انحراف از حق و تجاوز به حقوق ديگران در محيط مسجدالحرام(حج، آیه 25)؛ س: ممنوعیت فسادگرى در جامعه(بقره، آیات 11 تا 27 و 60 و 205؛ مائده، آیات 32 و 64 و آیات بسیار دیگر)؛ ع: لزوم پرهيز از شكستن حريم پيامبرصلى الله عليه وآله(بقره، آیه 104؛ احزاب، 53 و 69؛ حجرات، آیات 1 و 2)؛ ف: ممنوعيّت رفتارهاى غير عادلانه با مخالفان، با انگيزه كينه و دشمنى با آن‌ها(مائده، آیات 2 و 8)؛ ض: انجام منکرات شیطانی(نور، آیه 21)؛ ض: انحراف از حق و تجاوز به حقوق ديگران در محيط مسجدالحرام(حج، آیه 25)؛ ق: ممنوعیت اشاعه فحشاء و منکرات(انعام، آیه 151؛ نور، آیه 19)؛ ر: پرهيز از انجام اعمال مورد سوءاستفاده دشمنان(بقره، آیه 104)؛ ش: پرهیز از بی احترامی به ویژه به رهبران(حجرات، آیات 1 و 4)؛ ت: پرهیز از مخالفت با حكم خدا و رسول صلى الله عليه وآله(احزاب، آیه 36)؛ ث: ممنوعيّت تجسّس در امور ديگران(حجرات، آیه 12) و مانند آن ها اشاره کرد.
انواع و اقسام آزادی اجتماعی
آزادی اجتماعی – سیاسی دارای اقسام و انواعی است که در حقیقت تجلیات و مظاهر همان آزادی اجتماعی است. به سخن دیگر، آزادی اجتماعی – سیاسی در اموری خود را نشان می دهد که شامل آزادی اندیشه، آزادی عقیده، آزادی بیان، آزادی حق انتخاب سرنوشت، آزادی انتخاب مسکن، وطن، تابعیت و مانند آن ها می شود.
آزادی اندیشه و آزاداندیشی
در آموزه های وحیانی قرآن بر تعقل و خردورزی بسیار تاکید شده است؛ زیرا انسان با تعقل است که تفکر می کند و در مسایل و امور می اندیشد. فکر و اندیشه، برآیند تعقل و خردورزی در ساختار تفکر و اندیشیدن سامان یافته در چارچوب خاص است. از نظر قرآن کسی که تعقل نمی کند و تفکر ندارد، گرفتار تقلید یا سفاهت است. از همین رو، به کسانی که گرفتار تقلید کورکورانه و فاقد تعقل و تفکر هستند، دشنام می دهد و اف می فرستد؛ زیرا چنین تقلید انسان را از راه راست و رشد دور می کند و گرفتار شقاوت و بدبختی ابدی می سازد.(بقره، آیه 170؛ انبیاء، آیه 67؛ لقمان، آیات 20 و 21)
خدا در همین آیات ضمن ارزشمند شمردن تعقل و آزاداندیشی به دور از تقلید کورکورانه و تحقیق و تدقیق، بر لزوم آزادانديشى و پرهيز از تقليد كوركورانه تاکید می کند و در آیات 17 و 18 سوره زمر، انديشيدن در گفتارها و انتخاب نيكوترين آن‌ها را ويژه بندگان خردمند و هدايت‌يافته خود دانسته  است.
به سخن دیگر، انسان نه تنها باید خوب بشنود و از دانش ها و تجربیات دیگران آگاه شود، بلکه پس از خوب شنیدن باید خوب در آن اندیشه ها و مطالب، تعقل کند و بیاندیشد تا بتواند راست و درست را بیابد و بشناسد و در میان راست، برترین و نیکوترین را به اراده و اختیار خویش انتخاب کند.
البته از نظر قرآن، از مسئولیت های نظام سیاسی ولایی آن است که مردم را از قید و بند افکار و عقاید خرافی و بی پایه رها کند و آزاد نماید؛ زیرا عقاید خرافی و باطل، خود مهم ترین قید و بند در سر راه آزاد اندیشی است؛ چرا که مراد از آزادی هرگز به معنای بی بندی و باری نیست، بلکه مراد حرکت درست و راست در راستای عقلانیت است؛ بنابراین، کسانی که دچار عقاید و افکار باطل همانند تقلید کورکورانه از پدران و خویشان هستند، فاقد آزادی حقیقی هستند.
پس رهایی مردم از عقاید و افکار خرافی و فاقد عقلانیت، از مهم ترین وظایف و مسئولیت های نظام سیاسی ولایی است؛ چرا که اسلام هرگز پایه های حکومت خویش را بر باطل قرار نمی دهد و تلاش می کند تا جامعه بر مدار عقلانیت سامان یابد. از همین روست که امور تعبدی در اسلام نیز بر مدار و محور عقلانیت فطری و سالم است(روم، آیه 30) و خداوند بر تعبد عقلانی و عقلانیت تعبدی تاکید دارد. بر همین اساس، حجت ظاهری و حجت باطنی در هماهنگی کامل با هم بوده و عقل و نقل به عنوان دو کاشف از حقایق و فلسفه هستی و احکام آن فعالیت می کند. امام صادق(ع) در تفسیر عقل واقعی که همان عقل عملی است می فرماید: ما العقل ؟ قال : ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان؛ عقل چیست؟ امام فرمود: هر آن چه خدای رحمان بدان بندگی و پرستش می شود و بهشت بدان به دست می آید.(اصول كافي، ج 1، ص 11)
خداوند درباره این وظیفه و مسئولیت نظام اسلامی می فرماید: الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ… وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ؛ کسانی که از فرستاده و پیامبر امی پیروی می کنند… تا از آنان بندها و زنجیرهایی را بردارد که بر ایشان است.(اعراف، آیه 157) از جمله این بندها و قیود می بایست به افکار و عقاید باطل و خرافی اشاره کرد که انسان را از مسیر درست و راست دور می کند و آسیب جدی به فرد و جامعه وارد می سازد.
آزادی اجتماعی – سیاسی
از دیگر حقوقی که قرآن به عنوان حقوق طبیعی انسان در ساختار حق آزادی بیان کرده، حق آزادی اجتماعی – سیاسی است. بر اساس این حق هر کسی می تواند به اراده و اختیار آزاد خویش، در امور سیاسی و اجتماعی مشارکت داشته باشد و کسی نمی تواند این حق را از ایشان سلب کند.
از نظر قرآن، هر نظام سیاسی باید حقوق شهروندی را در این باره رعایت کند. ساختار نظام سیاسی ولایی نیز بر تامین همه حقوق طبیعی انسان سامان یافته است. از همین روست که در قرآن به عنوان یک قانون و سنت و سیره اجتماعی، از مشارکت فعال شهروندان در امور سیاسی و اجتماعی تاکید شده و خداوند به پیامبرش به عنوان رهبر نظام سیاسی می فرماید: وشاورهم فى الأمر؛ با آنان در امر اجتماعی و سیاسی مشاورت کن!(آل عمران، آیه 159)
بنابراین از نظر قرآن، نظام سیاسی ولایی به گونه ای است که مشورت با امت به عنوان بستری برای مشارکت فعال سیاسی و اجتماعی مردم، یک تکلیف و وظیفه بر عهده نظام سیاسی و رهبران آن است. پس در نظام سیاسی، مشورت با مردم و شركت دادن آنان در تصميم‌گيرى اجتماعى، از وظايف رهبران اسلامى و آنان نمی توانند از آن سرباز زنند یا بستر و زمینه را برای مشارکت فعال مردم فراهم نیاورند.
از نظر قرآن، این مشارکت فعال سیاسی – اجتماعی، تنها در قالب امام و امت سامان نمی یابد، بلکه باید نظام سیاسی ولایی به گونه بسترسازی کند که مشارکت در قالب مردم و مردم نیز سامان یابد و مردم بیاموزند که با یک دیگر در صحنه های گوناگون اجتماعی و سیاسی با یک دیگر همکاری داشته باشند. خداوند در قالب جمله خبری که قوی تر از جمله امری در عرصه انشاء است، فرمان می دهد تا زمینه برای مشارکت فعال سیاسی امت در همه ابعاد به ویژه مشارکت در میان خودشان فراهم آید: وأمرهم شورى بينهم؛ امور ایشان در میان خودشان بر اساس شوری است.(شوری، آیه 38)
جامعه ای که افراد آن با یک دیگر در امور اجتماعی و سیاسی مشارکت فعال در قالب مشورت و مانند آن دارند، به سادگی می توانند این مشارکت را به سطوح عالی تر تعمیم دهند.
با توجه به این آیات می توان دریافت که از وظایف و تکالیف نظام سیاسی ولایی، برنامه ریزی در قالب جامعه پذیری برای گسترش فرهنگ مشارکت سیاسی- اجتماعی فعال در میان امت است. آموزش و پرورش امت به گونه ای انجام گیرد که مردم عادت به مشارکت فعال داشته باشد و بخواهند در امور اجتماعی به ویژه امور بسیار مهم که سرنوشت جامعه بدان مرتبط است، حضور جدی داشته باشند. این حضور در صحنه تنها برای تایید و تشویق نیست، بلکه گاه برای حذف و اضافه است. به این معنا که مشارکت مردم تنها برای تایید سیاست ها و برنامه های نظام سیاسی نیست، بلکه می تواند به گونه ای باشد که تغییرات مثبت و سازنده ای را در تصمیم سازی و تصمیم گیری موجب شود؛ زیرا مشارکت فعال و مشورت در امور بدون تاثیرگذاری و تنها در راستای تایید هرگز نمی تواند یک امر مهمی باشد که خداوند بدان فرمان بدهد؛ بلکه مراد حضور و مشارکت تاثیرگذار و سازنده است که گاه با حذف و اضافه نیز همراه خواهد شد.
به هر حال، از نظر قرآن، ساختار نظام سیاسی اسلام، نظامى مردمى و به دور از استبداد است؛ و این مشارکت فعال امت در نظام سیاسی و اجتماعی در دو عرصه خود نمایی می کند: 1. عرصه عمودی؛ 2. عرصه افقی. به سخن دیگر، مشارکت فعال مردم گاه در ارتباط با یک دیگر و گاه در ارتباط با نظام سیاسی بالادستی و مافوق است.
انواع آزادی های اجتماعی
آزادی های اجتماعی – سیاسی شامل مجموعه از حقوق می شود که می بایست به آن ها توجه کرد. از جمله این حقوق که در ساختار آزادی های سیاسی و اجتماعی سامان می یابد، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. آزادی سیاسی: مهم ترین حق از حقوق اجتماعی را می بایست در آزادی سیاسی جست و جو کرد. از آن  جایی که قدرت و اعمال زور مشروع و خشونت قانونی در اختیار نظام سیاسی است، احتمال سوء استفاده و تضییع حقوق اجتماعی به ویژه سیاسی از سوی نظام سیاسی دور از انتظار نیست؛ از این روست که آموزه های اسلامی بر آزادی سیاسی به عنوان یک حق تاکید دارد. از نظر اسلام، تلاش براى كسب آزادى سياسى از سوی مردم ، دارای اهمیت و ارزش است.(بقره، آیه 246) و مردم برای دست یابی به این حق، باید تلاش کرده و صبوری و استقامت به خرج دهند.(اعراف، آیه 128) البته از وعده های الهی تحقق همه انواع آزادی های مناسب رشدی به عنوان فلسفه تاریخ در همین دنیا در حکومت صالحان  است. خداوند در آیاتی از جمله 5 و 6 سوره قصص و 55 سوره نور از تعلّق اراده الهى براى تحقق حاكميت مستضعفان و آزادى آنان از ستم مستكبران سخن به میان آورده است. بنابراین، مردم باید امیدوار باشند روزی در همه جهان، آزادی از جمله آزادی سیاسی تحقق خواهد یافت. البته این بدان معناست که انسان ها باید برای تحقق آن بجنگند و به عنوان آزادی خواهان برای آن تلاش کنند. تعلّق اراده الهى براى تحقق حاكميت سياسى با حرکت ها و قیام های مردمی شدنی است.(حدید، آیه 25) از نظر قرآن از حقوق مومنان وامت اسلام در ساختار نظام سیاسی ولایی، برخوردارى مؤمنان از حق مشاركت و دخالت در سرنوشت جامعه است.(آل عمران، آیات 104 و 110 و 159؛ توبه، آیه 71؛ هود، آیه 116؛ حج، آیه 41، شوری، آیه 38؛ فتح، آیه 18) در تعیین حق سرنوشت و امور سیاسی مردم تفاوتی میان زن و مرد نیست.(توبه، آیه 71؛ ممتحنه، آیه 12)
2. آزادی از زندان: شهروندان امت اسلام ازاین حق برخوردارند که آزادانه سخن بگویند و از حقوق خویش دفاع کنند. هم چنین نباید کسانی ایشان را به اتهام واهی به زندان افکند و حقوق ایشان را از این جهت سلب کند. بر نظام سیاسی ولایی است تا شهروندانی که به اتهام واهی در زندان قرار گرفته آزاد و جبران خسارت کند. (یوسف، آیه 100 و آیات دیگر)
3. آزادی از ظلم: هر انسانی باید از عدالت بهره مند باشد و کسی حق ندارد هیچ یک از اشکال ظلم و بی عدالتی را در حق وی به کار گیرد. اگر در جامعه ای ظلم و ستم است و حقوق شهروندی این گونه تضییع می شود، بر نظام سیاسی ولایی است تا زمینه رهایی از ظلم و ستم را برای امت فراهم آورد و ظالم را مجازات کند. به سخن دیگر، همان طوری که بر عهده مردم است تا با قیام خویش خود را از ظلم ظالمان و ستم ستمگران برهانند(بقره، آیه 246) و دست کم اگر ناتوان و مستضعف در تحقق این خواسته و حق طبیعی خویش هستند، باید دعا بکنند و از خدا خواهان، رهایی از ظلم شوند(مومنون، آیه 28؛ هود، آیه 94؛ تحریم، آیه 11)، هم چنین بر دولت مردان و رهبران نظام سیاسی ولایی است که برای اقامه عدالت و رهایی از ستم ستمگران اقدام کرده و حتی به جهاد برخیزند و امت را برای رهایی از ظلم به حرکت در آورند. در این راه هر جا صدای مظلوم و مستضعفی رسید که از دست ظالم و مستکبری کمک خواهی می کند باید حرکت جهادی انجام گیرد. خداوند می فرماید:  وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا ؛ و چرا شما در راه خدا [و در راه نجات] مردان و زنان و كودكان مستضعف نمى ‏جنگيد؛ همانان كه مى‏ گويند: پروردگارا ما را از اين شهرى كه مردمش ستم‏پيشه‏ اند بيرون ببر و از جانب خود براى ما سرپرستى قرار ده و از نزد خويش ياورى براى ما تعيين فرما!﴿نساء، آیه 75﴾ در این آیه به صراحت بر لزوم مبارزه براى آزاد ساختن مستضعفان و مظلومان از ستم مستکبران و ظالمان سخن به میان آمده و آن را وظیفه و تکلیف نظام سیاسی ولایی و امت اسلام دانسته است.
4. آزادی اقتصادی: از دیگر اقسام آزادی اجتماعی، آزادی اقتصادی است. این که انسان با هر کسی بتواند آزادانه معامله داشته باشد و تجارت کند. البته از نظر جنس و نوع معاملات اقتصادی و حتی طرف معامله شروطی است که مراعات آن در نظام سیاسی – اجتماعی اسلام لازم و ضروری است؛ به عنوان نمونه معامله شراب مست آور و معامله ابزار نظامی با دشمن در راستای تقویت بنیه نظامی آن جایز نیست، بلکه حرام و گناه است. بنابراین، آزادی اقتصادی به معنای آزادى مطلق در مناسبات اقتصادى و هرگونه تصرّف در اموال خود نیست؛ زیرا حتی شخص در مواردی از معامله و تصرف در اموال خودش باز داشته می شود ؛ چنان که سفیه و مجنون مجاز به تصرف در اموال خودشان نیستند و یا شخص نمی تواند اموالش را بسوزاند. به سخن دیگر، آزادی اقتصادی، هرگز مطلق نیست، بلکه منوط به تحقق شرایط و پرهیز از اموری است. از جمله محدودیت هایی که در اسلام در حوزه آزادی اقتصادی مشخص شده می توان به ممنوعیت کسب حرام(بقره، آیه 188؛ نساء، آیات 2 و 29)، ممنوعیت اسراف(اعراف، آیه 31)، ممنوعیت تبذیر و ریخت و پاش(اسراء، آیات 26 و 27)، ممنوعیت ربا(بقره، آیات 275 تا 279)، ممنوعیت رشوه(بقره، آیه 188) و مانند آن ها اشاره کرد.
5. آزادی عقیده و دین: از نظر قرآن، از جمله حقوق اجتماعی هر انسانی، آزادی در انتخاب دین و عقیده است.(آل عمران، آیه 20؛ مائده، آیات 92 و 99؛ انعام، آیات 48 و 104 و 107 و آیات دیگر) بر همین اساس هرگز پیامبران جز ابلاغ رسالت و دعوت به عقیده اسلام، مردم را به اجبار و اکراه وادار به پذیرش نکردند(هود، آیات 25 و 28 و 57) ؛ چرا که راه رشد از راه گمراهی و ضلالت روشن شده است.(بقره، آیه 256) البته باید توجه داشت که انسان از نظر تکوینی دارای اراده و اختیار و آزادی انتخاب است، ولی از نظر تشریعی باید توجه داشته باشد که مکلف به انتخاب راه رشد و حق و ایمان به اسلام است و اگر کفر و شرک و گمراهی را انتخاب کند، خود را برای مجازات و مکافات آمده کند. از این روست که خداوند به کسانی که انتخاب نادرست داشته و به جای اسلام و شرایع آن، راهی دیگر انتخاب کرده تهدید به عذاب دنیوی و اخروی می کند: إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْكَافِرِينَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِيرًا؛ خداوند کافرین را لعن کرده و برایشان آتش سخت دوزخ را فراهم کرده است.(احزاب، آیه 64) و نیز می فرماید: وَمَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَعِيرًا ؛ و هر كس به خدا و پيامبر او ايمان نياورده است [بداند كه] ما براى كافران آتشى سوزان آماده كرده‏ ايم.(فتح، آیه 13) هم چنین از نظر قرآن شخص از حقوق آزادی عقیده برخوردار است، ولی پس از انتخاب حق و اسلام، دیگر نمی تواند آن را کنار بگذارد و راه باطل و گمراهی را انتخاب کند و مرتد شود و گرنه باید خود را برای احباط همه اعمال نیک و عذاب سخت الهی آماده کند.(توبه، آیه 74 و آیات دیگر) از نظر قرآن، اهل‌كتاب، داراى آزادى بيان و اظهار عقايد خويش در جامعه اسلامى بوده(بقره، آیات 111 و 135 و 139؛ آل عمران، آیه 64) و می توانند با رهبران سیاسی و اسلامی در مسایل عقیدتی و امور دیگر گفت و گو داشته باشند(آل عمران، آیات 20 و 61؛ نحل، آیه 125؛ عنکبوت، آیه 46)؛ اما هرگز این آزادی عقیده و بیان و اظهار، به معنای تبلیغ عقاید خود در جامعه اسلامی نیست، بلکه در محدوده جغرافیای عقیدتی خودشان می توانند به بیان و اظهار عقیده بپردازند؛ بنابراین، حق آزادی عقیده و اظهار و بیان آن، مانند دیگر حقوق دیگر، مطلق نیست، بلکه دارای حدود و شروطی است. از همین روست که آزادی بیان و اظهار عقیده برای اهل کتاب و بهره مندی از این حق در همان محدوده شرایط آزادی، مشروط به پذیرش حاکمیت نظام سیاسی اسلام و پرداخت جزیه است؛ وگرنه نه تنها از این حق بهره مند نخواهد بود، بلکه باید ذلت و خواری اخراج از وطن و محدودیت های دیگر را بپذیرند: ضربت عليهم الذلّة أين ما ثقفوا الاّ بحبل من الله و حبل من الناس ؛ هر كجا يافته شوند به خوارى دچار شده‏ اند مگر آنكه به پناه امان خدا و زينهار مردم روند.(آل عمران، آیه 112) برداشت فوق مبتنى است كه «ضربت عليهم الذلّة» انشا، و مقصود از «بحبل من الناس» انعقاد قرارداد ذمّه باشد; بنابراين، معنا چنين مى‌شود: مسلمانان موظّفند يهود را در حالت ذلّت نگه‌دارند تا اين‌كه به قرارداد ذمّه با مسلمانان تن دهند.
6. آزادی انتخاب مسکن: خداوند در آیه 56 سوره عنکبوت با اشاره به وسعت و گستردگی زمین، از آزادی انتخاب مسکن سخن می گوید و با توجه دادن به ظرفیت بسیار و گستردگى زمين به آزادى بندگان در انتخاب مسكن در هر نقطه‌اى از آن تاکید می کند. از آن جایی که انتخاب آزاد مسکن و سکونت گاه از حقوق طبیعی انسان است، ایجاد بستر برای تحقق آن از اهداف و وظایف نظام سیاسی ولایی است. هم چنین سلب آزادى انسان‌ها در انتخاب مسكن و استفاده از آن حرام و گناه خواهد بود.(بقره، آیات 84 و 85 و 217) از همین روست که در آیه 217 سوره بقره، اخراج افراد از مساکن و میهن ایشان را جزو فتنه و ایجاد ناامنی دانسته و آن را گناهی بزرگ بر شمرده است. هم چنین بر نظام سیاسی ولایی و امت است تا از مظلومان و مستضعفان دفاع کرده و به احقاق این حق بپردازند. از همین رو، مبارزه با سلب‌كنندگان آزادى انسان در انتخاب مسكن به عنوان امرى پسنديده دانسته شده است.(بقره، آیه 246؛ آل عمران، آیه 195؛ حج، آیات 39 و 40) از نظر قرآن کسانی که به تضییع حقوق طبیعی انسان از جمله حق انتخاب آزاد مسکن  می پردازند، کافرانی هستند که با این رفتارهای ناپسند و ضد انسانی از مسیر راست هدایت خارج شده اند.(انفال، آیه 30؛ ابراهیم، آیه 13؛ محمد، آیه 13؛ ممتحنه، آیات 1 و 9) البته این حق همانند حقوق دیگر، هرگز مطلق نیست و اسلام هرگز آزادی مطلق و بی قید و شرط را نمی  پذیرد و مهر تایید بر آن نمی زند، بلکه این حق نیز دارای شروط و قیودی است که مراعات آن موجب بقای حق انتخاب مسکن است. خداوند در آیه 56 سوره عنکبوت، آزادى انتخاب مسكن، مشروط به حفظ ارزش‌هاى اسلامی است؛ زیرا جمله «فاياى فاعبدون» پس از جمله «ان ارضى واسعه» مفيد برداشت فوق است. (الميزان، علامه طباطبایی، ذيل آيه)
7. آزادی بیان: آزادی بیان از دیگر حقوق اجتماعی انسان است که سلب آن ممنوع و حرام است. بر اساس آیات قرآنی، این آزادی در سطوح مختلف ثابت است. از این رو، مؤمنان در اظهار نظر، در مقام مشورت با رهبران سیاسی و اجتماعی آزاد هستند.(آل عمران، آیه 159؛ شوری، آیه 38) این آزادی بیان در حوزه قضایی نیز ثابت است و شخص مظلوم برای دادخواهی می تواند مصادیق ظلم را بیان کند و آشکار سازد تا امکان بررسی و دادخواهی فراهم آید.(نساء، آیه 148) از نظر قرآن، دو گروه مخالفان (نحل، آیه 125) و اهل کتاب(آل عمران، آیات 20 و 61 و 64 تا 66؛ عنکبوت، آیه 46) نیز دارای حق آزادی بیان در چارچوب و مرزهای مشخصی هستند. این آزادی بیان در حوزه های بیان عقاید دینی نیز جریان می یابد و شخص آزاد است تا برای مناظره های علمی در حوزه های عقیدتی ، به بیان آزاد عقاید و افکار خویش بپردازد و کرسی های آزاد اندیشی دینی فراهم آید.(بقره، آیه 111؛ آل عمران، آیات 20 و 61 و 64؛ عنکبوت، آیه 46؛ نحل، آیه 125) پس باید گفت از وظایف نظام سیاسی ولایی، تامین فرصت هایی برای مناظرات علمی و کرسی های آزاد اندیشی دینی است. البته این به معنای آزادی مطلق نیست، بلکه شروطی برای آن از سوی شارع مقدس اسلام بیان شده است. از مهم ترین شروطی که در اسلام برای آزادی بیان مطرح شده می توان به : الف: پرهيز از سخنان بى‌اساس و دروغ(حج، آیه 30) ؛ ب: پرهيز از كاربرد كلمات مورد سوءاستفاده دشمنان(بقره، آیه 104)؛ ج: پخش نكردن اخبار امنيّتى(نساء، آیه 83)؛ د: پرهیز از سخنان بيهوده و گمراه كننده(مومنون، آیه 3؛ لقمان، آیه 6)؛ ه: پرهیز از اظهار نظرهاى غير عالمانه و افتراآميز درباره احكام اسلامی(نحل، آیه 116)؛ و: پرهیز از اتهام زنی و تهمت بى‌دينى به مدّعى اسلام(نساء، آیه 94)؛ ز: پرهيز از پخش مطالب مشكوك(اسراء، آیه 36؛ نور، آیه 15)؛ ح: پرهیز از هتک حرمت و عرض و آبروی مردم و رعايت نقل مطالب در چارچوب حفظ حيثيّت و آبروى مؤمنان(نور،آیات 11 تا 19؛ حجرات، آیات 11 و 12)؛ ط: پرهیز از بدزبانى و افشاى عيوب ديگران(نساء، آیه 148)؛ ی: پرهیز از ناپسند گویی و مراعات قول و سخن نیک(بقره، آیه 83)؛ ک: پرهيز از اهانت به مقدّسات اقوام و ملّت‌ها(انعام، آیه 108)؛ ل: پرهيز از اظهار نظر عيب جويانه درباره مؤمنان(حجرات، آیه 11؛ همزه، آیه 1)؛ م: پرهيز از نسبت دادن القاب زشت به يك‌ديگر(حجرات، آیه 11)؛ ن: عدم تحريف و عدم كتمان حقايق دينى(بقره، آیات 41 و 42)؛ س: پرهيز از گفتار باطل(نساء، آیه 171)؛ ع: پرهیز از بی ادبی و نزاکت مجلس و شخصیت اشخاص(حجرات، آیات 2 تا 4)؛ ف: پرهیز از هتک حرمت ها و حریم (نساء، آیه 156؛ نور، آیات 4 و 11 و 15 و 26)؛ ض: پرهیز از ظلم کلامی و مراعات عدالت و انصاف در گفتار(انعام، آیه 152)؛ ق: پرهيز از شايعه‌پراكنى در جامعه و اخبار لرزه افکن و آسیب زا نسبت به امنیت روانی جامعه(احزاب، آیه 60)
8. آزادی تحقیق: از جمله آزادی های طبیعی انسان که در قرآن تایید و امضا شده، آزادی تحقیق است. خداوند در آیه 6 سوره توبه از آزادی تحقیق سخن گفته است. بر اساس این آیه مشرکان و کافران از حقّ آزادى در بحث و تحقيق در اصول و معارف دين اسلام برخوردار بوده و نظام سیاسی ولایی باید زمینه حضور امن ایشان را در بلاد اسلامی برای تحقیق از اسلام فراهم آورد. در این آیه از گردشگری علمی به قصد تحقیق در اصول عقاید و کشف حقیقت سخن به میان آمده و آزادی گردشگری در بلاد اسلام برای کسب حقیقت و تحقیق مجاز دانسته شده است. البته از آیه به دست می آید که نظام ولایی می بایست گردشگران و محققان مشرک و کافر را تحت مهار و مدیریت قرار داده و مراقب و مواظب آنان باشد، تا این گونه هم زمینه مناسب برای تحقیق فراهم آید و هم اختلالی در نظم و امنیت جامعه اسلامی از سوی مشرکان گردشگر ایجاد نشود. هم چنین کافران می توانند درخواست رسمی خود را برای حضور در بلاد اسلامی جهت تحقیق در افکار و عقاید و سنت های اسلامی به دولت و نظام اسلامی تحویل داده و درخواست «استجاره» کنند. بر نظام ولایی نیز واجب است تا این شرایط و بستر را با حفظ امنیت ملی جامعه اسلامی فراهم آورد. از نظر قرآن همگان از کافر و مشرک داراى حق آزادى در بحث و تحقيق در اصول و معارف دين در جامعه اسلامی هستند(توبه، آیه 6)  البته  پذيرش اسلام از سوى آنان، سبب برخوردارى آنان از همه انواع و اقسام آزادى در جامعه اسلامى می شود.(توبه، آیه 5)
9. آزادی جنسی: از دیگر حقوق اجتماعی انسان باید به آزادی جنسی اشاره کرد.به این معنا که انسان آزاد است تا جنس مخالف خود را برای ارتباط مشروع و ازدواج انتخاب کند. از نظر قرآن هر انسانی رشید، گرایش طبیعی به جنس مخالف داشته و در چارچوب خاصی پیوند زناشویی می بندد. گرایش به جنس مخالف امری طبیعی و شهوتی مجاز است؛ اما گرایش به جنس موافق و هم جنس گرایی، از مصادیق اسراف و زیاده روی در بهره گیری از نعمت شهوت جنسی (اعراف، آیه 81) و نیز رفتاری سفیهانه و برخاسته از جاهلیت غیر عقلانی است.(یوسف، آیات 32 و 33) پس آزادی جنسی به معنای آزادی مطلق و بی بند و بار نیست. اصولا گرایش به هم جنس آسیب های جدی به فرد و جامعه از نظر روانی وارد می سازد و هم چنین موجب نابودی بشر و انقطاع نسل می شود.(هود، آیات 78 و 79؛ حجر، آیات 61 تا 68؛ شعراء، آیات 161 و 165؛ نمل، آیات 54 و 55؛ عنکبوت، آیات 28 و 29) از نظر قرآن هم جنس گرایی، نشانه ای از بی تقوایی و عدم رشد افراد جامعه (حجر، آیات 61 تا 69؛ هود، آیات 78 و 79)، نشانه وجود انحراف و تجاوز از حدود طبیعی و شرعی(اعراف، آیات 80 و 81؛ شعراء، آیات 161 تا 166)، نشانه سرمستى و تحيّر از دست دادن انديشه درست آنان(حجر، آیات 61 تا 72) و جهل و ناآگاهی آنان(نمل، آیات 54 و 55) است. از همین روست که مبارزه با هم جنس گرایی در دستور کار اسلام و نظام سیاسی ولایی قرارگرفته است و پیامبران(ع) در طول تاریخ با آن مقابله و مبارزه کرده اند.(اعراف، آیه 81؛ هود، آیات 78 و 79 و آیات دیگر) به هر حال، از نظر قرآن آزادی جنسی دارای حدود و شروطی است که از جمله آن ها می توان به ممنوعيّت رابطه جنسى نامشروع(نساء، آیات 15 و 19؛ مائده، آیه 5؛ انعام، آیه 151 و آیات بسیار دیگر)، ممنوعیت وعده و قرار پنهانى براى ازدواج با زنان در حال عدّه طلاق، چه رسد به زنان شوهردار(بقره، آیات 234 و 235)، ممنوعيّتِ اجبار كنيزان پاك‌دامن به فحشا و گردشگری جنسی و خودفروشی(نور، آیه 33)، ممنوعیت نازک صدایی از سوی زنان(احزاب، آیه 33)،  حرمت چشم چرانى و خيره شدن به نامحرم(نور، آیات 30 و 31)، ممنوع بودن اعمال تحريك‌آميز جنسى(نور، آیه 31؛ احزاب، آیه 32)
10. آزادی زنان: از نظر اسلام، مرد و زن تنها تفاوتی که دارند در کالبد آنان است و از نظر روحی به سبب آن که روح و نفس از مجردات است، تفاوت معنا ندارد.(نساء، آیه 1) بنابراین، مردان و زنان از نظر آزادی مساوی و برابر هستند. البته به سبب ساختار کالبد خاص زنان، لازم است تا ایشان در حوزه حجاب فراتر از مردان پوششی را در برداشته باشند. این محدودیت ها در حقیقت در راستای حفظ امنیت عرضی و ناموسی و جلوگیری از تعرض دیگران به ایشان است.(احزاب، آیه 32) از جمله محدودیت هایی که برای آزادی زنان بیان شده شامل اموری چون لزوم حفظ پوشش در روابط اجتماعى(نور، آیه 31؛ احزاب، آیات 32 و 59) و هماهنگى با شوهر و رعايت حقوق وى(نساء، آیه 34) و مراعات و حفظ لحن در گفتار و بیان با نامحرمان و پرهیز از گفتار هوس انگیز(احزاب، آیه 32) می شود. از نظر اسلام زنان به عنوان بخشی از امت  اسلام، برخوردار از حق مشاركت و دخالت در امور جامعه و سیاسی همانند مردان هستند و تفاوتی میان آنان نیست.(توبه، آیه 71؛ ممتحنه، آیه 12)
آزادی خواهی
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، آزادى از ستم، نعمتى بزرگ از سوى خدا است که به شخص و جامعه ارزانی می شود.(بقره، آیه 49؛ اعراف، آیه 141؛ ابراهیم، آیه 6) از همین رو، آزاد شدن از ستم ظالمان، امرى ارزشمند و در‌خور ستايش است.(مومنون، آیه 28) خداوند از مومنان و مردمان خواسته تا خود را از بند ظلم و ستم و استبداد برهانند و آزادی را برای خود کسب کنند. تلاش برای کسب آزادی برای خود و دیگران ، امری ارزشی و در خور ستایش و پاداش از سوی خدا است(نساء، آیات 75 و 99 و 100)
از نظر قرآن، آزاد شدن از سلطه ستمگران، امرى ارزشمند و از خواستهاى بندگان خاص خدا است.(شعراء، آیات 116 و 118؛ قصص، آیات 21 و 25؛ تحریم، آیه 11) و انسان دوست دارد که حتی از بردگی و اسارت که محدویتی برای جسم و آزادی آن فراهم می آورد رهایی یابد.(نحل، آیه 75)
امت اسلام و نظام سیاسی ولایی در اسلام آزادی خواه است و گرایش دارد تا نه تنها خود از همه آزادی های مشروع و طبیعی بهره مند باشد، بلکه امت ها و جوامع دیگر نیز از آن سود برند. پیامبران الهی در طول تاریخ برای احقاق حقوق طبیعی انسان و از جمله آزادی ها تلاش بسیار کرده و از آزادی خواهان به نام و بلند آوازه تاریخ به شمار می آیند. خداوند در آیات 15 تا 22 سوره شعراء از آزادی خواهی حضرت موسی(ع) و هارون (ع) سخن به میان آورده است.
البته در طول تاریخ مردم از سوی مستکبران و ظالمان در چنان استضعاف و ظلمی به سر می برند که از بسیاری از حقوق اجتماعی خود از جمله آزادی بی بهره بودند. به عنوان نمونه خداوند در آیات 4 تا 6 سوره بروج از فقدان آزادى دينى براى مؤمنان، در ميان اصحاب اخدود سخن گفته است. هم چنین در آیات 9 و 13 سوره ابراهیم از فقدان آزادى دينى ميان اقوام كافر پس از نوح‌(عليه السلام)‌ و نیز در آیات 9 تا 20 سوره کهف از  محروميّت اصحاب كهف از آزادى دينى در جامعه ‌خود سخن به میان آمده است. حکومت فرعون نیز آزادی را از مردم سلب کرده بود(بقره، آیات 49 و 50؛ اعراف، آیات 103 و 105 و 127 و 143 و بسیار آیات دیگر) از همین رو، پیامبران و مومنان در طول تاریخ منادی آزادی خواهی بوده و برای آزادی مجاهدت و تلاش کردند. حضرت موسی (ع) خواستار آزادی مستضعفان و مظلومان می شود و در این راه تلاش می کند.(اعراف، آیات 103 و 105) ایشان خواهان آزادی از جمله آزادی عقیده می شود؛ در حالی که حکومت استبدادی و استکباری فرعون هیچ گونه آزادی را بر نمی تابید.(شعراء، آیات 22 و 29؛ اعراف، آیات 120 تا 125؛ و آیات دیگر)
پیامبرانی هم چون صالح و شعیب علیهم السلام تلاش کردند تا آزادی هایی برای مردم فراهم آید. البته تلاش های آنان از جمله حضرت شعیب برای انجام اصلاحات اجتماعی به نتیجه مطلوبی نرسید، بلکه با حذف قوم و عذاب الهی پایان یافت.(هود، آیات 87 تا 91) حضرت شعیب(ع) تلاش کرد تا در حوزه های آزادی عقیده و اقتصادی اصلاحاتی را انجام دهد و مردم را در مسیر درست و راست هدایت کنند؛ زیرا مردم بر اساس عدالت رفتار نمی کردند و به یک دیگر در خرید و فروش اجحاف روا می داشتند.(همان؛ اعراف، آیه 88)
پیامبران در این راه به جهاد برخاسته (بقره، آیات 246 و247) و باید مومنان نیز این گونه عمل کنند(نساء، آیه 75؛ حج، آیات 39 و 40) و ضمن دعا و نیایش به درگاه خداوند(قصص، آیات 21 و25) با صبر و استقامت(اعراف، آیات 127 و 128) با استعانت به درگاه خدا و یاری خواهی از او(همان)و در راستای بندگی(آل عمران، آیات 64 و 79 و 80؛ توبه، آیه 31) در مسیر آزادی خواهی و تحقق و احقاق آن حرکت کنند و در صورتی که توان و شرایط فراهم نیست، هجرت کنند(نساء، آیات 97 و 100؛ نحل، آیه 41)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا