آرایش ارزشی و ضد ارزشی

بسم الله الرحمن الرحیم

آرایش به معنای آراستن در ذات خود عمل ارزشی است مگر آن که عوامل بیرونی موجب شود تا امری نیک و خوب و ارزشی به عنوان یک ضد ارزش مطرح شود. به طور طبیعی انسان بازتابی از صفات الهی از جمله صفت جمال است و از آن جایی که خداوند جمیل است جمال و زیبایی را دوست داشته و آراستن به آرایه هایی که موجب زیبایی ظاهری و باطنی انسان می شود، دوست می دارد. انسان نیز به سبب آن که مظهر صفات و اسمای الهی است این گونه است و زیبایی را دوست داشته و آراستن را می پسندد. اما گاه انسان عملی را با آراستن به آرایه های زیبا انجام می دهد که موجب می شود تا به عنوان یک عامل ضد ارزشی مطرح شود. شناخت عوامل ضد ارزشی می تواند برای پرهیز از آن و جلوگیری از آثار و بازتاب منفی این عمل مفید و سازنده باشد. از همین رو، نویسنده با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا ابعادی از موضوع آرایش و تزیین و آثار مثبت ارزشی و ضد ارزشی آن را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

انواع و اقسام آرایش و تزیین

آرایش اسم مصدر از واژه آراستن، به معنای افزودن امر خارجی به چیزی برای ایجاد یا افزایش زیبایی به آن چیز است. در فرهنگ قرآنی، واژه تزیین به همین معنا و مفهوم به کار رفته است. تزيين برگرفته از مادّه «زين» و به معناى زينت دادن و آراستن است.

از نظر قرآن، زينت حقيقى عبارت از چيزى است كه در هيچ حالتى در دنيا و آخرت موجب عيب و عار براى انسان نگردد و موجب افزایش ارزش و فضایل آن چیز شود.

آرایه ها و زينت ها در اصل به دو دسته اصلی : ذاتی و اکتسابی تقسیم می شود. آرایه های ذاتی ، فضایلی است که در ذات آن چیز قرار دارد و موجب کرامت و شرافت آن می شود. از نظر قرآن، انسان دارای کرامت ذاتی است؛ زیرا فضایل اسمایی الهی در انسان سرشته شده است. خداوند می فرماید: وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا ؛ و به راستى ما فرزندان آدم را گرامى داشتيم و آنان را در خشكى و دريا بر مركبها برنشانديم و از چيزهاى پاكيزه به ايشان روزى داديم و آنها را بر بسيارى از آفريده ‏هاى خود برترى آشكار داديم. (اسراء، آیه ۷۰)

آرایه های اکتسابی آن آرایه هایی است که انسان آن را با تلاش و کوشش کسب می کند و جزو فضایل خویش قرار می دهد.

هم چنین آرایه ها را می توان به آرایه های درونی و بیرونی و نیز ظاهری و باطنی دسته بندی کرد. آرایه های درونی همان آرایه های ذاتی و اکتسابی است که جزو سرشت و ذات انسان بوده یا در آمده است. این آرایه های می تواند ظاهری یا باطنی باشد؛ زیرا برخی از آرایه ها در باطن انسان است و تنها با رفتارهای ظاهری خودنمایی و بروز می کند؛ اما آرایه های بیرونی، آرایه هایی است اکتسابی است که جزو سرشت و ذات نیست، بلکه جدا از انسان بوده و به سادگی آویخته و به همان آسانی و سادگی از انسان جدا می شود.

از نظر قرآن، برخی از آرایه های خارجی اصولا هیچ ارتباطی به انسان ندارد، بلکه زینت و آرایه چیز دیگری است و انسان گمان می کند که آرایه خارجی اوست؛ از جمله این آرایه ها می توان به مال و ثروت از حیوانات و گلستان و بوستان اشاره کرد که آرایه های زمین است نه آرایه های انسان. خداوند در آیات قرآنی، ستارگان را زینت آسمان دانسته است.(حجر، آیه 16؛ صافات، آیه 6؛ فصلت، آیه 12؛ ق، آیه 6) هم چنین قرآن، گیاهان را زینت و آرایه زمین دانسته نه زینت انسان(یونس، آیه 24)

در یک کلمه هر آن چه در زمین آفریده شده زینت زمین و آرایه آن است: اِنّا جَعَلنا ما‌عَلَى الاَرضِ زينَةً لَها لِنَبلُوَهُم اَيُّهُم اَحسَنُ عَمَلا؛ ما هر آن چه بر زمین است آرایه و زینت زمین قرار داده ایم تا بیازماییم کدام یک از شما بهتر عمل می کنید.(کهف، آیه 7)

هم چنین قرآن آرایه ها را به : 1. آرایه زندگی دنیوی؛ 2. و زندگی اخروی تقسیم بندی کرده و فرموده است: الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا؛ مال و پسران زيور و آرایه های زندگى دنيا هستند و نيكيهاى ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر اميد نيز بهتر است.(کهف، آیه 46)

برخی نیز آرایه ها و زینت ها را به سه قسم اصلی تقسیم کرده که عبارتند از: 1. زينت نفسى همانند علم و اعتقادات نيكو؛ 2. زينت بدنى همانند قدرت و بلندى قامت؛ 3. زينت خارجى مانند مال و مقام.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص‌388‌-‌389، «زين».)

به نظر می رسد که زینت واقعی برای انسان تنها همان زینت های نفسی است، اما زینت های بدنی زینت های ناپایدار و زیت های خارجی نیز ارتباطی به ذات انسان ندارد.

زینت های واقعی را خداوند به انسان می دهد، و زینت های موهوم ، زینت هایی است که شیطان در وهم انسانی ایجاد می کند و انسان گمان می کند که آن امر موهوم زینت و آرایه است در حالی که این گونه نیست.

البته در قرآن كريم تزيين گاه به خداوند، گاه به شيطان و در مواردى بدون نسبت فاعلى ذكر شده است.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص‌388‌-‌389، «زين».)

باید یادآور شد که آیات قرآنی برای بیان مفهوم آرایش و تزیین از واژگانی دیگر هم چون از مادّه «حلى»، «زيّن»، «سوّل»، «زخرف»، «لؤلؤ و مرجان»، «استبرق» و هر آنچه که مفيد معناى تزيين است، استفاده شده است.

آرایه های واقعی و آرایه های موهوم

از نظر قرآن، اموری به عنوان آرایه های واقعی مطرح است که انسان باید خود را بدان بیاراید. آرایش به آرایه ها و زینت هایی چون فضایل اخلاقی و اعمال صالح که باقیات صالحات برای آدمی است و سازه ابدی آدمی را می سازد(کهف، آیه 46) امری مطلوب است و انسان باید خود را بدان بیاراید. قلب آدمی باید به آرایه های ایمان آراسته و تزیین شود که مهم ترین و اصلی ترین آرایه حقیقی و واقعی برای آدمی است؛ زیرا این ایمان است که به عنوان نور و برترین فضلیت آدمی او را در همه عوالم همراه می کند و زینت بخش حقیقت آدمی است. خداوند می فرماید: ‌ولـكِنَّ اللّهَ حَبَّبَ اِلَيكُمُ الايمـانَ وزَيَّنَهُ فى قُلوبِكُم؛ ولی خداوند ایمان را برای شما محبوب کرد و آن را در قلوب شما آراست و زینت داد.(حجرات، آیه 7)

از نظر قرآن، برخی از امور آرایه ها و زینت های زندگی دنیوی است. بنابراین، نباید به آن دل بست، بلکه باید آن را در محدوده دنیا و زندگی دنیوی دید و تفسیر کرده و به کار گرفت. از جمله چارپایان و وسایل نقلیه که زینت ها و آرایه های زندگی دنیوی است.(نحل، آیات 5 تا 8؛ آل عمران، آیه 14)

البته برخی از آرایه های خارجی کارکرد در دنیا و آخرت دارد ؛ چنان که برخی از فلزات و سنگ های معدنی که به عنوان حلی و زینت آلات به کار می رود(رعد، آیه 17) زینت ها و آرایه های زندگی دنیوی و اخروی است.(اعراف، آیه 148؛ طه، آیه 87؛ قصص، آیه 79؛ نحل، آیه 14؛ کهف، آیه 31؛ حج، آیه 23؛ فاطر، آیه 33)

آرایش ارزشی و ضد ارزشی

آراستن به معنای فعلی از افعال مکلفین، متعلق احکام شرعی الهی می شود؛ زیرا هر فعل و کاری که انسان به اختیار انجام می دهد دارای یکی از احکام پنج گانه وجوب، حرمت، استحباب، کراهت و اباحه است. از نظر قرآن، هر آن چه ضد ارزشی است به عنوان حرام و مکروه به نسبت درجه ضد ارزشی بودنش دسته بندی می شود؛ چنان که هر آن چه ارزشی و مفید برای انسان و جهان و جامعه است به عنوان واجب و متسحب دسته بندی می شود. البته اموری که در میانه است و گرایش غلبه ای به یک طرف ندارد مجاز و مباح است.

از نظر آموزه های وحیانی اسلام، واجبات و مستحبات به چیزهایی تعلق می گیرد که برای انسان و جامعه مفید است و در راستای حکمت و فلسفه آفرینش حرکت می کند؛ در برابر هر آن چه که برای جامعه و انسان و جهان زیانبار و مضر است به عنوان حرام و مکروه به میزان شدت و ضعف آن دسته بندی می شود.

در آیات قرآنی آرایش های انسانی به گروه های چندی دسته بندی شده و احکام واجب و حرام و مستحب و مباح و مکروه بر آن ها بار می شود.

1. استحباب استفاده از آرایش و آرایه ها: خداوند در آیات بسیاری استفاده از آرایه ها برای آراستن و آرایش را ممدوح دانسته و آن را پسندیده و مستحب بر شمرده است. خداوند در آیه 32 سوره اعراف استفاده مؤمنان از زينت‌هاى خدادادى را مقصود اصلى از آفرينش آن آرایه های دانسته است و اجازه نمی دهد تا کسی آن را حرام تلقی کرده و از استفاده آن ها دست بردارد. خداوند به صراحت در آیه می فرماید: ‌زينَةَ اللّهِ الَّتى اَخرَجَ لِعِبادِهِ. پس هدف از آفرينش زينتها، استفاده بندگان خداوند از آنهاست. در آیه خداوند به صراحت، تحريم‌كنندگان زينتهاى خدادادى را مورد نكوهش قرار داده است تا معلوم شود که از نظر خداوند تا چه اندازه استفاده از زینت ها و آرایه ها برای انسان و زندگی اش مفید و سازنده است. پس انسان باید از آرایه ها به درستی استفاده کند و این امر نیازمند شناخت آرایه ها و چگونگی درست از آن ها است. استفاده آرایه ها می تواند در لباس و خانه و امور دیگر باشد؛ چنان که حضرت سلیمان (ع) از آرایه ها و زینت ها برای آرایش کاخ و قصر خویش استفاده کرد و با شیشه و آب، آب نمایی بسیار زیبا سازد که جلوه گری آن چشم نواز و فریبا بود.(نمل، آیه 44) این استفاده در همه حال پسندیده و در حالت نماز و حضور در پیشگاه خدا پسندیده تر است: يـابَنى ادَمَ خُذوا زينَتَكُم عِندَ كُلِّ مَسجِد؛ ای فرزندان آدم زینت های خودتان را در نزد هر مسجدی برگیرید و به خود بیاویزید.(اعراف، آیه 31) از نظر قرآن بر انسان به عنوان یک امر مستحب و گاه حتی واجب است تا از آرایه های گوناگون به درستی استفاده کند. هم چنین میزان رسیدن هر کسی به این زینت ها بستگی به میزان تلاش و کوشش خود او دارد؛ به این معنا که امری اکتسابی است و باید برای آن تلاش کرد.(هود، آیه 15)
2. موارد و مواضع حرمت استفاده از زینت: چنان که گفته شد، استفاده از زینت ها و آرایه های نه تنها خوب و پسندیده و متسحب است بلکه در برخی از موارد واجب است مانند آراستن برای شوهر ؛ چنان پیامبر(ص) فرموده است: عَلَيْهَا أَنْ تَطَيَّبَ بِأَطْيَبِ طِيبِهَا وَ تَلْبَسَ أَحْسَنَ ثِيَابِهَا وَ تَزَيَّنَ بِأَحْسَنِ زِينَتِهَا وَ تَعْرِضَ نَفْسَهَا عَلَيْهِ غُدْوَةً وَ عَشِيَّةً وَ أَكْثَرُ مِنْ ذَلِكَ حُقُوقُهُ عَلَيْهَا؛ و باید خود را به خوش بوترین عطرهایی که دارد معطر نماید و زیباترین لباس هایش را بپوشد و خود را به بهترین زینت هایش آراسته نماید، و صبح و شب خود را بر او عرضه نماید، و حقوق مرد بر زن بیش از این موارد است.( کافی، ج 5، ص 508، ح 7) امام باقر (علیه السلام) نیز فرمود: لَا يَنْبَغِي لِلْمَرْأَةِ أَنْ تُعَطِّلَ نَفْسَهَا وَ لَوْ تُعَلِّقُ فِي عُنُقِهَا قِلَادَة؛ سزاوار نیست زنان آراستن خود را [برای همسرانشان] تعطیل کنند، هر چند به آویختن گردنبندی باشد.( كافی، ج 5، ص 509 ، ح 2)؛ اما برخی از مواضع است که استفاده از آرایه ها حرام است و شخص نباید آن را استفاده کند. هم چنان برای برخی حرام است که از برخی از زینت ها استفاده کنند مانند حرمت استفاده مردان از طلا به عنوان زینت. از نظر قرآن، استفاده اسرافی از زینت ها و آرایه ها حرام است و نباید انسان از آرایه به شکل اسرافی استفاده کند؛ زیرا زياده‌روى در تزيين، عامل محروميّت از محبّت خداوند خواهد بود: يـابَنى ءادَمَ خُذوا زينَتَكُم … ولا‌تُسرِفوا اِنَّهُ لايُحِبُّ المُسرِفين؛ در استفاده از زینت ها اسراف نکنید ؛ زیرا خداوند مسرفان را دوست نمی دارد.(اعراف، آیه 31) هم چنین از مواردی که استفاده از زینت ها و آرایه ها به عنوان ابزار آرایشی حرام است، در مواردی زنان آن آرایه ها را برای نامحرمان به کار گیرند یا به گونه ای رفتار کنند که آرایه های مخفی آنان آشکار شود و نامحرمان آن آرایه را ببیند یا صدایش را بشنوند. از همین روست که خداوند از از اظهار ابزار تزيين مخفى زنان در حال راه رفتن نهی کرده است.(نور، آیه 31) در این آیه آشكار ساختن زينت بدن زنان، براى نامحرم، جز به مقدار متعارف نهی شده است. این زینت ها می تواند همان زینت های طبیعی زنان باشد که شامل اندام آنان است یا آرایه هایی که به خود می آویزند. بنابراین، جز مواضع جواز که صورت و کف دست باشد باید پوشیده بماند و آشکار نشود. می دانیم که همه جای بدن زنان به سبب ویژگی های خاص به عنوان زینت تاثیر گذار است. بر همین اساس خداوند تزيين براى زنان از كار افتاده و نااميد از ازدواج، در صورت كشف حجاب را نیز جایز نمی شمارد؛ زیرا این آرایه ها خود می تواند نقش منفی و ضد ارزشی را ایفا کند.(نور، آیه 60)
3. موارد جواز تزیین: چنان که گفته شد تجمّل و آرايش بندگان به زينتهاى خدادادى، به هنگام عبادت، امرى مستحسن و نیک، از جانب خداوند دانسته شده است(اعراف، آیه 31) ولی در بسیاری از موارد انسان مجاز است تا از زینت ها استفاده کند. این موارد جوازی شامل : الف: جواز آشكار ساختن زينتهاى پنهانى زنان، براى شوهران خويش(نور، آیه 31)؛ ب: جواز اظهار زينتهاى پنهانى زنان، براى پدران‌شان(همان)؛ ج: جواز آشكار ساختن زينتهاى پنهانى زنان، براى پدرشوهران‌شان(همان)؛ د: جواز اظهار زينتهاى پنهانى زنان، براى پسران‌شان(همان)؛ ه: جواز آشكار كردن زينتهاى پنهانى زنان، براى پسران شوهر خويش(همان)؛ و: جواز آشكار كردن زينتهاى پنهانى زنان، براى برادران خويش(همان)؛ ز: جواز اظهار زينتهاى پنهانى زنان، براى پسران برادر خويش(همان)؛ ح: جواز آشكار كردن زينتهاى پنهانى زنان، براى پسران خواهر خويش(همان)؛ ط: جواز اظهار زينت زنان مؤمن براى زنهاى مؤمن ديگر(همان)؛ ی: جواز اظهار زينت زنان، براى بردگان خويش؛ ک: جواز اظهار زينت زنان، براى خدمت‌كاران ساده‌لوح و بى‌رغبت به زناشويى(همان)؛ ل: جواز اظهار زينت زنان، براى كودكان بى‌خبر از مسائل جنسى(همان) است.

تزیین ضد ارزشی شیطانی

آرایش و تزیین چنان که گفته شد در اصل امری نیک و پسندیده است و تنها در مواردی به سبب آن که تاثیرات منفی بر شخص یا جامعه به جا می گذارد حرام دانسته شده است. از نظر قرآن ، در این موارد شیطان(محمد، آیه 25؛ فصلت، آیه 25) و هواهای نفسانی(یوسف، آیات 18 و 83) دو عامل مهم و تاثیرگذار هستند که اجازه نمی دهند تا انسان و جامعه در مسیر درست حرکت کند و با اسراف کاری در تزیین و یا تزیین در موارد و مواضع نادرست کاری می کند که انسان و جامعه تخریب شود و جامعه به انواع آلودگی ها مبتلا.

پیامبر(ص) در باره زنان می فرماید: إنَّ المرأة عورة فإذا خرجت استشرفها الشيطان، وأقرب ما تكون من وجه ربها وهي في مقر بيتها؛ زن عورت است، و هنگامى كه از خانه بيرون مى رود شيطان او را زينت و آرايش مى دهد، و نزديكترين جا به خدايش درون خانه اش است.(صحیح ترمذی)

با آن که استفاده از زینت ها از جمله عطر و بوی خوش به ویژه در مسجد و هنگام نماز مورد تاکید است؛ ولی زنان بهتر است که این گونه عمل نکنند. در روایت است که پیامبر(ص) فرموده است: إذا استعطرت المرأة فمرت على القوم ليجدوا ريحها فهي كذا وكذا، قال قولاً شديداً، وفي لفظ: فهي زانية؛ اگر زن به خود عطر و بوى خوش زد و بر قومى(مردان) عبور كرد تا بوى او را بشنوند، پس او چنين و چنان است، سخنى بسيار شديد و غليظى، و در لفظ ديگر: پس او زنا كار است.(همان)

آیت الله مکارم شیرازی در پاسخ به سؤال:آیا براى زن جایز است که عطر بزند و از منزل بیرون رود؟ می فرماید: در روایات متعدّدى از این معنا نهى شده و ظاهر بعضى از آنها حرمت است.

ایشان در جایی دیگر در پاسخ به پرسش : آیا استحباب آراستگی و خوش بو نمودن در موقع حضور در مسجد، اختصاص به آقایان دارد یا این که خانم ها نیز در این حکم مشترک هستند؟ می نویسد: استعمال عطر برای خواهران در خارج از منزل، طبق روایات اشکال دارد، ولی زینت هایی که آشکار نباشد، عیبی ندارد.

هم چنین پیامبر(ص) فرموده است: و زنى كه شوهرش غايب است در حالي كه از متاع و خوشى دنيا همه چيز برايش فراهم كرده سپس با اين حال تبرج و با آشکار کردن زینت و آرایش حرکت مى كند، پس ديگر از اينها سؤال و پرسش مكن كه عذابشان دردناك است.(صحیح بخاری)