آثار و کارکردهای خوش خلقی و بدخلقی

بسم الله الرحمن الرحیم

اسلام دین اخلاق است و بر انسان است تا روابط سه گانه خود با خود، خدا و خلق را بر اساس اخلاق سامان دهد به طوری که نه تنها ظلمی نسبت به هیچ یک از سه دسته روا نشود، بلکه در بهترین و عاطفی ترین حالت این روابط ایجاد و استحکام یابد. نویسنده با مراجعه به آموزه های وحیانی اسلام بر آن است تا برخی از آثار و کارکردهای خوش خویی و بدخویی را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اتمام مکارم اخلاقی، هدف بعثت پیامبر

بر اساس آموزه های قرآنی، فلسفه و هدف بعثت پیامبر(ص) تعلیم در راستای تزکیه است.(بقره، آیه 129؛ آل عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2)

پیامبر گرامی اسلام خود در این باره می فرماید: إنَّما بُعِثتُ لاُتَمِّمَ مَكارِمَ الخلاقِ؛ براستى كه من براى به كمال رساندن مكارم اخلاق مبعوث شده ام. (كنزالعمال،ج13، ص151، ح36472؛ مكارم‏الأخلاق، ص‏8)

در حقیقت هدف پیامبر(ص) آن است که فراتر از اموری که به عنوان محاسن اخلاق و کارهای نیک و حسن شناخته می شود، کرامت های اخلاقی را بیاموزد و اوج اخلاق و رفتار اخلاقی را مردمان بیاموزد. پس نه تنها نسبت به کسانی که در حقش ظلم و ستمی روا داشته اند، به حکم احسان در می گذرد و عفو می کند، بلکه با کرامت و بزرگوار به او نیکی می کند و با ایثارگری خدمتی نیز به او می کند. از این روست که در بیان نمونه ای از حقیقت مکارم اخلاق می فرماید: لا تَكمُلُ المَكارِمُ إلاّ بِالعَفافِ وَالايثارِ؛ مكارم اخلاق به كمال نمى رسد، مگر با پاكدامنى و از خود گذشتگى.( التوحيد، صدوق، ص 127)

در حقیقت فضلیت مکارم اخلاقی این گونه به دست می آید که انسان با خوبی بدی را دفع کند و دشمن اسیر را مهمانی غذایی کند که خود به آن نیاز دارد، ولی آن را نمی خورد و به دشمن خویش می دهد که به قصد قتل و تجاوز به حریم او وارد شده است؛ چنان که اهل بیت عصمت وطهارت (ع) با اسیر حربی برخورد کردند.(انسان، آیات 8 تا 10؛ و روایات تفسیری)

خداوند در قرآن کریم می فرماید: وَ لا تَسْتَوِى الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتى، هِىَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذى بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَ نَّهُ وَلىٌّ حَميمٌ وَ ما يُلَقّاها إِلاَّ الَّذينَ صَبَروا و ما يُلَقّاها إِلاّ ذو حَظٍّ عَظيمٍ؛ هرگز خوبى و بدى يكسان نيست، بدى را با خوبى دفع كن تا دشمنان سرسخت هم چون دوستان گرم و صميمى شوند. امّا جز كسانى كه داراى صبر و استقامتند به اين مقام نمى رسند، و جز كسانى كه بهره عظيمى از ايمان و تقوا دارند به آن نايل نمى گردند. (فصلت، آيات ۳۴ و ۳۵)

مصادیقی از مکارم اخلاق

در آیات و روایات مصادیقی از مکارم اخلاقی بیان شده که دانستن و شناخت آن ها کمک می کند که ما در مسیری گام برداشته و به تزکیه نفس بپردازیم که این امور در ما تحقق یابد و انسانی دارای منش و کنش خوش و نیکو باشیم.

امام صادق عليه السلام در تبیین مکارم اخلاق می فرماید: إنّ اللّه تَبارَكَ وَتَعالى خَصَّ رَسولَ اللّه صلى الله عليه و آله بِمَكارِمِ الأخلاقِ ، فَامتَحِنوا أنفُسَكُم فَإن كانَت فيكُم فَاحمَدوا اللّه عَزَّوَجَلَّ وَارغَبوا إلَيهِ فى الزِّيادَةِ مِنها ـ فَذَكَرَها عَشرَةً ـ : اليَقينُ ، والقَناعَةُ ، والصَّبرُ ، والشُّكرُ ، والحِلمُ ، وحُسنُ الخُلقِ ، والسَّخاءُ ، والغَيرَةُ ، والشَّجاعَةُ ، والمُروءَةُ؛ خداى تبارك وتعالى رسول خدا صلى الله عليه و آله را به مكارم اخلاق مخصوص گردانيد. پس شما نيز خود را بيازماييد، اگر اين صفت ها در شما بود خداى عزوجل را سپاس گوييد و از او اين مكارم را بيشتر بخواهيد. ـ سپس آن ده خصلت را برشمردند ـ : يقين، قناعت، صبر، شكر، بردبارى، خوش اخلاقى، سخاوت، غيرت، شجاعت و جوانمردى.( امالى صدوق، ص ۲۹۰؛ نهج البلاغه، خطبه 91)

و در جایی دیگر نیز می فرماید: اَلمَكارِمُ عَشرٌ ، فَإنِ استَطَعتَ أن تَكونَ فيكَ فَلتَكُن… : صِدقُ الَبسِ، وَصِدقُ اللِّسانِ، وَأداءُ الأمانَةِ، وَصِلَةُ الرَّحِمِ، وَإقراءُ الضَّيفِ، وَ إطعامُ السّائِلِ، وَالمُكافاةُ عَلىَ الصَّنائعِ، وَالتَّذَمُّمُ لِلجارِ، وَالتَّذَمُّمُ لِلصّاحِبِ، وَرَأسُهُنَّ الحَياءُ؛ مكارم ده تاست: اگر مى توانى آنها را داشته باش … : استقامت در سختى ها، راستگويى، امانتدارى، صله رحم، ميهمان نوازى، اطعام نيازمند، جبران كردن نيكى ها، رعايت حق و حرمت همسايه، مراعات حق و حرمت رفيق و در رأس همه، حيا.(غررالحكم، ج6، ص441، ح10926)

و هم چنین می فرماید: اَلا اُحَدِّثُكَ بِمَكارِمِ الاَخْلاقِ؟ الصَّفْحُ عَنِ النّاسِ وَ مُواساةُ الرَّجُلِ اَخاهُ فى مالِهِ وَ ذِكْرُ اللّهِ كَثيرا؛ آيا به شما بگويم كه مكارم اخلاق چيست؟ گذشت كردن از مردم، كمك مالى به برادر دينى خود و بسيار به ياد خدا بودن. (معانى الأخبار، ص ۱۹۱، ح ۲)

هم چننین امام صادق عليه السلام در پاسخ مصادیق مکارم اخلاق می فرماید : وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ مَكارِمِ الاَخْلاقِ: اَلْعَفْوُ عَمَّنْ ظَـلَمَكَ وَ صِلَةُ مَنْ قَطَعَكَ وَ اِعْطاءُ مَنْ حَرَمَكَ وَ قَوْلُ الْحَقِّ وَ لَوْ عَلى نَفْسِكَ؛ درباره مكارم اخلاق سؤال شد، فرمودند: گذشت از كسى كه به تو ظلم كرده، رابطه با كسى كه با تو قطع رابطه كرده، عطا به آن كس كه از تو دريغ داشته است و گفتن حق اگرچه بر ضد خودت باشد. (معانى الأخبار، ص ۱۹۱، ح ۱)

امام سجاد عليه السلام در تبیین امری که جامع همه شریعت اسلام باشد می فرماید : قُلْتُ لِعَلىِّ بْنِ الْحُسَينِ عليه السلام اَخْبِرنىِ بِجَميعِ شَرايِـعِ الّدينِ، قالَ عليه السلام: قَوْلُ الْحَقِّ وَ الْحُكْمُ بِالْعَدْلِ وَ الْوَفاءُ بِالْعَهْدِ؛ به امام سجّاد عليه السلام عرض كردم: مرا از تمام دستورهاى دين آگاه كنيد، امام عليه السلام فرمودند: حقگويى، قضاوت عادلانه و وفاى به عهد. (خصال، ص ۱۱۳، ح ۹۰)

کسب محاسن و مکارم اخلاقی باید در دستور کار و برنامه زندگی هر مسلمانی باشد؛ یعنی فضایل و محاسن و مکارم اخلاقی را بشناسد و از زشتی ها و رذایل اخلاقی دوری و اجتناب کند. به عنوان نمونه انسان مسلمان باید از اموری در حوزه رفتارهای زبانی اجتناب کند تا بدزبانی در او ریشه نگیرد؛ چنان که پيامبر صلي الله عليه و آله هشدار داده و می فرماید: لا تَـكُنْ عَيّابا وَ لا مَدّاحا وَ لا طَعّانا وَ لا مُماريا؛ نه عيب جو باش و نه ثناگو، نه زخم زبان زن و نه مجادله گر.(مكارم الاخلاق، ص ۴۶۷)

البته باید توجه داشت که اگر برخی از کارها و رفتارها از برخی پذیرفته می شود و نسبت به آنان کوتاه می آیند، ولی از برخی انتظار و توقع نمی رود. از همین رو گفته می شود: حسنات الابرار سیئات عند المقربین، کارهای نیک ابرار به نسبت به مقربان به عنوان سیئات است؛ یعنی از مقربان انتظار آن کارها نمی رود؛ یعنی اگر ابرار عفو می کند، مقربان باید نه تنها عفو کنند بلکه باید نیکی کرده و چیزی را ببخشند. در همین چارچوب رفتارهای پیامبران تبیین می شود؛ زیرا ترک اولی به معنای آن است که از پیامبری انتظار این نمی رفت که چنین عملی را انجام دهد. در حقیقت اگر از مردم عادی محاسن اخلاقی خواسته می شود و انتظار می رود، از علما و پیامبران انتظار مکارم اخلاقی است. پيامبر صلي الله عليه و آله می فرماید: اَلْعَدْلُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الاُمَراءِ اَحْسَنُ، وَ السَّخاءُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِىالاَغْنياءِ اَحْسَنُ، اَلْوَرَعُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الْعُلَماءِ اَحْسَنُ، اَلصَّبْرُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الْفُقَراءِاَحْسَنُ، اَلتَّوبَةُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الشَّبابِ اَحْسَنُ، اَلْحَياءُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى النِّساءِ اَحْسَنُ؛ عدالت نيكو است اما از دولتمردان نيكوتر، سخاوت نيكو است اما از ثروتمنداننيكوتر؛ تقوا نيكو است اما از علما نيكوتر؛ صبر نيكو است اما از فقرا نيكوتر، توبه نيكواست اما از جوانان نيكوتر و حيا نيكو است اما از زنان نيكوتر. (نهج الفصاحه، ح ۲۰۰۶)

امام على عليه السلام نیز می فرماید: تِسْعَةُ اَشْياءَ قَبيحةٌ وَ هِىَ مِنْ تِسْعَةِ اَنـْفُسٍ اَقبَحُ مِنها مِنْ غَيْرِهِمْ: ضيقُ الذَّرْعِ مِنَ الْـمُلوكِ وَ الْبُخْلُ مِنَ الاَغْنياءِ وَ سُرْعَةُ الْغَضَبِ مِنَ الْعُلَماءِ وَ الصِّبا مِنَ الْكُهولِ وَ الْقَطيعَةُ مِنَ الرُّؤوسِ وَ الْكِذْبُ مِنَ الْـقُضاةِ وَ الزَّمانَةُ مِنَ الاَطِبّاءِ وَ الْبَذاءُمِنَ النِّساءِ وَ الطَّيشُ مِن ذَوِى السُّلْطانِ؛ نُه چيز زشت است، اما از نه گروه زشت تر: درماندگى و ناتوانى از دولتمردان؛ بخل ازثروتمندان؛ زود خشمى از دانشمندان؛ حركات بچگانه از ميانسالان؛ جدايى حاكمان از مردم؛ دروغ از قاضيان؛ بيمارى كهنه از پزشكان؛ بدزبانى از زنان و سختگيرى و ستمگرى از سلاطين.(دعائم الإسلام، ج ۱، ص ۸۳)

پيامبر صلي الله عليه و آله نیز در تبیین برترینها از مسلمانان می فرماید : اَلا اُنَـبِّـئُـكُمْ بِخيارِكُمْ؟ قالوا: بَلى يا رَسولَ اللّهِ. قالَ اَحاسِنُـكُم اَخْلاقا اَلْمُوَطِّـئُونَ اَكْنافا، اَلَّذينَ يَأْلِفونَ وَ يُؤْلَفونَ؛ آيا شما را از بهترين افرادتان خبر ندهم؟ عرض كردند: چرا، اى رسول خدا. حضرت فرمودند: خوش اخلاق ترين شما، آنان كه نرمخو و بى آزارند، با ديگران انس مى گيرند واز ديگران انس و الفت مى پذيرند.(بحارالأنوار، ج ۷۱، ص ۳۹۶، ح ۷۶)

البته شکی نیست که تغییر رفتار و عادت و خو گرفتن به منش نیک و پسندیده هر چند که شدنی است(رعد، آیه 11 و آیات دیگر) اما باید دانست که سخت و دشوار است. بدتر آن که انسان عمری تلاش می کند تا خوی خوش داشته باشد و از بدخویی خود را رها سازد؛ ولی این چیزی که به سختی به دست می اید به راحتی از دست می رود؛ این که انسان یک عمر کار می کند تا در جامعه خوشنام و خوش اخلاق شناخته و مشهور شود با یک حرکت همه از دست می رود؛ از این رو انسان باید خیلی احتیاط کند که گاو یک من شیرده نباشد که با یک لگد زدن همه را می ریزد و تباه می کند. امام على عليه السلام در این باره می فرماید: ما اَصْعَبَ اِكْتِسابَ الْفَضائِلِ وَ اَيْسَرَ اِتْلافَها؛ فضائل اخلاقى و صفات پسنديده چه به سختى به دست مى آيند و چه آسان ازدست مى روند. (شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج۲۰،ص ۲۵۹، ح۳۸)

البته با تضرع و انابه و توکل به خداوند باید کاری کرد که این امر سخت تغییر در رفتار بد به رفتار خوب در ما تحقق یابد و چنان که امام سجاد (ع) از خداوند امدادهای الهی را خواستار می شود ما نیز این گونه از خداوند بخواهیم: اَللّهُمَّ لا تَدَعْ خَصْلَةً تُعابُ منّى اِلاّ اَصْلَحْتَها وَ لا عائِبَةً اُوَنَّبُ بِها اِلاّحَسَّنْتَها وَ لا اُكْرومَةً فىَّ ناقِصَةً اِلاّ اَتـْمَمْتَها ؛خدايا هيچ صفتى كه بر من عيب شمرده شود وامگذار مگر آن كه اصلاحش فرمايى وهيچ صفت نكوهيده اى را بجاى مگذار مگر آن كه آن را نكوسازى و مرا در هيچ خصلت پسنديده ناتمامى فرو مگذار مگر آن كه كاملش گردانى. (صحيفه سجاديه، از دعاى ۲۰)

بر اساس آیات پیش گفته که هدف و فلسفه بعثت پیامبر گرامی(ص) را تعلیم و تزکیه معرفی کرده، امیرمومنان علی(ع) تبیین می کند که بهترین علم آن است که در راستای آموزش اخلاقی باشد تا زمینه برای تربیت و تزکیه و پرورش نفس بر اساس آن دانش فراهم آید. از آن روست که امام على عليه السلام می فرماید: رَأْسُ الْعِلْمِ التَّمْييزُ بَيْنَ الاَخْلاقِ وَ اِظْهارُ مَحْمودِها وَ قَمْعُ مَذْمومِها؛ بالاترين درجه دانايى، تشخيص اخلاق از يكديگر و آشكار كردن اخلاق پسنديده و سركوب اخلاق ناپسند است. (غررالحكم، ح ۵۲۶۷)

آثار و کارکردهای دنیوی و اخروی نیک خویی و بدخویی

در آیات و روایات آثار دنیوی و اخروی و نیز کارکردهای اجتماعی برای نیک خویی و در برابر بدخویی بیان شده است که دراین جا به برخی از آن ها اشاره می شود:

1. سربلندی و خواری: اگر بخواهیم در دنیا و آخرت سربلند باشیم باید اخلاق نیک داشته باشیم و خلق و خویی ما نیکو باشد؛ زیرا اگر خوش خو نباشیم، در جامعه پست و خوار خواهیم شد و از مرتبت اجتماعی و شرافت سقوط خواهیم کرد. امیرمومنان علی(ع) می فرماید: عَلَيكُم بِمَكارِمِ الخلاقِ فَإِنَّها رِفعَةٌ وَإيّاكُم وَالاخلاقَ الدَّنيَّةَ فَاِنَّها تَضَعُ الشَّريفَ وَتَهدِمُ المَجدَ؛ به مكارم اخلاق پايبند باشيد كه آن مايه سربلندى است و از اخلاق پَست دورى كنيد كه آن انسانهاى شريف را پَست و بزرگوارى را از بين مى برد. (كنزالعمال،ج 10، ص143، ح28731) امام على عليه السلام نیز می فرماید: رُبَّ عَزيزٍ اَذَلَّهُ خُلْقُهُ وَ ذَليلٍ اَعَزَّهُ خُلْقُهُ؛ چه بسا عزيزى كه اخلاق بدش او را ذليل و چه بسا ذليلى كه اخلاق خوبش او راعزيز كرد. (بحارالأنوار، ج ۷۱، ص ۳۹۶، ح ۷۹)
2. سعادت دنیا و آخرت: خوش خویی موجب سعادت انسان در دنیا و آخرت می شود. انسان خوش خو، زندگی پسندیده و نیکی خواهد داشت و مرگ سعادت آفرین را تجربه خواهد کرد؛ چنان که پيامبر صلي الله عليه و آله می فرماید: … وَ ما يَمْنَعُكَ أنْ تُحِبَّ أنْ تَعيشَ حَميدا وَ تَموتَ سَعيدا و اِنّما بُعِثْتُ عَلى تَمامِ مَحاسِنَ الأخْلاقِ؛ چه چيزى مانع توست كه زندگى پسنديده و مرگ با سعادت را داشته باشى، چرا كهمن براى كامل نمودن اخلاق زيبا مبعوث شده ام. (مجمع الزوائد، ج ۸ ، ص ۲۳)
3. محبوب خداوند: از جمله راه های کسب محبوبیت در پیشگاه خداوند، خوش خویی است. خداوند انسان خوش خو را دوست می دارد. پيامبر صلي الله عليه و آله می فرماید: اَحَبُّكُمْ اِلَى اللّهِ اَحْسَنُكُمْ اَخْلاقا؛ محبوب ترين شما در نزد خدا، خوش اخلاق ترين شماست. (مجمع البيان، ج ۱۰، ص ۸۷)
4. زینت اسلام: اسلام به عنوان یک مکتب الهی و انسان ساز از سوی خداوند نازل شده است. کسی که مدعی اسلام است باید به گونه ای خودش را تربیت کند که رفتار و کردار و گفتارش بیانگر باور به اسلام و عقاید آن باشد. در حقیقت سبک زندگی هر مسلمانی باید بر اساس اصول و قواعد اخلاقی اسلام سامان یابد. مسلمانی به داشتن اخلاق نیکو است به طوری که هر کسی به مسلمان بنگرد بداند که او مسلمان است و بر اساس اسلام عمل کند. پس اخلاق همان طوری که باید زینت هر مسلمانی باشد، رفتار نیک مسلمان نیز باید زینت بخش اسلام باشد. امام صادق عليه السلام می فرماید: اِنَّ مِمّا يُزَيِّنُ الاِسْلامَ الاَخْلاقُ الْحَسَنَةُ فيما بَيْنَ النّاسِ؛ خوش اخلاقى در بين مردم، زينت اسلام است.(مشكاة الأنوار، ص ۴۲۲)
5. زنگار دل و سرزنش مردم: انسان باید هماره در حال آموزش و پرورش یعنی تعلیم و تزکیه باشد و سخنان دیگران را بشنود و از بهترین ها پیروی کند(زمر، آیه 18) و از شنیدن حرف های لغو و بیهوده و امور لهو که سودی ندارد پرهیز کند؛ زیرا این امور خلق و خوی انسان را بد می کند و موجبات زنگار دلها و سرزنش خدا و مردم می شود. امام على عليه السلام می فرماید : عَوِّدْ اُذُنـَكَ حُسْنَ الاِسْتِماعِ وَ لا تُصغِ اِلى ما لا يَزيدُ فى صَلاحِكَ استِماعُهُ فَاِنَّ ذلِكَ يُصدِئُ الْقُلوبَ وَ يوجِبُ الْمَذامَّ؛ گوش خود را به شنيدن خوبى ها عادت بده و به آنچه كه به صلاح و درستى تو نمى افزايد گوش مسپار؛ زيرا اين كار، دل ها را زنگار مى زند و موجب سرزنش مى شود.(غررالحكم، ح ۶۲۳۴)
6. التذاذ و لذت بردن از زندگی: عادت به کار نیک و داشتن خلق و خوی خوب و منش نیکو و پسندیده موجب می شود که انسان از کار و رفتارش لذت برد و زندگی با لذت سپری شود. امام على عليه السلام درباره این کارکرد خلق نیک می فرماید: عَوِّدْ نَفْسَكَ الْجَميلَ فَبِاعْتيادِكَ اِيّاهُ يَعودُ لَذيذا؛ خودت را به كارهاى زيبا عادت بده كه اگر به آنها عادت كنى، برايت لذت بخشمى شوند. (شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج۲۰،ص۲۶۶، ح۹۲)
7. دوستی با خوبان و کنارگیری از بدان: چنان که گفته شد تعلیم و تربیت باید در رفتار و منش انسان خودش را نشان دهد. اگر کسی خوش خو است همانند انسانی است که به سوی امور طیب و نیک و خوش گرایش داشته و از امور خبیث و پلید و زشت و بد گریزان است. در حقیقت گرایش و گریزش شخص بیانگر باطن اوست. امام صادق عليه السلام درباره بازتاب رفتار خوش خویی شخص به عنوان یک کارکرد خوش خویی منشی می فرماید: مَنْ اَحْسَنَ خُلْقَهُ اَحَبَّهُ الاَخْيارُ وَ جانَبَهُ الفُجّارُ؛ انسان خوش اخلاق، از دوستى مردمان خوب برخوردار است و از تعرّض آدم هاىنابكار در امان است. (مستدرك الوسائل، ج ۸ ، ص ۴۴۹)
8. اجتناب از مکروهات و ناپسندها: انسان اگر خوش خو و نیکو خصال است، به طور طبیعی نسبت به آن گرایش و از اضداد آن ها گریزش دارد. در حقیقت هر امر باطنی نشانه های ظاهری دارد که می توان از آن دانست که فرد در چه حالت و منش و خویی است. نشانه خوش خویی و ادب افراد را می توان از اموری به دست آورد. به عنوان نمونه امام حسن عسكرى عليه السلام می فرماید: كَفاكَ اَدَبا تَجَـنُّـبُكَ ما تَـكْرَهُ مِنْ غَيْرِكَ؛ براى ادب تو همين بس كه آنچه را از ديگران نمى پسندى، از آن دورى كنى. (بحارالأنوار، ج ۷۸، ص ۳۷۷) هم چنین امام حسين عليه السلام نیز می فرماید: لا تَقولَنَّ فى اَخيكَ المُؤْمِنِ اِذا تَوارى عَنْكَ اِلاّ ما تُحِبُّ اَنْ يَقولَ فيكَ اِذا تَوارَيْتَ عَنْهُ؛ وقتى كه برادر دينى ات از تو جدا شد، سخنى پشت سر او نگو، مگر اين كه دوستدارى او در پشت سر تو آن را بگويد. (بحارالأنوار، ج ۷۸، ص ۱۲۷) در حقیقت این گونه رفتار نشان می دهد تا چه اندازه پایبند به اصل برادری اسلامی و اخوت دینی هستی.
9. مسلمانی و عضویت در امت اسلام: اگر بخواهیم مسلمان باشیم و عضویت ما در امت اسلام و فرزندی پیامبر(ص) و بندگی خداوند پذیرفته و به تثبیت برسد باید خوش خو باشیم. پيامبر صلي الله عليه و آله درباره این شرط مسلمانی می فرماید : ثَلاثٌ مَنْ لَمْ تَكُنْ فيهِ فَلَيْسَ مِنّى وَ لا مِنَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ. قيلَ: يا رَسولَ اللّهِ، وَ ما هُنَّ؟ قالَ: حِلْمٌ يَرُدُّ بِهِ جَهْلَ الْجاهِلِ وَ حُسْنُ خُلْقٍ يَعيشُ بِهِ فِى النّاسِ وَ وَرَعٌ يَحْجُزُهُ عَنْ مَعاصِى اللّهِ عَزَّوَجَلَّ؛ سه چيز است كه هر كس نداشته باشد نه از من است و نه از خداى عزّوجلّ. عرض شد:اى رسول خدا! آنها كدامند؟ فرمودند: بردبارى كه به وسيله آن جهالت نادان را دفع كند،اخلاق خوش كه با آن در ميان مردم زندگى كند و پارسايى كه او را از نافرمانى خدا باز دارد. (خصال، ص ۱۴۵، ح ۱۷۲)
10. بهشتی بودن خوشخو: انسانی که خوش خو باشد و فضایل اخلاقی و مکارم و محاسن آن را در خود ایجاد کرده باشد، انسانی بهشتی است؛ زیرا امام صادق عليه السلام می فرماید: اِنَّ لاِهْلِ الْجَنَّةِ اَرْبَعَ عَلاماتٍ: وَجْهٌ مُنْبَسِطٌ وَ لِسانٌ لَطيفٌ وَ قَلْبٌ رَحيمٌ وَ يَدٌ مُعْطيَةٌ؛ بهشتى ها چهار نشانه دارند: روى گشاده، زبان نرم، دل مهربان و دستِ دهنده. (مجموعه ورام، ج ۲، ص ۹۱)
11. عدم پذیرش توبه بدخو: یکی از شرایط پذیرش توبه بر اساس برخی از روایات خوش خویی است؛ زیرا پيامبر صلي الله عليه و آله می فرماید : اَبَى اللّهُ لِصاحِبِ الْخُلْقِ السَّيِّى ءِ بِالتَّوبَةِ. فَقيلَ: يا رَسول اللّهِ، وَ كَيْفَ ذلِكَ؟ قالَ: لاِنـَّهُ اِذا تابَ مِنْ ذَنـْبٍ وَقَعَ فى اَعْظَمَ مِنَ الذَّنـْبِ الّذى تابَ مِنْهُ؛ خداوند از آدم بد اخلاق توبه نمى پذيرد. عرض شد: اى رسول خدا، چرا؟ فرمودند: چون هرگاه از گناهى توبه كند در ورطه گناهى بدتر از آن كه توبه كرده است مى افتد. (بحارالأنوار، ج ۷۳، ص ۲۹۹، ح ۱۲) پس انسان اگر بخواهد توبه اش پذیرفته شود، خوشخویی را صفت و خصلت خود سازد و از بدخویی رها شود.
12. خوش خویی گنجینه رزق و روزی: بسیاری از مردم از تنگدستی نالان و شاکی هستند؛ در حالی که می توانند با برخی از رفتارها به گنجینه های رزق و روزی دسترسی یافته و از برکت روزی بهره مند شوند. امام على عليه السلام یکی از عوامل موثر در وسعت روزی را اخلاق نیک دانسته و می فرماید : فى سَعَةِ الاَخْلاقِ كُنوزُ الاَرْزاقِ؛ گنج هاى روزى در وسعت اخلاق نهفته است. (كافى، ج ۸ ، ص ۲۳) چرا که آن حضرت در جایی دیگر می فرماید: امام على عليه السلام : مَنْ ساءَ خُلْقُهُ ضاقَ رِزْقُهُ؛ هر كس بد اخلاق باشد، روزى اش تنگ مى شود. (غررالحكم، ح ۸۰۲۳) پس خوش خویی و بدخویی نقش موثری در رزق و روزی انسان دارد و نباید به این مساله در آسایش و رفاه خود بی توجه بود.
13. خوش خویی و گوارایی زندگی : خوش خویی موجب گوارایی در زندگی می شود؛ چنان که امام صادق عليه السلام درباره این اثر و کارکرد خوش خویی می فرماید : لا عَيْشَ اَهْنَأُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ؛ هيچ زندگى گواراتر از اخلاق و رفتار پسنديده نيست. (علل الشرايع، ج ۲، ص ۵۵۹) در برابر بدخویی موجب تلخ کامی در زندگی است. امام على عليه السلام به این نکته این گونه توجه داده و می فرماید : اَلسَّيِّئُ الْخُلُقِ كَثيرُ الطَّيْشِ مُنَغَّصُ الْعَيْشِ؛آدم بد اخلاق بسيار خطا مى كند و زندگى اش تلخ مى شود. (غررالحكم، ح ۱۶۰۴)
14. دوستی دیگران: خوش خویی موجب جلب و جذب مردم و بدخویی موجب دوری مردم از شخص می شود و حتی بدخویی موجب می شود که انسان دوستان خودش را نیز از دست دهد. امام صادق عليه السلام از لقمان روایت می کند که به فرزندش گفت: قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ: يا بُنَىَّ ايّاكَ وَ الضَّجَرَ وَ سوءَ الْخُلْقِ وَ قِلَّةَ الصَّبْرِفَلا يَسْتَقيمُ عَلى هذِهِ الْخِصالِ صاحِبٌ وَ اَ لْزِمْ نَفْسَكَ التُّؤَدَةَ فى اُمورِكَ وَ صَبِّرْ عَلى مَؤوناتِ الاِخْوانِ نَفْسَكَ وَ حَسِّنْ مَعَ جَميعِ النّاسِ خُلْقَكَ؛ لقمان به فرزندش فرمود: فرزندم! از بى حوصلگى و بد اخلاقى و بى تابى دورى كن كه هيچ دوستى تحمل اين خصلت ها را ندارد. در كارهايت آرام و بردبار، در تحمّل زحماتبرادران صبور و با همه مردم خوش اخلاق باش. (قصص الأنبياء، ص ۱۹۸، ح ۲۴۵)
15. تخفیف عذاب : در دادگاه و محاکم قضایی برای نیک خویی حسابی باز می کنند و قاضی به سبب خوشخویی گناهکار و مجرم حکم به تخفیف مجازات می دهد. این رویه ای است که از خداوند آموخته شده است؛ زیرا خداوند این گونه با خوش خو برخورد و معامله می کند و در هنگام حسابرسی تخلیف مجازاتی برای او قایل می شود. امام على عليه السلام می فرماید : حَسِّنْ خُلْقَكَ يُخَفِّفِ اللّهُ حِسابَكَ؛ اخلاقت را خوب كن تا خداوند حسابت را آسان گرداند. (امالى صدوق، ص ۲۷۸)
16. خوشخویی و نرم گفتاری: در آیات قرآنی در حوزه گفتار و نطق آموزه هایی دستوری بیان شده که شامل نرم گفتاری، سداد و استواری در منطق و استدلال ، آهستگی و پرهیز از صوت و صدای بلند و مانند آن ها می شود. اگر انسان بخواهد لطافت کلام را به دست بیاورد باید لطافت خلق و خو پیدا کند؛ زیرا از آثار خوشخویی و لطافت خوی انسانی اموری از جمله نرمی و لطافت در سخن و گفتار است؛ چنان که امام على عليه السلام در این باره فرموده است: اِذا حَسُنَ الْخُلْقُ لَطُفَ النُّطْقُ؛با اخلاق نيكو، گفتار نرم مى شود. (غررالحكم، ح ۴۰۵۲)
17. نشانه های خوش خویی : چنان که گفته شد برای هر امر باطنی آثار ونشانه هایی است. از جمله نشانه های خوشخویی را می بایست در رفتارهای شخص به ویژه در برخی از امور اساسی و مهم جست و جو کرد. به عنوان نمونه امام على عليه السلام درباره برخی از آثار خوشخویی می فرماید: حُسْنُ الْخُلْقِ فى ثَلاثٍ: اِجْتِنابُ الْمَحارِمِ وَ طَـلَبُ الْحَلالِ وَ التَّـوَسُّعُ عَلَى الْعِيالِ؛ خوش اخلاقى در سه چيز است: دورى كردن از حرام، طلب حلال و فراهم آوردنآسايش و رفاه براى خانواده. (بحارالأنوار، ج ۷۱، ص ۳۹۴، ح ۶۳)
18. موفقیت در امور: از عوامل توفیق و موفقیت در کارها و امور زندگی می بایست به خوشخویی و منش نیک اشاره کرد. امام على عليه السلام می فرماید: عَوِّدْ نَفْسَكَ حُسْنَ النِّيَّةِ وَ جَميلَ الْمَقْصَدِ، تُدْرِكْ فى مَباغيكَ النَّجاحَ؛ خودت را به داشتن نيّت خوب و مقصد زيبا عادت ده، تا در خواسته هايت موفق شوى. (غررالحكم، ح ۶۲۳۶)
19. افزایش دوستان وکاهش دشمنان: از دیگر آثار و کارکردهای خوشخویی می بایست به این نکته توجه داد که امام على عليه السلام فرموده است: عَوِّدْ لِسانَكَ لينَ الْكَلامِ وَ بَذْلَ السَّلامِ، يَكْثُرْ مُحِبّوكَ وَ يَقِلَّ مُبْغِضوكَ؛ زبان خود را به نرمگويى و سلام كردن عادت ده، تا دوستانت زياد و دشمنانت كم شوند. (غررالحكم، ح ۶۲۳۱)
20. واجب شمری مکارم اخلاق: انسان خوشخو که فضایل و مکارم اخلاقی صفت و خصلت او شده باشد، نگرش زیبایی به کارهایش دارد و از همین روست که اگر کار نیکی کرد هرگز منت نمی گذارد، در حالی لیئم و پست خو این گونه نیست. امام على عليه السلام درباره تفاوت دو نگرش و رفتار می فرماید: اَلْكَريمُ يَرى مَكارِمَ اَفْعالِهِ دَيْنا عَلَيْهِ يَقْضيهِ، اَللَّئيمُ يَرى سَوالِفَ اِحْسانِهِ دَيْنا لَهُ يَقْتَضيهِ ؛ بزرگوار، نيكوكارى هاى خود را بدهى به گردن خود مى داند كه بايد بپردازد و فرومايه، احسان هاى گذشته خود را بدهى به گردن ديگران مى داند كه بايد پس بگيرد. (غررالحكم، ح ۲۰۳۱ و ۲۰۳۲)
21. انتطارات بیش تر : از انسان های خوش خو همیشه انتظار رفتار بهتر و بهتر می رود. به سخن دیگر انتظار هر دم از این باغ بری می رسد/ تازه تر از تازه تری می رسد، وجود دارد. امام على عليه السلام می فرماید : اِذا كانَ فى رَجُلٍ خَلَّةٌ رائِقَةٌ فَانْتَظِروا اَخَواتِها؛ اگر در وجود كسى خصلتى پسنديده باشد، انتظار خصلت هاى پسنديده ديگرى رانيز در او داشته باشيد. (نهج البلاغه، حكمت ۴۴۵)
22. تضییع حق از کم حوصله و تنبل: برخی از خو و خلق های انسانی موجب تضییع حق و حقوق دیگران می شود؛ بنابراین باید از آن خلق و خوی زشت پرهیز کرد هر چند که به ظاهر امر مهمی نیست. به عنوان نمونه کم حوصله گی و تنبلی از اموری است که به ظاهر تنها به فرد آسیب می رساند ولی باید توجه داشت که آثار زشت اجتماعی و مانند آن نیز خواهد داشت. پس باید از آن ها رها شد و خوی دیگری را کسب کرد. امام صادق عليه السلام می فرماید: ايّاكَ وَ خَصْلَتَينِ: اَلضَّجَرَ وَ الْكَسَلَ، فَاِنَّكَ اِنْ ضَجِرْتَ لَمْ تَصْبِرْعَلى حَقٍّ وَ اِنْ كَسِلْتَ لَمْ تُؤَدِّ حَقّا؛ از دو خصلت بپرهيز: بى حوصلگى و تنبلى، زيرا اگر كم حوصله باشى بر حق شكيبايى نكنى و اگر سست و تنبل باشى حقّى را ادا نكنى. (امالى صدوق، ص ۶۳۶) پيامبر صلي الله عليه و آله : اِنَّما تَفْسيرُ حُسْنِ الْخُلْقِ: ما اَصابَ الدُّنْيا يَرْضى وَ اِنْ لَمْ يُصِبْهُ لَمْ يَسْخَطْ؛ تفسير خوش اخلاقى اين است كه اگر دنيا به انسان رو كرد، راضى و خشنود باشد واگر رو نكرد خشمگين و ناراحت نشود. (كنزالعمّال، ح ۵۲۲۹)
23. حسابرسی آسان در قیامت: خوش خو در قیامت پرونده اعمالش به آسانی و سرعت رسیدگی می شود اما بدخو این گونه نیست. پيامبر صلي الله عليه و آله می فرماید: اَوَّلُ ما يوضَعُ فى ميزانِ الْعَبْدِ يَوْمَ الْقيامَةِ حُسْنُ خُلْقِهِ؛ نخستين چيزى كه روز قيامت در ترازوى اعمال بنده گذاشته مى شود، اخلاق خوب اوست. (قرب الإسناد، ص ۴۶، ح ۱۴۹)
24. دلتنگی خانواده بدخو: خوش خو هم خودش زندگی آسان و راحتی دارد و هم اطرافیان وی از این خوشخویی بهره مند می شوند؛ اما بدخو خود و خانواده اش را در عذاب و رنج می افکند. امام على عليه السلام می فرماید: مَنْ ساءَ خُلْقُهُ مَلَّهُ اَهْلُهُ؛ هر كس بد اخلاق باشد، خانواده اش از او دلتنگ و خسته مى شوند. (تحف العقول، ص ۲۱۴)