اجتماعیاعتقادی - کلامیفلسفیمعارف قرآنیمقالات

آثار و نشانه های جهالت آدمی

samamosبسم الله الرحمن الرحیم

واژه عربی جهل گاه در برابر عقل به کار می رود که در این صورت جهل به معنای بی خردی و بی عقلی و سفاهت است؛ اما گاه در برابر علم به کار می رود که در این زمان به معنای نادانی در برابر دانایی و دانش است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا نشانه ها و آثار جهالت به معنای نادانی و فقدان علم و دانش را بر اساس آموزه های قرآنی بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

کسب علم و دانش تکلیف الهی

در آموزه های اسلامی از جهل و نادانی بدگویی شده و از انسان ها خواسته شده با توجه به ابزارهای گوناگون کسب دانش و شناخت و معرفت، خود را به علوم گوناگون تجهیز کنند و زندگی را بر محور علم ودانش سامان دهند و کارها و رفتارهایی را انجام ندهند که بر خاسته از نادانی و فقدان دانش باشد.

از نظر قرآن علت اصلی انتخاب حضرت آدم(ع) به عنوان خلیفه الهی، علم آن حضرت به همه اسماء و صفات الهی بوده است؛ از این روست که پس از اعتراض فرشتگان در باره چرایی انتخاب آن حضرت(ع) خداوند به علم او اشاره کرده و از فرشتگان خواسته اگر دارای علمی که حضرت آدم است، آن را نشان دهند تا افتخار خلافت الهی را به آنان بخشیده شود.(بقره، آیات 30 تا 33)

در آیات و روایات بسیاری از جهالت و نادانی بدگویی شده و رفتارهای مبتنی بر آن را بی ارزش و باطل و فاقد پوچی ارزیابی دانسته است. ارزش هر کاری به میزان بهره مندی کننده و فاعل آن از علم سنجیده می شود و در بخش حسن فاعلی تنها به انتخاب کورکورانه خوب و خیر توجه نمی شود، بلکه حسن فعل زمانی ارزش کامل و تمام می یابد که با حسن فاعلی مبتنی بر دانش همراه باشد. از این روست که بر معرفت و دانش تاکید ویژه شده است.

خداوند در آیات قرآنی بیان می کند که کارهای خوب و خیر مبتنی بر گمان و ظن و احتمال، ارزشی ندارد. در اصول دین انسان باید باور خویش را بر پایه علم و دانش به دست آورده باشد. اگر تعبد بی چون و چرا در فروعات دینی ارزشی است در اصول دین ضد ارزشی یا کم ارزش و بی ارزش انگاشته می شود. مومنان از این که اعمال را بر پایه جهالت انجام دهند نهی می شوند و فرمان داده شده که در هر کاری به ویژه در حوزه باورها و عقاید، از ابزارهای کسب دانش بهره گرفته و از گوش و چشم و قلب برای کسب علم و دانش سود برده شود.

پیامبر(ص) نیز بر پایه همین اصول قرآنی می فرماید: پیامبر اکرم (ص) فرمود: «طلب العلم فریضة علی کل مسلم، الا ان الله یحب بغاة العلم ؛ طلب دانش بر هر مسلمانى واجب است. خداوند جويندگان دانش را دوست دارد.» (اصول کافی، ج 1، ص 30؛ مصباح الشریعه،ص13)

ایشان هم چنین از باب تاکید بر این که جنسیت در این وجوب نقشی ندارد و طلب علم واجب همگانی است، فرمودند: «طلب العلم فریضة علی کل مسلم و مسلمة؛ طلب دانش بر هر مرد و زن مسلمانی واجب است.» (بحارالانوار، ج 1، ص 177)

چنان که ایشان تحصیل علم را محدود به دوره سنی خاصی نمی داند، بلکه لازم است انسان در تمام طول عمر در پی تحصیل دانش باشد، از این روست که می فرمایند: «اطلبوا العلم من المهد الی اللحد؛ از گهواره تا گور دانش بجویید» (نهج الفصاحة، ج 2، ص 665)

چنان که از نظر ایشان تحصیل علم محدود به مکان خاصی نیست، بلکه اگر لازم است برای تحصیل دانش به دورترین نقطه عالم سفر شود باید این سفر انجام گیرد؛ پس در جایی دیگر فرموند: «اطلبوا العلم بالصین فان طلب العلم فریضة علی کل مسلم ؛ دانش را در چین بجویید؛ زیرا طلب علم بر هر مسلمانی واجب است.» (بحارالانوار، ج 1، ص 18)

اصولا این علم است که به انسان عظمتی در پیشگاه خداوند می دهد؛ چنان که امام صادق(ع) می فرماید: مَن تَعَلَّمَ العِلمَ وَعَمِلَ بِهِ وَعَلَّمَ لِلّهِ دُعِىَ فى مَلَكُوتِ السَّماواتِ عَظيما فَقيلَ: تَعَلَّمَ لِلّهِ وَعَمِلَ لِلّهِ وَعَلَّمَ لِلّهِ؛ هر كس براى خدا دانش بياموزد و به آن عمل كند و به ديگران آموزش دهد، در ملكوت آسمانها به بزرگى ياد شود و گويند: براى خدا آموخت و براى خدا عمل كرد و براى خدا آموزش داد. (الذریعه الی حافظ الشریعه فی شرح اصول الکافی، ج1،ص56)

آثار جهالت و نادانی

برای این که درک درستی از ارزش و اهمیت وجایگاه علم در آموزه های وحیانی قرآن و اسلام داشته باشیم ، نگاه و بررسی آثار جهل از نظر قرآن می تواند این حقیقت را بهتر آشکار کند؛ زیرا یکی از مهم ترین راه های شناخت ارزش و اهمیت چیزی نگاه به آثار و نشانه های است که برای نقیض و ضد آن بیان شده است.

خداوند در آیات قرآنی برای جهل آثار و نشانه هایی را بیان کرده که از جمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

  1. اختلاف: یکی از مهم ترین علل و عوامل اختلافات میان انسان، جهالت و نادانی آنان به مسائل و موضوعات است. وقتی اشخاص نسبت به امری جاهل باشند، در آن اختلاف می کنند. نتیجه این اختلاف می تواند به درگیری هایی فیزیکی نیز کشیده شود؛ چنان که جهالت امروز گروهی تکفیری نسبت به آموزه های قرآنی موجب اختلاف شدید و کشتار در میان مسلمانان شده است. این اختلافات ممکن است در موضوعات خرد و کوچکی آغاز شود ولی اندک اندک گسترش یافته و ضمن ژرف یابی دامنه آن نیز به امور دیگر کشیده شود. جهالت درباره شخصیت حضرت عیسی(ع) موجب شده تا گروهی او را خدا یا فرزند خداوند قرار دهند و بر همین اساس منکران خدایی او را تکفیر کرده و رفتارهای خشونت آمیز نسبت به آنان داشته باشند.(نساء، آیه 157) برخی اوقات این جهالت در اموری است که اساسی و بنیادی نیست و دانستن و ندانستن آن تاثیری در زندگی ندارد، ولی تاکید بر آن می تواند تبعات و آثاری داشته باشد که طرد اجتماعی و نفی دانش در باره مسایل دیگر را نیز سبب شود. مثلا این که شمار اصحاب کهف چند نفر بودند تاثیری در نوع زندگی و افکار و آراء ما ندارد، ولی همین جهالت و دامن زدن به آن می تواند آسیب زا باشد.(کهف، آیه 22)
  2. ارزش گذاری غلط: از جمله آثار جهالت و نادانی این است که شخص عناصری را به عنوان معیار و ملاک داوری قرار دهد که هیچ اعتباری در ارزش گذاری ندارد. به عنوان نمونه ثروت و قدرت را ملاک انسانیت قرار گیرد و بر اساس آن، کسی که دارای قدرت و ثروت است، انسان یا در درجه بالاتری از انسانیت قرار داده شود و کسی که فاقد آن هاست به پست تر از انسان قلمداد شود و با آنان بر اساس همین معیار و ملاک های رفتار شود.(هود، آیات 27 و 29) به عنوان نمونه ای دیگر، دنیا و آخرت و رضای خدا و رضای دیگران را هم سنگ قرار داده شود و یا حتی دنیا بر آخرت و دنیای فانی و عالم باقی و خشنودی خلق بر خشنودی خدا برتر دانسته شده و بر همین اساس، با مسایل برخورد و تعامل شود.(نحل، آیه 95) چنین رفتاری از نظر آموزه های قرآنی از آثار جهالت و نشانه های بارز نادانی و بی دانشی است؛ زیرا اگر کسی علم و دانش داشت هرگز چنین ارزش گذاری نادرست و غلطی انجام نمی داد و رفتار و زندگی اش را بر پایه جهل و نادانی سامان نمی داد.
  3. احساس امنیت: از دیگر آثار و نشانه های جهالت و نادانی می بایست به احساس امنیت کاذب و دروغین اشاره کرد؛ کسی که نسبت به خطری علم نداشته باشد، بی خیال رفتار و عمل می کند. به عنوان نمونه کسانی که نسبت به دشمنی استکبار جهانی نسبت به مسلمانان جهل دارد نه تنها احساس امنیت می کند بلکه ارتباط دوستانه ای را نیز با آنان برقرار می کند و این گونه است که ضربات سهمگین متحمل می شود. خداوند در آیه 81 سوره انعام موردی دیگر از نقش مخرب جهل و نادانی در احساس امنیت کاذب را بیان می کند. در این آیه آمده که احساس امنيّت مشركان در پناه بتها، زاييده جهل آنان است؛ یعنی مشرکان چون علم و دانشی نسبت به ناتوانی و بی تاثیر بتان در ربوبیت عالم ندارند، بر اساس همین جهالت و نادانی خود را در پناه آنان دانسته و با بت پرستی احساس امنیت می کنند؛ در حالی که ربوبیت هستی در اختیار خداوند است و بتان هیچ نقش و توانی در ربوبیت عالم ندارند.
  4. استبعاد: از دیگر آثار ونشانه های جهالت و نادانی، بعید دانستن اموری چون معاد و رستاخیز است. خداوند آیات نخست سوره ق از استبعاد معاد از نظر مشرکان و کفار سخن به میان می آورد؛ زیرا آنان نسبت به آفرینش گرفتار جهالت و نادانی هستند و از همین روست که این امور را بعید می دانند. هم چنین خداوند در آیه 30 سوره بقره گزارش می کند که چگونه جهالت و فقدان علم فرشتگان موجب شده تا نسبت به جایگاه خلافت انسان تردید داشته و توانایی بشر را در انجام این مسئولیت بعید شمارند. اما همین فرشتگان پس از دانایی نسبت به دانایی و توانایی بشر نه تنها آن را بعید ندانسته بلکه سر به سجده طاعت و اطاعت فرود آورده و خلافت او را بر خود نیز پذیرفتند.(بقره، آیات 30 تا 35)
  5. استکبار: از دیگر آثار و نشانه های جهالت و نادانی می بایست به استکبار اشاره کرد. ابلیس چون نسبت به حقیقت خود و آدم(ع) جاهل بود و گمان برده بود که علت انتخاب آدم(ع) عنصر خاک است در حالی که خود از عنصر پاک تر یعنی آتش است، استکبار می ورزد؛(اعراف، آیه 12 و آیات دیگر) در حالی که علت انتخاب آدم(ع) روح الهی و علم الهی بوده است.(بقره، آیه 30 و 31؛ حجر، آیه 29؛ ص، آیه 72)
  6. انتظار بی جا: از دیگر نشانه ها و آثار نادانی می بایست به توقع و انتظار بی جای افراد نادان اشاره کرد. خداوند در آیه 118 سوره بقره بیان می کند که مشرکان به سبب جهالت و نادانی توقّعات بيجاى داشتند و می گفتند چرا خداوند با ما سخن نمی گوید و یا معجزه و نشانه ای برای ما نمی فرستد. همین نگرش در میان کفار دیگر نیز وجود داشت و حتی جهالت آنان موجب شده بود تا از پیامبرشان بخواهند مومنان بینوا را از پیرامونش طرد کرده و به جای آنان ثروتمندان و قدرتمندان را گرد خود جمع کند.(هود، آیات 27 و 29)
  7. استهزاء: از دیگر آثار و نشانه های جهالت و نادانی، تسمخر و استهزاء دیگران است. کسی که فاقد علم و دانش است در جست و جوی راه فراری برای خود به استهزاء و تسمخر دیگران تسمک می جوید؛ چنان که خداوند در آیه 67 سوره بقره بیان می کند. بر همین اساس تمسخر آیات قرآنی و دین داری و مانند آن ریشه در جهالت افراد دارد.(لقمان، آیات 2 و 6)
  8. اشتباه: جهالت و نادانی هم چنین موجب می شود تا انسان در مواردی نتواند حق و باطل را از هم تشخیص بدهد و خوب و بد را از هم بازشناسد. وقتی انسان ظاهر بین باشد تحلیل و تفسیری که ارایه می دهد بر اساس همین ظاهرگرایی است و این گونه است که حقیقت بر او پوشیده می ماند. خداوند به عنوان نمونه می فرماید که رفتارهای عفیف برخی از بینوایان موجب می شود که دیگران آنان را غنی و بی نیاز بشمارند و به یاری و کمک آنان نشتابند. پس جهل به حال نيازمندان خويشتن‌دار، موجب اشتباه و غنى پنداشتن آنان شده و امکان کمک به آنان را از میان می برد؛ در حالی که باید انسان در هر کاری علم و دانش مناسب آن کار را کسب کند و تنها به ظاهر مثلا بسنده نکند.(بقره، آیه 273)
  9. اضلال: از دیگر آثار مخرب جهالت آن است که انسان نه تنها خودش گرفتار ضلالت و گمراهی است بلکه دیگران را نیز بدان سمت سوق می دهد. بسیاری از کسانی که به گمراه کردن دیگران مشغول هستند افراد جاهلی هستند که به پیروی از هواهای نفسانی نه دانش و علم زندگی خود را ساخته و رفتار می کنند.(انعام، آیات 119 و 144؛ لقمان، آیه 6)
  10. اعتراض بی مورد: از دیگر آثار و نشانه های جهالت و سفاهت می توان به اعتراض های بی جا و بی مورد افراد اشاره کرد. از جمله این اعتراضات بی مورد می توان به اعتراض مردم نسبت به حكم تغيير قبله اشاره کرد؛ چون این افراد از حکمت و علت و فلسفه تغییر حکم خبر نداشتند نسبت به آن اعتراض کردند.(بقره، آیه 142)
  11. اعراض از حق: هم چنین جهالت موجب می شود که شخص از حق اعراض کند و به سمت باطل برود. خداوند به صراحت در آیه 24 سوره انبیاء به این اثر و نشانه جهالت توجه می دهد. هم چنین خداوند در آیه 130 سوره بقره علت اعراض از دین الهی را جهالت مردمان معرفی می کند.
  12. افتراء: از دیگر نشانه ها و آثار جهالت افترا و نسبت های ناروا به دیگران از جمله خداوند است.(اعراف، آیه 28؛ بقره، آیه 67) به عنوان نمونه جهالت موجب نسبت دادن فرشتگان به عنوان دختران خدا(زخرف، آیات 19 و20) و نسبت دادن فرزند به خدا(انعام، آیه 100؛ یونس، آیه 60؛ کهف، آیات 4 و 5) شده است.
  13. اقدام نسنجیده: اقدام نسنجيده عليه ديگران از نشانه ها وآثار جهالت است که خداوند در آیه 6 سوره حجرات به آن توجه داده است.
  14. انحراف جنسی: جهل، عامل بى‌بند و بارى و انحراف جنسى در میان انسان ها و جوامع بشری است. گرایش به زنا و گرایش به هم جنس بازی برخاسته از جهالت و نادانی و سفاهت افراد بشر است.(یوسف، آیه 33؛ نمل، آیه 55)
  15. انحصار طلبی: جهل، عامل انحصارطلبى و نفى ارزش ديگران است. برهمین اساس است که یهودیان ارزش های مسیحیان و اینان نیز ارزش های یهودیان را نفی می کنند و تنها خود را سزاوار بهشت و مانند آن می دانند.(بقره، ایه 113)
  16. انکار حق: از دیگر آثار و نشانه های جهالت می بایست به انکار حق چون انکار معاد و رستاخیز اشاره کرد.(نحل، آیه 38؛ جاثیه، آیات 24 تا 26) خداوند در آیات 38 و39 سوره دخان جهل به حقانيّت آفرينش و در آیه 99 سوره اسراء جهل به قدرت خدا را عامل انكار معاد معرفی می کند.
  17. بدعت : ریشه بدعت ها در زندگی بشر را می بایست در جهالت و نادانی او دانست. همین جهالت است که بت پرستی را موجب می شود(زخرف، آیه 20؛ اعراف، آیات 138 و 139) و در دین اموری که از امور دینی نیست به دین نسبت می دهد.(انعام، آیات 140 تا 148؛ اعراف، آیه 28)
  18. بی ادبی: جهل، عامل بى‌ادبى و ناسزاگويى است.(فرقان، آیه 63؛ قصص، آیه 55) پس اگر بخواهیم از جهالت کسی آگاه شویم به گفتار و رفتار او نظر کنیم که اگر بی ادبی در آن باشد نشانه جهالت اوست.
  19. بی ایمانی: از نظر آموزه های قرآنی، بی ایمانی نشانه ای از جهالت و نادانی و نیز سفاهت و بی عقلی است.(بقره، آیات 8 و 13 و نیز 102 و 103)
  20. بی تقوایی : جهل انسان به ارزش پاداشهاى الهى، زمينه‌ساز بى‌تقوايى اوست.(بقره، آیه 103)
  21. بی صبری: جهل به راز حوادث پيش آمده، از عوامل ناشكيبايى و اعتراض انسان است.(کهف، آیات 68 تا 82) زیرا اگر حضرت موسی(ع) به فلسفه و راز و رمز اعمال حضرت خضر(ع) آگاهی و دانش داشت، اعتراض نمی کرد و صبر پیشه می گرفت.
  22. ولایت غیر خدا: از دیگر نشانه ها و آثار جهالت و نادانی پذیرش ولایت غیر خدا به جای خداست.(عنکبوت، آیه 41)
  23. پشیمانی: ندامت و پیشمانی از آثار جهالت است. خداوند در آیه 6 سوره حجرات، كارهاى انجام شده بر اثر جهل، درپى‌دارنده پشيمانى است
  24. تحقیر: تحقیر نسبت به دیگران و حقارت شمردن آنان از دیگر نشانه های جهالت است. خداوند در آیه 8 سوره منافقون تحقير پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان از سوى منافقان را ناشى از جهل آنان نسبت به انحصار عزّت به خدا، رسول(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان دانسته است.
  25. فال بد زدن: گرایش به امور خرافی و ابزارهای جادو و سحر از جمله نشانه های جهالت است. خداوند به صراحت در آیه 131 سوره اعراف نادانی و جهل را زمينه‌ساز گرایش مردم به تطيّر و فال بد زدن دانسته است.
  26. تعصب بی جا: جهل، از عوامل تعصّب بيجا درباره عقيده خود است. (بقره، آیه 113؛ انفال، آیات 31 و 34) گروه های تکفیری و مانند آن بر اساس همین جهل نسبت به عقیده و دین خوداست که دیگران را کافر دانسته و حکم قتل بی گناهان را صادر می کنند.
  27. توطئه: از دیگر نشانه های جهالت توطئه گری است. خداوند در آیه 8 سوره منافقون توطئه منافقان براى بيرون راندن پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان از مدينه را برخاسته از جهل آنان نسبت به انحصار عزّت به خدا، رسول و مؤمنان دانسته است.
  28. سحر و جادوگری: از نظر قرآن، جهل به آخرت، از عوامل روى آوردن مردم به سحر و جادو و سوء استفاده از آن است.(بقره، آیه 102)
  29. جبرگرایی: نفی اختیار از انسان و پذیرش تقدیر و سرنوشت بی آن که نقش انسان در آن مشخص و مقبول باشد از دیگر نشانه های جهالت است.(انعام، آیه 108؛ زخرف، ایه 20)
  30. حس گرایی: نفی معرفت های دیگر بشری چون معرفت تجریدی، معرفت شهودی و مانند آن نتیجه جهالت آدمی و محدود دانستن ابزارهای معرفتی در حواس و نفی عوالم دیگر و نیز معرفت های غیر حسی است. (جاثیه، ایه 24)
  31. مهر شدن دل ها: از دیگر آثار جهالت آن است که دل های جهال در فرآیندی بسته و مهر و موم می شود. خداوند در آیات 58 و 59 سوره روم می فرماید که مهر شدن قلب نادانان به امر خداوند، بر اثر جهل به حقايق قرآن است.
  32. دنیاطلبی: جهل به ارزش پاداشهاى الهى سبب دلبستگى به زخارف دنيا(قصص، ایات 79 و 80) و ترجيح دنيا بر پاداش آخرتى است.(نحل، آیه 95)
  33. شایعه پذیری: جهل و ناآگاهى، زمينه پذيرش و گسترش شايعات از سوی مردم است.(نور، آیات 11 و 19) اگر مردم نسبت به امور جهل نداشته باشند به سادگی گرفتار پذیرش شایعات دروغین شده و بر اساس آن عمل و واکنش نشان می دهند.
  34. فزون طلبی: جهل، زمينه فزون‌طلبى رقيبان در كسب مال و مقام است.(تکاثر، آیات 1 و 3)
  35. کوردلی: جهل آميخته به عناد درپى‌دارنده كوردلى است که در آیات 58 و 59 سوره روم بر آن تاکید شده است.
  36. لجاجت و مجادله: هم چنین جهل، زمينه لجاجت و مقاومت در برابر حق(انعام، آیه 118) و مجادله در حق وآیات حق و خداوند و مانند آن می شود.(حج، آیات 3 و8؛ غافر، ایه 35)
  37. ننگ ناخواسته: امكان گرفتارى به ننگ و عار ناخواسته، بر اثر جهل و نادانى مطلبی است که خداوند در آیه 25 سوره فتح به آن توجه داده است.
  38. یاوه گویی: ياوه‌گويى، نشانه جهل و نادانى انسان که خداوند به این مطلب نیز در آیه 63 سوره فرقان و 55 سوره قصص اشاره کرده است.
  39. البته نشانه ها و آثار دیگری برای جهالت و نادانی در قرآن بیان شده است که ما در این جا تنها به مهم ترین و اساسی ترین آن ها اشاره کرده ایم. گناه و زیان و خسران و امور دیگر نیز از مهم ترین آثار جهالت و نشانه های آن در زندگی مادی و معنوی و نیز دنیوی و اخروی اوست.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا